Ўқитишнинг босқичлари дастлабки сўз шакллари - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Ўқитишнинг босқичлари дастлабки сўз шакллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

30.6767578125 KB

Ўқитишнинг босқичлари дастлабки сўз шакллари Режа: 1. Ўқитишнинг иккинчи босқичи – дастлабки сўз шакллари 2. Ўқитишнинг учинчи босқичи – икки таркибли гап 3. Ўқитишнинг тўртинчи босқичи – бир нечта сўзлардан иборат гаплар

Ўқитишнинг иккинчи босқичи – дастлабки сўз шакллари Логопедик таъсир кўрсатишнинг асосий вазифалари 1. Болаларни қуйидаги турдаги икки сўзли гапларни тўғри тузишга ўргатиш: мурожаат + буйруқ (буйруқ майлидаги феъл билан ифодаланган), буйруқ+предмет номи (тушум келишигидаги от) 2. Айрим кундалик сўз бирикмаларини ёдлатиш. 3.Сўзнинг урғули бўғинини талаффуз қилиш. 4.Ўзгалар нутқини тушуниш ҳажмини кенгайтириш. Бу босқич баён қилишда (гапда) икки-учта, баъзан тўртта аморф сўзларни ҳеч бир грамматик боғловчиларсиз боғлаш имконияти мавжуд болалар билан логопеик иш олиб боришга мўлжалланган. Болаларнинг аморф сўзлари бир-икки, камдан-кам уч бўғиндан, шунингдек сўз товуш тақлидидан иборат бўлади. Сўз бойлиги миқдори ва аморф гаплар ҳажми тарли хил бўлиши мумкин, аммо ушбу даврнинг характерли белгиси – сўз ўзгартириш қобилиятининг бутунлай йўқлигидан иборат. Болалар ўз нутқларида атрофдагилар нутқидан ўзлаштирилган, «асосланган» шаклдаги сўзларни қўллайдилар. Масалан, барча келишик шакллари ўрнида бош келишик, бирликдаги шакл қўлланилади. Бирмунча нутқи ривожланган болаларда гоҳида айнан бир сўзнинг икки шаклини учратамиз. Масалан: машинани «дит» деб номлайди, аммо нимада кетяпмиз? Саволига «дитта» деб жавоб беради. Бу даврда нутқ ҳолати синтактик конструксияларининг бутунлай йўқлиги билан характерланади. Дарак гапларни тузишда ҳаракат номлари ё бутунлай бўлмайди ёки инфинитив-императив шаклларда ва унинг фрагментлари билан ифодаланади ёки «тугалланмаган» аниқлик феълида акс эттирилади. Бола нутқида сўзлар – ҳаракат номлари қанчалик кўп бўлса, унинг ривожланиши даражаси шунчалик юқори бўлади. Айрим ҳолларда, сўз ўзгартиришнинг тўла шаклланмаганлиги ҳолатида ҳам грмматик жиҳатдан тўғри тузилган сўз бирикмалари учраши мумкин.

Айрим болалар кўпроқ бир сўздан ёки икки сўздан иборат гаплардан фойдаланишни давом эттирадилар, бошқалари эса тўрт ва ундан ортиқ сўзли гаплар ҳажмини ва луғат бойлигини кенгайтирадилар. Эслатиб ўтамизки, нормада 3 ва ундан ортиқ сўзлардан тузилган гаплар грамматик жиҳатдан тўлдирилмай қолиши мумкин эмас Агар нутқнинг нормал ривожланиши учун оҳангни жуда эрта ва ниҳоятда аниқ амалга ошириш характерли хусусият ҳисобланса (бу ҳолатда сўздаги урғу ўрнини жуда эрта ўзлаштириш мумкин), у ҳолда ривожланмаган болалар нутқи бўғин элизияси деб номланувчи, сўзлардаги бўғинлар миқдорини қисқартириш билан тўлиб тошади. Нутқ тузилиши ритмиклигини идрок қила олмаслик болани сўзнинг ритмик-оҳанг томонини қийинчилик билан ўзлаштиришига олиб келади. Бунинг натижасида сўз узоқ вақтга қадар ўзининг бўғинма-бўғин ифодасини топа олмайди. Кейинчалик айрим болалар шеърларни қийинчилик билан ёдлайдилар, чунки улар шеърий шаклнинг ритм ва қофиясини пайқай олмайдилар. Кўпдан буён маълумки, ўрганилаётган нутқий ривожланиш даражасидаги болаларнинг турли бўғин тузилмасига эга сўзларни талаффуз қилиш қобилияти, сўзларни гапга бирлаштириш имконияти билан узвий боғликдир. Икки, сўнгра уч сўзни жумла (ҳатто аморф-ўзак сўзлардан иборат) пайдо бўлгани заҳоти, тақлид бўйича аввал икки, сўнг уч бўғинли сўзларни талаффуз қилиш имконияти юзага келади, масалан: Машина сўзи«мосина», «осина», «посина». Қоидаги кўра, қўлланувчи сўзларнинг фонетик таркиби эрта нутқ онтогенезидаги товушлар билан чегараланган булади, аммо нутқ ривожланишининг бу босқичида нормага қараганда уларнинг тўплами камбағалроқдир. Сўз ўзгартиришни қўллай олмайдиган болалар билан олиб бориладиган логопедия ишининг асосий шартларидан бири нутқнинг мазмун томонини ривожлантиришга ёрдам берувчи тадбирлар ўтказишдир. Экспрессив нутққа

болага тушунари ва унинг имперессив нутқида мавжуд бўлган нарсалар ўтказилади. Нутқни тушунишни ривожлантириш Нутқ ривожланишининг бу даражасида нутқни тушуниш кўпинча ноаниқлиги билан характерланади. Болаларнинг предмет миқдорини (кўп- кам-битта), катталикни (каттакичик), таъмни (ширин-шўр), шунингдек предметларнинг фазовий жойлашувини (агар бу предметлар бола учун одатдаги жойларида турса) фарқлашга ўрганиши мақсадга мувофиқдир. Агар бола қунт билан ранг ёки катталикни уларнинг сўзли белгиси билан таққослай олмаса у ҳолда ранг номларини эслаб қолиш бўйича ишни бирмунча кейинги муддатларга қолдириб предметларни ранги ёки катталиги бўйича солиштириш билан чегараланиш керак. Болаларни, айрим от ва феълларнинг бирлик ва кўпликдаги грамматик шаклларини фарқлашга ўргатишга алоҳида эътиборни қаратиш лозим. Бироқ, бундай вазифалар фақатгина уларда предмет миқдори ҳақидаги тасаввурлари шакллангандагина мумкин эканлигини билиш лозим; битта-кўп. Дастлабки сўз шаклларини шакллантириш Катталар сўзига тақлид қилиш эхтиёжи пайдо бўлганидан сўнг, болалардан урғули бўғинни талаффуз қилишга, сўнгра бир-икки-уч бўғинли сўзларнинг оҳанг-ритмик суръатига эришишга уриниш зарур (бола сўзнинг товуш таркибини тахминан талаффуз қилиши мумкин). Болаларнинг бир гапда икки сўзни бирлаштириш ўқувини эгаллаши нутқ ривожланишида муҳим ютуқ ҳисобланади, масалан «коптокни бер». Болалар ўз истакларини имо-ишоралар, аморф сўзлар ёки буйруқ феълидаги бош келишикда, ўзгармайдиган отларда ифодалашга ўрганишлари лозим. Баъзи болалар тавсия қилинган феълларнинг бўғин тузилишини дарҳол эгаллаб ололмасликларини ёдда тутиш лозим. Шу сабабли дастлаб фақат урғули бўғинни талаффуз қилиш лозим, аммо кейинчалик минимум даражада икки бўғин талаффуз қилинади.

Нутқ ривожланишининг бу босқичида товуш талаффузини тўғрилаш тавсия этилмайди. Логопед болаларнинг талаффуз имкониятларига эътиборсиз қараши мумкин. Бироқ, нутқ шаклланишининг маълум бир босқичларида биз қайси товушларга аҳамият бермаслигимизга бефарқ эмасмиз. М,п (б) ,м(г) ундошлари ҳосил бўлиш жойига кўра бошқа ундошлар билан аралашмаганлиги мақсадга мувофиқдир (бироқ шарт эмас) масалан «к» товуши билан барча ундош товушлар юмшоқ ва қаттиққа, жарангли ва жарангсизга фарқланмай қолиши мумкин. Барча тил-танглай олди ундошлари (ш, ж, ч, щ) битта умумий фрикатив товуш, масалан, юмшоқ «с» билан аралашиши мумкин. Сирғалувчи ва шовқинлиларни қўпол равишда аралаштириш ҳам рухсат этилади. Сонорларнинг йўқлиги қонуният ҳисобланади. Аммо нутқни тиклашнинг шу босқичида ёқ «й» товушининг мавжудлигига алоҳида эътиборни қаратиш лозим. Бу товушни ой, ай, эй дифтонгларига тақлид қилиш асосида осонгина келтириб чиқариш мумкин. Агар нутқнинг товуш бузилишлари мураккаб ва бола хеч бўлмаганда товушларнинг тахминий артикулятсиясини ҳам эгаллай олмаган бўлса, у ҳолда логопедик иш сўзларни ритмик-охангли талаффуз қилиш базасидан бошлаш лозим. Болалар оханг мусиқий сурати сақланган муҳим сўзларнинг айрим захираси билан қисқа фразали нутқни эгаллаганидан сўнг товуш талаффузи коррексияси бўйича иш бошланади. Уч ёшли болалар билан бу ишни «чуғурлаш сўзлари» материали устида бошлаш мақсадга мувофиқдир. Қуйидаги логопедик усуллардан фойдаланиш тавсия этилади: предметлар ёки предметли расмларни номлаш; предметни олиш, бериш, узатиш ва хоказоларни илтимос қилиш; предмет ёки унинг тасвири ҳақида логопед бошлаган жумлаларни тугаллаш; ҳаракатларни буйруқ шаклида номлаш. Болалар томонидан ўзлаштирилган сўзларни кўп маротаба гапириш муҳим шарт-шароит ҳисобланади.

Логопедик иш якуни Оғзаки нутқни шакллантирш бўйича иккинчи босқичдаги логопедик ишда болалар тушум келишикли от+бирликдаги буйруқ-майли феъли туридаги икки сўздан иборат гапларни синтактик ва грамматик жиҳатдан тўғри тузишга; айрим сўзларнинг бош ва тушум келишигида ажратиб қўллашни; алоҳида феъллар инфинитиви + модаллик равишларини қўллай туриб, ўз истакларини ифода этишни ўрганишлари лозим. Болалар ёдлаган сўзларда урғу ўрнини ўзлаштиришлари, икки, иложи бўлса уч бўғинли сўзларнинг ритмик оҳанг тузилишини амалга ошира олишлари лозим. Товуш талаффузи устида ишлаш жараёнида қуйидаги ундош товушлар билан чегараланиш мумкин: п (б), м, т (д), н, к (г) х ва и товуши. Агар товуш талаффузи қўпол бузилганича қолаверса, у ҳолда сўзнинг ритмик-оҳанг тузилмаси билан чегараланиш мумкин. Нутқни тушунишда болалар предметларни уларнинг функсияси билан таққослаши, асосий белгилари бўйича таниш предметларни кўрсатиши, логопед томонидан сюжетли расмлар деталларига қўйилган кўчирма келишикли саволларга кўрсата олиш ёки қулай сўз шаклида жавоб бера олишлари лозим. Ўқитишнинг учинчи босқичи – икки таркибли гап Логопедик таъсирнинг асосий вазифалари : 1. Куйидаги турдаги гапларни грамматик жиҳатдан тўғри тузишга болаларни ўргатиш: бош келишикдаги от+мувофиқлаштирилган 3 шахс ҳозирги замон феъли. 2. Урғули ва урғусиз унлиларни тўғри талаффуз қилиш билан бирга з бўғинли сўзларнинг ритмик – бўғин тузилмасини амалга ошириш. 3. Нутқни тушунишда сўзларнинг грамматик шаклларини фарқлаш бўйича олиб борилган ишни давом эттириш. Бу босқич гап ҳажми 2-3 сўзга кўпайган болалар билан ишлаш учун мўлжалланган. Бу босқичда фаол луғат янги кундалик – сўзлашув сўзлари билан тўлдирилади, аммо бу сўзлар кўпинча аниқ тушунчали нисбатга эга бўлмайди ва ноаниқ маънода қўлланилади. Хусусан, болалар предмет

номларини ҳаракат номлари билан ва аксинча адаштирадилар. Айрим предмет номлари ўхшаш вазият бўйича бошқалари билан алмаштирилади: палто – кўйлак, қалпоқ – телпак ва хоказо. Айнан бир сўз билан доимий ўхшаш белгиларга эга ва аксинча бўлган турли хил предметлар номланади. Айнан бир предметни турли хил вазиятларда бола турлича номлаши мумкин. Ақлий ривожланиш даражаси қанчалик паст бўлса, сўзларнинг асосий маъносини қўпол аралаштириш шунчалик баланд бўлади. Нутқ ривожланишининг бу даврида ўтган даврлар хусусиятлари ҳам кузатилади: сўзлар полисомияси, сўзларнинг ўзаро грамматик боғлиқлигининг йўқлиги, уч бўғинли сўзларда бўғинлар элизияси, товуш талаффузининг шаклланмаганлиги. Аниқлик майлидаги феълларда 3-шахс флекцийларини тўғри қўллаш ҳолларини онда-сонда учраши бу босқичнинг бошқа босқичлардан фарқ қилувчи янги сифати ҳисобланади. Айниқса, логопеднинг нима қиляпти? Саволига ўхшаш, хозирги замон 3шахсдаги феълларни қуллаш уқувининг пайдо бўлишини ижобий ҳодиса деб тан олиш мумкин. Нутқий ривожланишнинг бу босқичида болалар айнан бир лекцик негизли турли хил флекцийларни қўллашни бошлайдилар. Кўпинча сўз қўшимчалари она тили нормаларига мос келмайди. Морфемалар бўйича ажратилган нутқий материалдан боланинг фойдаланиш ҳолати унинг кераклигича ривожланганлиги ҳақида гувоҳлик беради. Бироқ, болалар томонидан қўлланувчи кўпгина гапларда ҳали ҳам сўзлар грамматик жиҳатдан боғланмай қолади. Кўпгина ҳаракат номларини болалар феъл билан алмаштирадилар: олиш, оляпти; емоқ, еяпти; турмоқ, туряпти; Пайдо бўлган ҳаракат номлари кўпинча инфинитив шаклда буйруқ майлида қўлланилади.

Бу даврнинг характерли белгиси – болалар томонидан ҳаракат номларининг бутунлай тушириб қолдирилиши ҳисобланади ва уларнинг спонтан нутқларида қуйидагича гап конструксиялари устунлик қилади: 1. Феъл тушириб қолдирилган гаплар, масалан: А) Субъект + ҳаракат объекти Б) Субъект + ҳаракат жойи 2. Ҳозирги замон феъли ўрнига инфинитив қулланладиган гаплар. Феълларнинг императив – инфинитив шаклини ёки уларнинг асосини ноқонуний қўллаш ривожланмаган нутқда узоқ муддат сақланади. Ҳаракатга чорловчи сўз шакллари ёки таъқиқларни болалар кўпинча ўзига қаратилган нутқ каби эшитади, сўнгра уни ҳеч қандай ўзгартиришларсиз ўзининг шахсий баёнларида қўллайдилар. Тўғри тузилган грамматик стереотипларнинг пайдо бўлиши билан аграмматик конструксиялар «сиқиб чиқарилмайди» ва янги ўзлаштирилган сўзлардан гаплар тузиш эски намуна бўйича давом этаверади. Болалар томонидан қўлланувчи сўзлар товуш муносабатига кўра шаклланмаганлигича қолади: тил учини юқорига кўтаришни талаб қилувчи нутқ товушлари бўлмайди, ундош товушлар кетма-кетлиги йўқ бўлади, кўп болалар товуш ўрнини ўрната олмайдилар. Бундан ташқари товушлар артикулятсион усулига кўра аралаштирилади. Бироқ, кўпгина болалар урғули ва урғусиз бўғинларни тўғри ажратиш билан бирга уч бўғинли сўзлар тузилишини амалга ошира оладилар. Тўрт бўғинли сўзларда болалар бўғинларни тушириб қолдирадилар. Товуш талаффузи қанчалик яхши шаклланса, бир қатор унлиларнинг бошқа қатор унлилар билан аралашиб кетиши (ҳосил бўлиши ўрнига кўра) ҳолати камаяди. Сўзлараро грамматик алоқанинг йўқлиги, сўзларнинг ритмик-бўғин тузилишининг бузилиши ва товушларнинг аралашиб кетиши ва қўпол бузилиши бундай болалар нутқини ҳаддан ташқари автономлаштиради. Бу нутқ уларга тўлиқ мулоқот вазифаси бўлиб хизмат қилолмайди.

Шу билан бирга айнан бир сўзнинг морфологик ажратилган шаклларининг дастлабки белгилари болалар нутқида пайдо бўлса, буни «нутқий танглик» сифатида харектерлаш мумкин. (ухлаш, ухла, ухлади, ухладилар) Шу дақиқадан бошлаб нутқий ривожланиш динамикаси турли болаларда турлича бўлиши мумкин: баъзилар фразали нутқни тез ўзлаштирадилар, бошқаларда бу узоқка чўзилади ва логопедик ишда буни эътиборга олиш керак. Нутқни тушунишни ривожлантириш Тавсия қилинувчи вазифалар болаларни сўзларнинг айрим грамматик шаклларини фарқлашга, шунингдек жаранглаши бўйича яқин ёки предметли вазият билан ўхшаш сўзларни фарқлашга ўргатишга қаратилади. Дастлаб болалар тушунишда логопед саволининг нутқий контекстидан мўлжал оладилар. Болалар қийинчиликсиз барча топшириқларни тушунишни ва бажаришни ўрганиб олганларидан сўнг, логопед секин-аста барча ёрдам берувчи сўзларни олиб ташлаши мумкин ва болага сўзнинг алоҳида қисмларидаги турлича жарангланишга таяниб мўлжал олиш имкониятини беради. Агар болаларда сўзларнинг грамматик шаклларини фарқлаш қобилияти аниқланса, бундай кетма-кетликнинг зарурати бўлмайди. Икки бўғинли содда гапларни шакллантириш Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигида, нутқ ривожланишининг дастлабки босқичларида болаларни предмет ва унинг ҳаракати ўртасидаги грамматик алоқани ўрнатишга ўргатиш биринчи даражали аҳамиятга эга. Шу сабабли болаларни икки сўздан иборат гаплар тузишга ўргатиш зарур. Бу гапларда от-эга бош келишик, бирликда, феъл – кесим эса 3 шахс, бирликда, ҳозирги замон буйруқ майлида қўлланилиши лозим. Дастлаб 2 шахс бирликда, буйруқ майлидаги фелълларини такрорлаш тавсия қилинади. Бошланғич даврида шундай феъллар бериладики, бунда аниқлик майли, 3 шахс бирликдаги шаклларнинг ҳосил бўлишида негиз ўзгармайди ёки ўзгаришлар сезиларсиз ва бола учун қулай бўлади. Феълларини бундай

танлашда «д» товушни «ўстириш» содир бўлади: бер-берди, ол-олди, кўркўрди. Ишланаётган гапдан олдиндан ҳаракат объекти олиб ташланади, чунки боланинг асосий диққатини феълга қаратиш лозим. Бунга сабаб бола феълларни гоҳ тушириб қолдиради, гоҳ эгага мослаштира олмайди. Эга ва кесимли гапларнинг бундай чегараланган ҳажми сунъий кўринади, чунки сўзлашув нутқида бундай конструксиялар кам учрайди. Бундан ташқари, кўпгина болалар уч ва ундан ортиқ сўздан иборат гаплардан фойдаланишлари мумкин. Шундай бўлса ҳам, диққат аввал эга ва кесимнинг грамматик боғлиқлигига қаратилиши, сўнгра эса гаплар ҳажмини кенгайтириш мақсадга мувофиқдир. Содда, кенг тарқалмаган гапларни шакллантириш бўйича ишни сўзларнинг бўғин таркибини шакллантириш ва товуш талаффузини шакллантириш бўйича олиб бориладиган иш элементлари билан бирга олиб бориш мумкин. Айрим болаларда товуш талаффузининг шаклланмаганлиги яққол кўринади. Товуш талаффузини тўғрилаш бўйича олиб борилувчи муддатидан илгариги логопедик иш баъзи болаларда нутқий негативизмни келтириб чиқаради, чунки нутқ ривожланишининг бу даражасида улар аниқ артикулятсион тузилмаларни эгаллаш ҳолатида бўлмайдилар. Иложи бўлса сўзларда бўғинларнинг оҳанг-ритмик суръати сақланиши керак. Агар сўзнинг уч бўғинли таркиби болаги мураккаблик қилса, икки бўғинлилар билан чегараланиш мумкин. Бу босқичда товуш талаффузида турли хил камчиликлар кузатилади. Сўзларнинг бўғин таркибини шакллантириш Она тилини ўзлаштиришнинг турли босқичларида сўзларнинг бўғин таркиби устида олиб борилувчи иш турлари мураккаблашиб, ўзгаради. Дастлаб логопед боладан сўз қисми сингари бўғинга хеч қандай онгли муносабатни талаб қилмайди. Болалар сўзларни англамаган ҳолда бўғинга бўладилар ва бўлиш жараёни сўзларни аниқ бўғинлаб гапиришга асосланиб амалга оширилади. Бунда гапириш такт остида қўлни столга ритмик

ҳаракатли уриб туриш билан боғланади. Бу ҳолда бўғинлар миқдори бир вақтнинг ўзида ҳаракатлари билан ритмик тарзда уйғунлашади. Бундан ташқари болага алоҳида қоғоз бўлаклари кўринишдаги бўғиннинг кўрув таянчи берилади. Логопед болага сўзларнинг узун ёки қисқа бўлишини тушунтиради. Сўз қанча узун бўлса, бўғин ҳам кўп бўлишини – қоғоз бўлакларини кетма-кет бир чизиқда териб кўрсатади. Ҳар бир бўғин (қоғоз) орасини очиб, нечта бўғин бўлса шунча «чапак чалиб» ёки такт бериб бўғинларни аниқлаштиради. Сўнгра логопед бола диққатини қисқа сўзларга қаратади: гул (бир қоғоз бўлагига бир чапак) боғ нон. Кейинроқ логопед болага сўзнинг хар бир бўғинига қанчадан чапак чалганига қараб, бу сўзнинг узун ёки қисқалигини айтиб беришни таклиф қилади. Таққослаш учун бир бўғинли ва уч-тўрт бўгинли сўзлар берилади. Логопед болага сўзни бўғинлаб талаффуз қилиш билан бир вақтнинг ўзида хар бир бўғинга қўл ҳаракатлари билан такт бериб туришни ўргатади. Товуш талаффузини шакллантириш Товуш талаффузи устида олиб бориладиган иш сўзнинг бўғин таркиби устидаги иш билан узвий боғлиқ. Нутқ ривожланишининг паст даражасига эга болалар учун нутқнинг алоҳида товушларини ажратиш ва уларни алоҳида маъно бирлиги сифатида англаш мураккабдир. «Она тилидаги товушлар ва уларнинг уйғунлашувини ўзлаштириш, сўзларни ўзлаштириш воситаси орқали амалга оширилади: фақат товушларнинг барқарор комплекци сингари сўзлар ўзлаштирилади. Нутқ ривожланишнинг бу даражасида болага сўзлардан алоҳида товушларни ажратиш, сўзнинг товуш таркибини оғзаки таҳлил қилиш таклиф қилинади. Бундай фаолият боладан сўзнинг товуш томонига онгли муносабатда бўлишни талаб қилади. Кичик ёшли болаларга бу жараён мураккаблик қилади. Нутқ тикланишининг бу босқичида жарангли ундошларнинг жарангсизланиши, юмшоқ ундош товушларнинг мос келувчи

қаттиқ товушларга аралаштирилиши ёки алмаштирилиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Бўғинли машқлар эхтиёткорлик билан берилади, чунки 3-4 ёшли болалар учун бўғин хеч нимани билдирмайди. Ҳар қалай бўғинли машқларсиз ҳам бўлмайди, шунинг учун уларни ўйин шаклида ўтказиш лозим. Логопедик иш якуни Учинчи босқич охирларига келиб болалар эга ва ҳозирги замон, аниқлик майли, 3 шахс бирлик ва кўпликдаги кесимни мослаштиришни ўрганишлари лозим. Бундай кундалик сўзлашув феълларининг захираси кўп бўлмайди, аммо улардан айримларини болалар бир неча шаклларда тўғри қўллашлари лозим: инфинитивда, ҳозирги замон, 3-шахс, бирлик ва кўпликдаги буйруқ ва аниқлик майлида. Сузларнинг бўғин таркиби устидаги иш болаларнинг икки-уч бўғинли сўзларнинг ритмик-бўғинли суръатини ўзлаштиришлари билан якунланади. Нутқни тушуниш сўзларнинг айрим грамматик шаклларини, мураккаб бўлмаган ҳикояларни, қисқа эртакларни ўз ичига олади. Ўқитишнинг тўртинчи босқичи – бир нечта сўзлардан иборат гаплар Логопедик таъсир кўрсатишнинг асосий вазифалари: 1. 3-5 сўздан иборат гапларни грамматик жиҳатдан тўғри тузишга ўргатиш. 2. Айрим от ва феълларни дастлабки мустақил равишда сўз ўзгартиришга ўргатиш. 3. Мустақил нутқнинг оддий кўникмаларини шакллантириш. Бу босқич 3-4 сўздан иборат гаплар туза олувчи болалар билан ишлашга мўлжалланган. Болалар нутқида эга (шахс ёки предмет номи) кесими (феъли) мос келган гаплар кузатилади. Болаларнинг фаол луғати предмет белгиларини билдирувчи сўзлар, равишлар билан тўлиб боради, аммо энди пайдо бўлган сифатлар аграмматик қўлланилади. Сўзлар маъносининг ноаниқлиги характерли ҳолдир: харакат

номлари предмет номлари билан алмаштирилади, айрим ҳаракат номлари ўхшаш вазият бўйича бошқалари билан алмаштирилади (ёзяпти-чизяпти) кўпинча «қиляпти» феъли кўпгина ҳаракатлар номи ўрнига қўлланади: «қизча қор қиляпти» (қизча қор ўйнаяпти) «бола гул қиляпти» (бола гул экяпти). Бироқ ўтган босқичларда гапдаги сўзлар ўзаро боғланган бўлса, бу босқичда гапдаги ролига боғлиқ равишда сўз шаклини ўзгартириш қобилияти пайдо бўлади. Шунга кўра от ва феълларда флекцийлар пайдо бўлади. Бу флекцийлар айрим ҳолларда тил нормаларига мос келади. Аммо кўп ҳолларда флекцийлардан нотўғри фойдаланилади. Кўпинча от шакли дастлабки ҳолатида қолади, масалан «қаЕрга келдинг» саволига бола «боғча» деб жавоб беради. Болаларнинг аниқлик майлидаги феълларни ҳаракат субъекти билан мослаштира олишларига қарамай, улар нутқида аниқлик майли ўрнига инфинитив ва буйруқ майли ёки бу шаклларнинг асоси қўлланилган гаплар кўп кузатилади. Кўпинча, эга ва 3 шахс кўпликдаги кесимни мослашда қийинчилик туғилади. Нутқ ривожланишнинг бу даражасини ўзига хос қонуниятларини эгаллашнинг бошланиши сифатида характерлаш мумкин. Кузатишларнинг кўрсатишича нутқ ривожланмаганлигининг оғир даражасида болалар гапнинг синтактик таркибини ўзлаштира олмайдилар. Энгилроқ нутқ камчилигида келишик қўшимчаларини аралаштириш кузатилади. Эслатиб ўтамизки, нутқнинг нормал ривожланишида беш ёшга келиб турлаш қоидалари тамомила ўзлаштирилиб олинади ва сон жиҳатдан устунлик қилувчи қўшимчалар илгарироқ ўзлаштирилади ва кўпинча кам қўлланувчи қўшимчалар ўрнида ҳам пайдо бўлади. Масалан, отлар учун болалар нутқидаги «ҳукмрон» қўшимчалар қуйидагилардир: – ни (тушум келишиги), – да (ўрин пайт келишиги) – дан (чиқиш келишиги), – нинг (қаратқич келишиги)

Шуни ҳам эслатиб ўтамизки, бола «ҳукмрон» шаклларнинг ўзини ҳам бир вақтнинг ўзида ўзлаштирмайди: масалан, кўпликдаги қаратқич келишига жуда қийинчилик билан ўзлаштирилади. Ривожланишнинг бу босқичида болалар айрим кўмакчилардан нотўғри бўлсада фойдалана бошлайдилар: «коптокда ўйнаш» (копток билан ўйнаш), «челак олдидан» (челак ичидан). Мураккаблашган нутқ шаклларида ва мураккаблашган нутқий материалларда, масалан бирон нарсани айтиб бериш ёки хикоя қилишга уриниш жараёнида аграмматизмлар миқдори ортади. Нутқ ривожланишининг бу даврида, айрим болаларда гап тузиш уқувининг ривожланишга нисбатан сўзнинг бўғин таркибини ўзлаштириш кечикади. Бундай ҳолларда болалар нутқида грамматик жиҳатдан флекцийлар тўғри қўлланган сўзли гаплар ва сўз бирикмалари пайдо бўлади, аммо сўзларнинг бўғин таркиби бузилади. Лекин бунинг акси ҳам бўлиши мумкин. Бунда бола сўзнинг бўғин таркибини осон ўзлаштиради, гапнинг грамматик тузишни ривожланиши эса кечикади. Нутқ ривожланмаганлигида нутқнинг товуш томонини ўзлаштириш секин ва ўзига хос кечади. Болалар ҳосил бўлган товушларни ҳосил бўлиш ўрни ва артикулятсия усулига кўра ўзаро алмаштирадилар. Болаларда товуш талаффузи камчиликлари турлича намоён бўлади ва товуш талаффузи коррексиясида буни ҳисобга олиш лозим. Баъзи болаларда она тилидаги товушларни ўзлаштириш жараёни нормал болаларга нисбатан олганда секинлашгандек туюлади. Бошқа болаларда фонемаларни ўзлаштириш, соғлом болалар ўзлаштиришининг кетма-кетлигига мутлақо мос келмайди. Бир товушни бошқаси билан алмаштириш бу даврнинг характерли хусусиятидир. Кўпчилик болалар барча ундошларни жарангсизлантирадилар. «й» товушнинг йўқлиги, товуш талаффузининг кенг тарқалган бузилишлари ичига киради. Нутқни тушунишни ривожлантириш

Иккинчи ва учинчи ўқитиш босқичларида тавсия қилинган, нутқни тушунишни ривожлантириш бўйича вазифалар такрорланади. Болаларнинг от ва феълларнинг грамматик иаклларини, отларнинг келишик қўшимчаларини, предметларнинг айрим белгиларини тушунишга эътибор қаратилади.

Бир нечта сўздан иборат гапларни шакллантириш Тўртинчи босқичдаги логопедик иш, болаларнинг 3-5 сўздан иборат гаплар тузишни ўрганишларига қаратилган. Бунда болалар фонетик жиҳатдан тўғри, «хукмрон» қўшимчалар ёрдамида сўзлар ўртасидаги боғлиқликни ифода этишга ўрганишлари зарур. Келишикли кўмакчилардан тузилган конструксияларда болалар барча кўмакчиларни тушириб қолдиришлари мумкин (талаффуз қилмайдилар). Саволлар ёрдамида логопед гапдаги сўзлар тартибини тўғрилайди, сўнгра гап тузишда боланинг феълни тушуриб қолдирмаслигини ва уни отга мос ҳолда сон ва шахсда керакли шаклда қўллашини кузатиб туради. Тўртинчи босқичдан бошлаб болаларга сўз ўзгартириш қоидаларини ўргатиш бошланади ва бу логопедик ишнинг кейинги босқичларида ҳам давом этади. От ва феълларнинг грамматик шаклларини шакллантириш фақатгина маълум сўз шаклларини қайта ишлаш орқали амалга оширилмайди, балки қўшимча равишда айнан бир сўзнинг турли шаклларини таққослаш устида ҳам иш олиб борилади. Айнан бир сўз турли сўз бирикмаларида қанчалик кўп шаклга кирса, болалар томонидан грамматик мезонларни ва она тилидаги бир бутун грамматик тизимли ўзлаштириш самаралироқ кечади. Бироқ бундай таққослаш учун маълум луғат бойлиги ва грамматик таққослашннг маълум кетма-кетлиги бўлиши зарур. Нутқ онтогенезидан келиб чиқиб, маълум сўзлар захираси тўплангандан сўнггина сўз қоидаларини жадал равишда ўзлаштиришни бошлаш тавсия этилади: предмет номлари 100-150 сўздан кам бўлмаслиги ва харакат номлари 40-50 сўз атрофида бўлиши зарур. Болалар диққати сўзнинг охирига қаратилади. Сўз ўзгартириш бўйича ишни шундай сузларда ўтказиш мақсадга мувофиқ: Бундай сўзлар ўзининг оханг-ритмик сурътини сақлаб қолиши, яъни ўзгарган сўзда бўғин миқдори сақланиб қолиши лозим. Бундан

ташқари дастлаб фақат сўз ўзгартиришнинг продуктив шакллари қўлланилади. Агар топшириқ бажаришнинг биринчи босқичларида болаларнинг бир сўздан иборат жавобларига рухсат этилса, кейинги босқичларда боладан бутун гапни (синтактик стереотипдаги) унинг тўғри грамматик тузилиши билан гапириб бериши талаб қилинади. Шуни эсда тутиш лозимки, нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар учун феълга боғлиқ сўзни грамматик тўғри тузиш мураккаблик қилади. Болалар номойиш килинган ҳаракатлар, сюжетли расмлар, саволларга батафсил жавоблар бўйича гапларни қанча кўп тузсалар содда гапларнинг грамматик тузилишини тезроқ ўзлаштирадилар. Шу сабабли машғулотларда ҳар қандай предметли вазиятлардан фойдаланиш тавсия қилинади. Чунки бу вазиятларда Ким? Нима? Нима киляпти? Нима билан? Қайерда? Қайерга? ва ҳоказо саволлар бериш мумкин. Машғулотларда кўмакчи, сифат, равиш ва олмошлар устида ишланмайди, чунончи нутқнинг бу қисмлари болаларнинг фаол нутқида ўз ўрнига эга бўлиши эхтимолдан ҳоли эмас. Кўмакчили конструксияларда боладан фақат сўз охирини (флекцийни) тўғри тузиш талаб қилинади, кўмакчиларнинг ўзи эса бундай болаларда тушириб қолдирилиши ёки нотўғри қўлланилиши мумкин. Бутун логопедик иш жараёнида товуш талаффузига ҳам эътиборни қаратиш лозим. Она тили фонетикасини шакллантириш товуш ўзлаштиришнинг кетма-кетликдаги табиий-физиологик жараёни сингари ташкил қилиниши зарур. Шу сабабли биринчи навбатда лаб-лабли п, б, м, юмшоқ тил олди т, д, н, сонор л товушларга эътибор қаратилади. Сирғалувчи, шовқинли, аффрикат товушлар ўрнини мос келувчи бирон товуш вақтинчалик эгаллаб туриши мумкин. Энг сўнггида «р» товуши устида ишланади. Бу босқичда артикулятсияни тайёрлаш мақсадида бир қатор артикулятсион машқларни ўтказиш тавсия қилинади.

Грамматик сўз шаклларини таққослаш Юқорида таъкидлаганимиздек фаол луғатда Этарли миқдорда предмет номлари (отлар 100-150 дан ортиқ) ва ҳаракат номлари (феъллар 40-50 дан ортиқ) мавжуд бўлса, турли хил шаклларини таққослашга киришиш мумкин. Логопед бутун нутқий материални хар бир боланинг имкониятини ҳисобга олган ҳолда танлайди. Олиб борилган иш якунида болалар бирлик ва кўплик қўшимчаларини қўллаш орқали отларни ўзгартиришни билишлари лозим, шунингдек қуйидаги феъл шакллари захирасига эга бўлишлари лозим: 1. 2 шахс бирликдаги буйруқ майли. 2. Ҳозирги замон хабар майли (1-2-3 шахс бирликда; 3-1 шахс кўпликда) 3. Ўтган замон, 3 шахс бирлик ва кўпликда (Бу босқичда бажарилган ҳаракатлар замон бўйича таққосланмайди) Феълларни танлашда асосларни навбатма-навбат ўзгартиришни ҳисобга олиш лозим. Бундай ўзгартиришлар турғун ўзлаштирилмаса, фақат ўзлаштириш учун қулай шакллар олинади. Сўзнинг бўғин таркиби ва товуш талаффузини шакллантириш Сўзнинг бўғин таркиби устидаги ишни мураккаблаштира туриб, логопед ишланаётган сўзлар қаторига кетма-кет келган ундошли сўзлар киритилади. Сўзларни бўғинга бўлишда морфемаларнинг тўқнашуви содир бўлиши шартлигини тушунтириш тавсия қилинади, масалан: ко-пток (коп-ток), болға (бол-ға) Артикулятсион машқлар кетма-кетли ундош товушларни гапириш машқлари билан алмаштирилади, аммо бу машқларга бола тўғри талаффуз қилувчи товушлар киритилади. Кетма-кетли ундош товушлар ишланганидан сўнг сўзларга киритилади ва албатти бўғинлаб тўғри талаффуз қилдирилади. Ёдлаш учун икки қаторли шеърлар Қоидага кўра, нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар шеърларни, айниқса, тўрт ва ундан ортиқ қаторли шеърларни эслаб қололмайдилар. Шу сабабли ишни икки қаторли шеърларни ёдлашдан бошлаш керак.

Икки қаторли шеърларни ёдлаш предметли ёки содда сюжетли расмларга мажбурий таянган ҳолда ўтказилади. Логопед матнни, шеърга мос расмларни ўзи танлайди. Шеърни ёдлашда унинг мазмуни болага тушунарли бўлаётганига ишонч ҳосил қилиш лозим, бунинг учун расмларга мос саволлар берилади. Масалан, сюжетли расм бўйича «Шов-шув этади ариқ, Карим экади тариқ» шеърида қуйидагича саволлар бериш мумкин: «Карим нима экди? Ким тариқ экади?» Кичик хикоялар Агар болалар саволларга жавоб беришни, номойиш қилинган ҳаракатлар ва содда сюжетли расмлар бўйича гаплар тузишни, икки қаторли шеърлардан бир нечтасини ёдлашни ўргансалар, уларга ҳикоя элементларини ўргатишни бошлаш тавсия қилинади. Бунинг натижасида болалар кичик ҳикоя мазмунини бир нечта гаплар билан Этказишга ўрганишлари лозим. Бироқ, луғат бойлигининг камбағаллиги ва нутқ грамматик тизимининг шаклланмаганлиги туфайли боғланган нутқ мустақил вазифага ажратилмайди. Тавсия этилган кичик ҳикоялар, шунингдек уларга қаратилган машқлар болага минимум даражадаги нутқ воситаларини ўзлаштиришларига ёрдам беради. Логопед кичик ҳикояни 2-3 маротаба ўқийди (ёки гапириб беради) гоҳида ҳикояда иштирок этувчи шахс ёки предметларни расмларда намойиш қилади. Сунг логопед матнга оид саволлар ва машқлар беради. Топшириқлар ҳар бир боланинг нутқий имкониятларига мос ҳолда танланади. Педагогнинг ихтиёрига кўра барча матнлар қайта ўзгартирилиши мумкин. Логопеднинг иш якуни Тўртинчи босқичда кўзда тутилган логопедик иш, болалар томонидан элементар сўзлашув-маиший нутқни эгаллашга йўналтирилган. Болалар нутқи коммуникатив функсияга эга бўлиши лозим. Болалар бирлик ва кўпликдаги барча келишиклар доирасида отларни турлашни, алоҳида яхши таниш феълларни сон ва шахс бўйича

ўзгартиришни билишлари зарур. Уч бўғинли ва айрим тўрт бўғинли сўзларнинг бўғин таркиби ўзлаштирилиши лозим. Товуш муносабати бўйича сирғалувчи, шовқинли, аффрикат, сонор товушлар шаклланмаган ҳолда қолиши мумкин.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997. 7. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 2002.

Похожие

Логопедия фанининг методологик асослари

Мактабгача ёшдаги болаларнинг таълимий машғулотлари (амалий машғулот).docx

Мактабгача таълим муассасаларида мултимедиа технологияларини жорий этиш

Дудуқланувчи болалар билан олиб бориладиган логопедик машғулотларнинг дидактик асослари

Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар