Ижтимоий психологияда шахс муаммоси - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Ижтимоий психологияда шахс муаммоси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Ижтимоий психологияда шахс муаммоси Режа: 1. Шахс ижтимоийлашуви. 2. Шахслараро муносабатлар моҳияти ва турлари. 3. Лидерлик қилиш услублари. 4. Гуруҳлар ва жамоалардаги шахслараро муносабатларни ўрганиш методлари. 5. Шахслараро муносабатларни ўрганишда социометрия методини қўллаш.

Шахс ижтимоийлашуви. Ижтимоийлашув ёки социализация тушунчаси соф ижтимоий- психологик ва социологик категория бўлиб, бу шахснинг уни ўраб турган ташқи ижтимоий муҳит таъсирларига берилиши, унинг норма ва қоидаларини ўзлаштиришга мойиллиги, ўзлаштирганлик даражасини ифодаловчи жараёндир. Бу тушунчанинг умумий маъносида инсоннинг туғилиб, ўзини бевосита ўраб турган ташқи муҳит таъсирида улғайиши, шу жамият, шу атроф-муҳит қуршовида тарбияланиши ётади. Оила муҳити ҳар бир шахс учун ана шундай бирламчи , дастлабки ижтимоийлашув ўчоғи, маскани ҳисобланади. Ижтимоийлашувнинг иккиламчи масканлари ҳам мавжудки, унга барча босқичдаги таълим муассасалари, Меҳрибонлик уйлари, махсус интернатлар ҳамда ҳарбий билим юртлари киради. Чунки у ерда нисбатан узоқ вақт мобайнида бола тарбияланди, ўша ернинг нормалари, қадриятлари ва талаблари таъсирида дунёқараши шаклланади, шахс бўлиб етилади. Агар дастлабки ёки иккиламчи социализациядан чекиниш, ундан маҳрум бўлиш ёки хулқнинг ташқи салбий таъсиротлар натижасида девиант шаклга келиши қайд этилса, унда илмий тилда айтганда, ресоциализация деб номланган жараён назарда тутилади. Шундай қилиб, тор маънода ижтимоийлашув шахснинг ижтимоий муҳитга кириб бориши, унда сингиб кетиши, ташқи ижтимоий муҳит нормаларини қабул қилиб уларга риоя қилиши ёки қилмаслигини тушунтирувчи жараёндир. “Ижтимоийлашув” тушунчаси маъно жиҳатдан яқин бўлган икки хил тушунча билан боғлиқ: “тарбия” ва “мослашув” . Ижтимоийлашув тарбия жараёнидан анча кенгроқдир, чунки унинг маъномазмунида ҳар доим ҳам қолипга солиб бўлмайдиган, ҳар доим ҳам шахс томонидан англанмайдиган холатлар ҳам мавжуд бўлади. Мослашув эса ижтимоийлашувнинг бир таркибий қисми, унинг механизми сифатида қаралиши мумкин.

Ижтимоий психологик мослашув , яъни, шахснинг ижтимоий муносабатларга кўникиши ва мослашиши орқали орттирган тажрибаси умумий ижтимоийлашувнинг бир кўринишидир. Ижтимоийлашув жараёнида инсон жамиятдаги ижтимоий нормаларни ўзлаштиради, турли ролларни бажаришга ўрганади, жамоатчилик шароитида ўзини тутиш кўникмаларини ҳосил қилади. Шахснинг ижтимоийлашуви шу маънода унинг ижтимоий борлиқни билишига, англашига асосланади. Ижтимоийлашув манбалари га қуйидагилар киради: 1) болалик даврида орттирилган тажриба – бу жараён психик функцияларнинг шаклланиши ва дастлабки ижтимоий хулқ нормаларининг намоён бўлиши билан параллел равишда кечади; 2) ижтимоий институтлар – таълим ва тарбия тизими; оиладан бошлаб, то олий ўқув юртлари ва ундан юқори поғоналардаги таълим олишга имкон берувчи масканлар, меҳнат жамоалари шулар жумласидандир; 3) мулоқот ва ҳамкорликдаги фаолият жараёнидаги одамларнинг таъсири . Бу ўринда ҳам расмий, ҳам норасмий шароитларда одамларнинг бир-бирлари билан мулоқоти, муомала маромлари назарда тутилади. Инсон ҳаёти мобайнида бажаридиган ҳар бир ролида уни ўраб труган ижтимоий борлиқнинг нормалари, қоидалари, хулқ-атвор мезонлари ўз аксини топган бўлади. Ҳар бир одам ҳаёти мобайнида хаддан зиёд кўп турли ролларни бажарадики, уларнинг барчаси унинг ижтимоийлашув тажрибасида муносиб из қолдиради. Шунинг учун ушбу жараёнда ҳар бир одам ўзининг жамиятда ўрнини топишга интилади ва самарасига кўра у ёки бу мавқега эришади. Аслини олганда ижтимоийлашувнинг ҳар бир босқичида шахс ўзининг “Мен”ини тобора англаб, унга керакли тузатишлар киритиб боради. Агар шахсий тажриба ижобий бўлиб, одам кўрган- кечирганларидан яхши ва тўғри хулосалар чиқариб, тўғри турмуш тарзини

шакллантира олса, унинг одамлар орасида обрўси юқори, акс холда шахс деградацияси, хулқдаги депривациялар ҳақида хулоса чиқарилади. Ижтимоий фаолиятнинг қайси соҳаси ёки шахслараро муносабатларнинг қайси шаклини олмайлик ( иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, мафкуравий, маънавий ва ҳ.з ), унинг негизи ва туб моҳиятини ўша муносабатларнинг эгаси ёки субъекти бўлмиш инсонлар ўртасидаги ўзаро таъсир ва муносабатлар ташкил этишни инкор этиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам ҳар бир конкрет шароитда шахслараро мулоқот самарадорлигини ошириш омилларини ўрганиш ижтимоий психологиянинг муҳим вазифасидир. Шахслараро таъсир ҳақида гап кетганда, ўқитувчи обрўйининг роли ҳақида ҳам айтиш лозим. Чунки, обрўли одам доимо ўша обрў қозонган гуруҳида ўз мавқеига ва таъсирига эга бўлади. Шахс обрўйи унинг бошқа шахсларга иродавий ва эмоционал таъсир кўрсата олиш қобилиятидир. Маълумки, обрў амал ёки ҳаётий тажриба билангина орттирилмай, унинг ҳақиқий асоси – шахснинг одамлар билан тўғри муносабати, ундаги одамийлик хислатларининг, бошқа ижобий хислатларининг уйғунлашувидадир. Психологик обрў – таъсир кўрсатишнинг энг муҳим мезонидир. Шахслараро муносабат- деб, икки ёки бир неча киши орасида ўзаро идрок қилиш ва ўзаро таъсир тушинилади. Унинг қуйидаги турлари фарқланади: - расмий муносабатлар турли тоифадаги шахслар таъсиридаги муносабатлар назарда тутилади. - иш муносабатлари шахсларнинг фаолият жараёнидаги ёки фаолият юзасидан шаклланган ўзаро муносабатлари. - шахсий муносабатлар - кишилар ўртасидаги ҳаёт, турмушда юзага келадиган муносабатларга айтилади. - ҳиссий муносабатлар - ўзаро муносабатларда юзага келадиган ижобий ёки салбий субъектив муносабатлар назарда тутилади. Шахслараро

муносабатларда инсонлар орасида ҳар ҳил статус (мавқедаги) кишилар фарқланади. Кўпчилик томонидан танлаб олинган, гуруҳдаги ҳурмати, ўрни, таъсири юқори шахслар «гуруҳ юлдузлари» деб аталади. Шахслараро муносабатларда танлаб олинган, гуруҳга қўшила олмаган шахс эса «яккаланиб» қолган ҳисобланади. Агар гуруҳдаги шахслараро муносабатларда мавқеи паст ва яккаланиб қолган шахслар кўпчиликни ташкил этса, бундай гуруҳда ўзаро ҳамкорлик, жипслик паст ҳисобланади. Шахслараро муносабатларда кишиларнинг ўзаро бир-бирларига интилишлари, ўзаро бир-бирларини ижобий қабул қилишлари – аффилация деб аталади. Шахсларнинг ўзаро ижобий, ҳиссий яқин муносабатлари дўстлик ка олиб келиши мумкин. Муносабатларда очиқлик, ошкоралик, содиқлик ўзаро ҳурмат, ишонч дўстликни мустаҳкамлайди. Дўстлик иш юзасидан фойда олиш, бир-бирини маънавий, интеллектуал бойитиш мақсадида ҳам юзага келади. Шу билан бирга олий мақсадлар йўлида пайдо бўладиган дўстлик ҳам бўлиши мумкин. Ижтимоий ҳаётда, шахслараро муносабатларда айрим алоҳида низолар, ўзаро келишмовчиликларни бўлиб туриши муқаррар. Шунинг учун баъзан олимлар зиддият ёки низоларнинг нафақат салбий, балки ижобий томонлари ҳам бўлиши мумкинлигини очиқ эътироф этадилар. Масалан, Г. Андреева айрим зиддиятларнинг конструктив оқибатлари тўғрисида ёзади. Унинг фикрича, баъзан икки шахс ўртасида келиб чиққан низо уларнинг истиқболда тўғри хулоса чиқариб, шунадй ҳаракатни бошқа қайтармасликка, омилкорликка, хушёрликка ундайди. Ёки бир қарашда танбеҳга ассоланган шахслараро зиддият шахсни ўз устида муттасил ишлашга, ўз хулқини ўзи тузатишига сабаб бўлади. Бундай низолар оқибатида кўра конструктив деб аталади. Деструктив низонинг оқибати эса кўпинча салбий бўлиб, у шахслараро антогонизмни келтириб чиқаради, томонларнинг асаблари чарчайди, улар хасталаниб қолиши ҳам мумкин.

Ёки эр ва хотин ўртасида, ёҳуд қайнона ва келин ўртасидаги низо оила ажримига сабаб бўлиши ва бир бутун оила бузилиб кетиши мумкин. Конфликт, низо ёки зиддият – бу айрим алоҳида олинган шахс онгида, ёки шахслараро мулоқот жараёнида, гуруҳ доирасида ёки гуруҳлараро ўзаро мулоқот ва таъсир пайтларида бирор муаммо, масала ёки қарашлар борасида бир-бирига тўғри келмайдиган, қарама-қарши фикр, қараш ва позицияларнинг тўқнашуви оқибати пайдо бўлган салбий ҳиссиётларга тўла муносабатлар маромини билдирувчи ижтимоий психологик ходисадир. Лидерлик услубини фарқлашдаги анъанавий ёндошувлардан бири Курт Левин томонидан киритилган типологияга асосланиб, бунда лидерликнинг авторитар, демократик ва либерал услублари фаркданади. Авторитар услубда. раҳбар хамма лидерлик қарорларини ўз қўлига олади, карор ижросини каттик назорат остига олади ва йул қўуйилган хатолар юзасидан бешафқат жазолаш шаҳдини намойиш этади, ходимга инсон сифатида қизиқиш билан қарамайди. Бундай шароитда, доимий назоратнинг мавжудлиги тартиб интизом жиҳатдан юқори кўрсаткични таъминлайди. Лекин, психологик нуқтаи назардан бундай услубда катор камчиликлар кузатилади: 1) хатога йул қўйиш эҳтимоли ошади; 2) ташаббусни, ходимларнинг ижодий фаолиятини сўндириш, ихтиролар жорий этишнинг секинлашуви, ходимларнинг сустлиги; 3) ходимларнинг ишдан, жамоадаги мавкеидан қониқмасликлари; 4) носоғлом психологик муҳит натижасида жисмоний ва рухий зўриқишлар ошиши ва соғлиққа салбий таъсири. Бундай услуб раҳбар ва ходим, ота-она ва фарзанд, тарбиячи ва тарбияланувчи орасидаги муносабатларда қаттиқ интизом ва итоатгуйлик зарур бўлган шароитда мақсадга мувофиқ ва ўзини оқлаши мумкин. Боланинг таълим муассасасига мослашув жараёнига бу услуб салбий таъсир этади, ммослашув жараёни секин кечади. Демократик услуб, баъзан шериклиқ ҳамкорликка асосланган лидерлик услуби хам деб аталади. Бундай услуб хукм сурган жамоада лидерлик

қарорлари ходимлар билан муҳокама килиш орқали, уларнинг фикри ва ташаббусини ҳисобга олган ҳолда кабул килинади. Шунингдек, карор ижросининг назорати ҳам раҳбар, ҳам ходимлар томонидан амалга оширилади, раҳбар ходимга шахс сифатида қарайди, унинг эҳтиёж, манфаат ва қизиқишларини инобатга олади. Деморатик услуб энг самарали бошқарув воситаларидан ҳисобланиб, уни қўллашда тўғри қарор қабул қилиш эҳтимоли ошади, меҳнат самарадорлиги таъминланади, бажарилаётган ишдан ва жамоага аъзоликдан принципи ўсади, гуруҳнинг аҳиллиги ошиб психологик мухит ижобийлашади. Либерал услубда жамоада демократик тамойиллар ҳукм суради, ходимга буткул эркинлик берилади, у ўз хизмат вазифаларини белгилайди ва ижро этиш воситасини танлайди, гуруҳда хулқни назорат этиш деярли кузатилмайди. Бундай услуб юқори ижодий кучга эга бўлган ва ишлаб чикариш жараёни бенуқсон йўлга қўйилган жамоада қўлланиши мумкин. Аммо, бундай услуб ноўрин қўлланилганда гуруҳнинг ҳар бир аъзоси ташаббускор бўлиши билан бирга, уларни маълум максад сари йуналтирувчи куч жамоада булмайди, қабул қилинган қарорлар назорати суст бўлгани учун улар бажарилмай қолиб кетиши ҳам мумкин. Натижада ходимлар ўз меҳнатидан ва раҳбариятдан қониқмайди, иш самарадорлиги паст, жамоада хамкорлик йуқ бир-бири билан киришмайдиган гуруҳларга бўлиниш эҳтимоли кўпаяди ва гуруҳлараро очиқ ёки яширин низо юзага келади. Юқорида санаб ўтилган лидерлик услублари ҳар бир раҳбар, бошқаруви, тарбиячи фаолиятида у ёки бу даражада намоён бўлади ва айримларда бу услубларга хос белгилар аниқ кўринса, иккинчисида суст кўзга ташланади. Баъзи бир раҳбар бирон услубга мойиллигини англаса, иккинчиси ўз хулқида аниқ бир услуб белгиларини ажрата олмайди. Шунга мувофиқ равишда психологик тавсияларда раҳбар шахс сифатида услубдан ўзини ажрата олиши ва услубдан фойдаланишни ихтиерий даражага олиб кела олиши маслаҳат берилади.

Диагностик методларга асосан, тестлар ва бошқа методикалар киради. Булар: шахслараро муносабатлари аниқлашга мўлжалланган Т.Лири методикаси, социометрия, реферонтометрия, Томос сўровномаси, Рене- Желе методикаси, С.Розенцвейгнинг расмли ассоциациялари ва барча проектив тестлар, жумладан, “Оила расми” методикаси, ва бошқа жуда кўп методикалар киради. Кейинги йилларда ижтимоий психологияда баъзи бир клиник методлар ҳам қўлланилмоқда. “Роршахнинг сиёҳ доғлари”, Кеттел, ММРI ва бошқалар шулар жумласидандир. Жамоани ва гуруҳни ўрганишда рус олимларидан Б.М . Бехтеров, Я.Л.Коломинский, А.В.Петровский, Л.И.Уманскийларнинг ҳиммати катта. Америкалик тадқиқотчи Я.Морено “социометрик” йўналишнинг кашфиётчиси саналади. Унинг социометрия методикаси ижтимоий психологиянинг гуруҳ жипслиги, гуруҳдаги шахсларнинг социометрик нуфузини аниқлашга қаратилган муҳим методлардан бири ҳисобланади. Социометрия ёрдамида гуруҳнинг норасмий таркиби ва ундаги психологик муҳитни аниқлаш мумкин. Методика ўтказишдан мақсад: Методика гуруҳдаги шахслараро муносабатларда симпатия (ёқиш) ва антипатия (ёқмаслик)лик, гуруҳдаги жипслик, норасмий муносабатларни тадқиқ этишга мўлжалланган. Шунингдек, методика ёрдамида гуруҳдаги (кичик гуруҳчалардаги) норасмий лидерлар, муносабатларни ва бошқа хусусиятларни аниқлаш мумкин. Методикани ўтказиш тартиби: Методика икки хил шаклда ўтказилади. Биринчи шакли нопараметрик тарзда методикани ўтказишда синалувчиларга ўз гуруҳидан танлайдиган кишиларнинг сони чегаралаб қўйилмайди. Синалувчининг олдига гуруҳ аъзоларининг рўйхати қўйилиб, шу кишиларни ўзига ёқиш ёки ёқмаслик даражасига қараб рақамлаб чиқиш таклиф этилади. Нопараметрик методикани ноқулайлик томони шундаки, гуруҳ аъзолари сони 15-16 тадан ошгандан сўнг социометрик танловлар

сонини ҳисоблаш қийинлашиб қолади. Бундай вазиятларда электрон ҳисоблаш машиналардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Нопараметрик методиканинг яна бир ноқулайлиги, шахс гуруҳидаги 20-25та тенгдошларини объектив равишда баҳолашга, муносабатини билдиришга қисқа вақт ичида қийналиб, тасодифий танлов бажариши мумкин. Методиканинг иккинчи шакли параметрик тарздаги танловлар бўлиб, шахсга ўзи фаолият кўрсатаётган гуруҳдан 3-5 тагача кишиларни (ўзига ёққан) танлаш таклиф этилади. Яъни танлов сони 3-5 та киши билан чегараланади. Параметрик тарздаги танловлар. Тадқиқотчиларнинг фикрича, параметрик тарздаги танловлар содда, ишончли бўлиб муҳим танловлар сонини ва қийматларини ҳисоблашни осонлаштиради. Танловлар сонининг чегараланганлиги (3-5 киши) шахснинг танловларга жиддий эътибор билан ёндашишига сабаб бўлади. Социометрия методикаси қуйидаги мақсадларда фойдаланилади: Гуруҳдаги жипслик ёки тарқоқликни аниқлаш; Гуруҳ аъзолари орасидаги симпатия ва антипатияни аниқлаш; Гуруҳдаги норасмий лидерлар ва яккаланиб қолганларни аниқлаш. Гуруҳ аъзоларининг ўзаро муносабатларидаги мавқеъни (статуслари)ни аниқлаш.

Адабиётлар рўйхати: 1. Myers D.G. Social psychology. 11 edition. – McGraw-Hill Education, 2012. 2. Андреева Г. М. Социальная психология. Учеб. пособие. – М., 2008. 3. Ғозиев Э. Ғ. Социал психология. – Тошкент., 2010. 4. Введение в практическую социальную психологию/ Под ред. Ю.Жукова, Л.Петровской, О.Соловьевой. – М., 1996. 5. Шибутани Т. Социальная психология. Ростов н/Дону, 1998. 6. Шихирев П.Н. Современная социальная психология.М., 1999.

Похожие

Ижтимоий муҳитнинг шахс шаклланишига таъсири

Стресс муаммоси

Боланинг ижтимоий ва шахс сифатида шаклланишида диалогик ва монологик нутқнинг аҳамияти

Педагогик психология фани предмети

Шахс шаклланишига сиблинг мақоми таъсири