Fonetik fonematik nutq buzilishi - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Fonetik fonematik nutq buzilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

22.6015625 KB

Fonetik fonematik nutq buzilishi Reja: 1. Bolalarda fonetik-fonematik nutq rivojlanmaganligini bartaraf etish 2. Korreksion ishning birinchi, ikkinchi, uchinchi davrlarida olib boriladigan logopedik ishlar mazmuni

Bolalarda fonetik-fonematik nutq rivojlanmaganligini bartaraf etish Nutqning fonetik-fonematik tomondan rivojlanmaganligi - bu tovushlarni talaffuz etish va idrok qilish jarayonidagi kamchiliklar natijasida bolalarda ona tilidagi tovushlarni talaffuz qilish tizimi shakllanishining buzilishidir. Bunday nutq kamchiligida nutqning idrok va talaffuz qilish nuqsonlariga asoslangan fonetik-fonematik tomonining buzilishi birinchi o‘rinda turadi. Shu bilan birga ba’zi bolalarda leksika-grammatik taraqqiyotida yaqqol ifodalanmagan orqada qolish hollari ham kuzatilishi mumkin. Bu toifadagi bolalarga xos xususiyat artikulyatsion yoki akustik belgilariga ko‘ra farq qiladigan tovushlarning shakllanish jarayonining tugallanmagan bo‘lishidir. Bu holda bola nutqida differensiatsiyalanmagan tovushlar bo‘lishi tovushlarni almashtirish, nutqda ularni qo‘llamaslik, ko‘plab tovushlarni buzib talaffuz qilish, shuningdek tovushlarni eshitishga ko‘ra Etarli farqlamaslik kuzatiladi. Maktabgacha tarbiya muassasalarida nutq kamchiliklariga ega bo‘lgan bolalarni tarbiyalash bolalar bog‘chasi tarbiya dasturiga muvofiq tashkil qilinadi Fonetik- fonematik nutq kamchiligiga ega bo‘lgan bolalar ommaviy turdagi maktabgacha tarbiya muassasalarning maktabga tayyorlov guruhlariga mo‘ljallangan bilim, ko‘nikma va malakalar hajmini o‘zlashtirishlari kerak. Fonetik-fonematik jihatdan nutq rivojlanmagan bolalar guruhlariga olib kelingan bolalar 10 oy ichida umumta’lim maktabida muvaffaqiyatli bilim olish uchun zarur bo‘lgan asosiy topshiriqlar, ko‘nikma va malakalar xajmini o‘zlashtirib olishlari lozim. Nutq faoliyatining ayrim tomonlarini rivojlantirishga qo‘yiladigan talablarni aniqlash maqsadida quyidagi maxsus ishlar amalga oshiriladi: – talaffuz malakalarini shakllantirish; – fonematik idrokni rivojlantirish; – tovush analiz va sintezi ko‘nikmalarini rivojlantirish. Tuzatuvchi ta’limning maqsadi: bolalarda umumiy va nutq kamchiliklarini tuzatish hamda bolalarning nutqiy faoliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan maxsus

logopedik metod va usullarni qo‘llash yo‘li bilan bolaning yoshiga muvofiq lug‘at boyligi va mustaqil nutq bilan birga to‘g‘ri, aniq, ravon nutqni tarbiyalash. Tuzatilgan nutqiy material ustida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: – bolalarda so‘zning morfologik tarkibiga va so‘zlarning o‘zgarishga e’tiborni jalb etish hamda so‘zlarning gapda bog‘lanishini rivojlantirish; – bolalarda oddiyyoyiq va qo‘shma gaplarni to‘g‘ri tuzish, mustaqil nutqda turli konstruksiyadagi gaplarni qo‘llash ko‘nikmalarini tarbiyalash; – – mustaqil nutqni rivojlantirish: – lug‘atini boyitish: – talaffuzini to‘g‘rilash asosida savodga o‘rgatish: – ixtiyoriy diqqat va xotirani rivojlantirish. Quyida biz fonetik-fonematik nutq rivojlanmaganligini bartaraf etish bo‘yicha M. Ayupova (1992) tomonidan tavsiya etilgan logopedik ish tizimi bilan tanishamiz. Fonetik- fonematik nutq rivojlanmaganligini bartaraf etish bo‘yicha olib boriladigan korreksion ish tizimi shartli ravishda 3 davrga bo‘linadi. Ularning har birining mazmuni va hajmi jihatidan farq qilgan holda bir-biriga bog‘liq hamdir. Korreksion logopedik ishning oldingi davri keyingi davrdagi ish mazmunini o‘zlashtirib olishga bolalarni tayyorlaydi. Korreksion ishning birinchi, ikkinchi, uchinchi davrlarida olib boriladigan logopedik ishlar mazmuni Korreksion ishning birinchi davrida olib boriladigan logopedik ishlar mazmuni Fonetik – fonematik nutq rivojlanmaganligini bartaraf etishda olib boriladigan korreksion ishning birinchi davrini tayyorlov davri deb ham nomlash mumkin. Bu davrda olib boriladigan ishlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: artikulyatsion apparat xarakatchanligini rivojlantirish ; to‘g‘ri talaffuz qilinadigan tovushlarni aniqlash; tovushlarni nutqqa qo‘yish; eshituv idrokini rivojlantirish, tovushlar differensiatsiyasi ustida ishlash so‘z va bo‘g‘in ichidan tovushni ajratish.

Nutqning tovush tomoni shakllanishida faqatgina artikulyator motorikaning efferent zvenosining shakllanganligi emas, balki nutqiy sezgilar- kinesteziyalar ham muxim ahamiyat kasb etadi. N.I Jinkin qaytish reaksiyasining bo‘lmasligi nutqiy organlar xarakati mashqlari uchun tajriba to‘planishini to‘xtadi deb ta’kidlagan. Qaytish reaksiyalarining (kinesteziya) kuchayishi nutqning o‘zlashtirishni tezlashtiradi va yyengillashtiradi. Harakat – kinestetik aloqalarni rivojlantirish uchun tovush talaffuzi vaqtida artikulyator organlar holatini aniqlovchi maxsus mashqlar bajartiriladi. Mashqlarni bajarish jarayonida bolalarning diqqati doimo kinestetik sezgilarga qaratiladi. Artikulyator harakatlarning kinestetik asosini shakllantirish turli xil mashqlarni bajarish jarayonida amalga oshiriladi, lablar holatini aniqlash, til uchi tor va kengligini ajratish va .x.k. Artikulyatsion apparat xarakatchanligini shakllantirish bo‘yicha logopedik ishlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Artikulyator motorikani rivojlantirishga harakatlar hajmini ko‘paytirishga yo‘naltirilgan, artikulyatsion apparat organlari harakatchanligini, kuchini, aniq harakatini, artikulyator organni kerakli holatda ushlab tura olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga oid statik mashqlar. 2. Bir vaqtda va ketma – ket bajarilayotgan harakatlar jarayonida dinamik koordinatsiyani rivojlantiruvchi mashqlar Artikulyator harakatlar statikasini rivojlantirish, harakatlarni takrorlash va qayta tiklash jarayonida amalga oshiriladi. Artikulyator harakatlarni rivojlantirish o‘yin («Shirin murabbo», futbol») shaklida olib borilib, motorika buzilishining xarakteri va darajasini hisobga olgan holda o‘tkaziladi. Artikulyator motorikani rivojlantiruvchi mashqlar bir vaqtning o‘zida harakatning kinetik va kinestetik asosida ta’sir qilishni e’tiborga olgan bo‘lib, shu jumladan harakatlarning statik va dinamik koordinatsiyasiga, harakatlarning turli darajalarini shakllantirish va murakkablashtirishga ham qaratilgandir.

Artikulyator motorikaning rivojlanishi tovush talaffuzidagi kamchiliklarni korreksiyalash uchun ahamiyatlidir. Bu ishning asosiy vazifasi artikulyatsion organlar sezgisini va harakatchanligini yaxshilash; til va lablarning ixtiyoriy harakatlarini mukamallashtirishdan iborat. Motorikani rivojlantirish artikulyatsion gimnastika ko‘rinishda o‘tkaziladi. Uning maqsadi artikulyator harakatlarning har bir elementini qayta ishlashdan iborat bo‘ladi. Nutq apparat motorikasini rivojlantirish va to‘g‘ri artikulyatsiyani tarbiyalash ishlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: – statik va dinamik mashqlar; – artikulyator apparat xarakatchanlik kuchini, harakatlar aniqligini rivojlantirish; – nutq apparat muskullaridagi taranglikni yo‘qotish. – harakatlarning normal tempini tarbiyalash. Birinchi davrning asosiy vazifalardan yana biri tovushlarni nutqqa qo‘yish, bolalarda buzilgan artikulyatsion tuzumlarni korreksiyalashdir. Tovushlarni nutqqa qo‘yish individual mashg‘ulot davomida, har bir bolaga 10 – 15 minut ajratilgan holda olib boriladi. Har bir aniq holatda tovushlarni nutqga qo‘yish usullari tanlanadi. Ularni tanlashda bola shaxsiga, talaffuzdagi kamchilik xususiyatlariga, nutq xususiyatlariga e’tibor berilishi lozim. Tovushni nutqqa qo‘yish bo‘yicha olib boriladigan ishni rejalashtirilar ekan, logopedik ishni va tovushni nutqga qo‘yish qoidalarini ketma- ketligini hisobga olish zarur. Asosiy diqqat e’tibor tovush artikulyatsiyasini ongli ravishda mustahkamlashga qaratilib, bolalar til, lablar, tishlar qay holatda turganligini ko‘rsatib va aytib bera olishlari kerak. Bolalar diqqati ko‘proq tovushlar artikulyatsiyasiga qaratiladi. Korreksiyalash usullari artikulyatsion apparat tuzilishi va funksiyasini hisobga olgan holda tanlanadi. Tovushlarni nutqqa qo‘yishda taqlid, mexanik va aralash usulidan foydalaniladi.

P, B, D, T, V, F, K, G tovushlarini nutqqa qo‘yishda tushuntirish, taqlid usulidan, s, z, sh, j, ch, r tovushlarini nutqqa qo‘yishda taqlid va mexanik usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Nutqning fonetik -fonematik rivojlanmaganligini korreksiyalash analitik- sintetik mashqlarni murakkablashtiruvchi tizim orqali logopediyada qabul qilingan usullarni qo‘llash bilan olib boriladi. Bunda bolalarni nutq organlari artikulyatsiyasiga ongli yondoshishga, o‘z talaffuzini nazorat qilishga, nutqqa qo‘yilgan tovushlarnigina emas, balki nutqdagi barcha tovushlarni aniq va to‘g‘ri talaffuz etishga, tovushlarni hosil bo‘lish o‘rni va jarangdorligiga ko‘ra tasniflab berishga o‘rgatish lozim. Bunday tayyorgarlik ishlaridan so‘ng bolalarda tovush analizi operatsiyasini shakllantirishga, ya’ni bo‘g‘in va so‘zlarda tovushlarni ajrata bilishga o‘rgatiladi. Korreksion ishning II davrida olib boriladigan logopedik ishlar mazmuni Korreksion ta’limning II davrida tovushlarni nutqqa qo‘yish davom ettiriladi, nutqqa qo‘yilgan tovushlarni nutqda mustahkamlash; eshitish idrokini rivojlantirish; tovush analizi va sintezini shakllantirish: a) so‘zda tovush o‘rnini topish (so‘z boshida, o‘rtasida, oxirida); b) so‘zlarda tovushlar soni va ketma- ketligini aniqlash; nutqning leksik grammatik tomonini boyitish va rivojlantirish bo‘yicha logopedik ish olib boriladi. Ushbu davrda ham tovushlarni nutqqa qo‘yish ishlari davom ettirildi. Tovushlarni nutqda mustahkamlashga bolalar tovushlarni to‘g‘ri va aniq talaffuz qila olganlaridan so‘ng o‘tiladi. Tovushlarni nutqda mustaxkamlash uchun turli xil ish turlaridan foydalaniladi: kerakli tovush ishtirok etgan bo‘g‘inlar, bo‘g‘in birikmalari, so‘z, jumlalarni logoped ketidan qaytarish; rasmlar bo‘yicha so‘zlarni mustaqil talaffuz etish; berilgan tovushga so‘z o‘ylab topish; o‘qilgan matnni qayta hikoya qilib berish, kerakli tovushni o‘z ichiga olgan topishmoq, tez aytish, maqol, kichik- kichik matn va she’rlarni aytib berish. Tovushlar differensiatsiyasi ustida ish olib borish II davrning asosiy vazifalaridandir. Logopedik ish ko‘rish, eshitish, taktil vibratsion va kinestetik nazoratga tayangan holda olib boriladi.

Fonematik idrokni rivojlantirish bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishning asosiy vazifasi hisoblanadi. Fonematik idrokni rivojlantirish ishlari tovush analizini shakllantirish bilan o‘zaro bog‘liq holda olib boriladi.

Fonematik idrokni rivojlantirish ishlarida quyidagi mashqlardan foydalaniladi: – nutqiy bo‘lmagan tovushlarni ajratish; – tovushlar qatoridan ma’lum tovushlarni ajratish (akustik va artikulyatsion belgilari o‘zaro yaqin bo‘ladi); – so‘z tarkibidan ma’lum tovushni ajratish (tovush tarkibi jihatidan yaqin va uzoq bo‘lgan tovushlar); – berilgan tovushga so‘z o‘ylab topish; – bitta tovush bilan farq qiluvchi bo‘g‘inlar qatorini qaytarish; – berilgan ma’lum tovushga rasm tanlash; – nutqta to‘g‘ri talaffuz qilinadigan so‘zlardan o‘zlashtirilgan tovushlarni mustaxkamlash; – so‘z tarkibidagi alohida tovushlarni eshita bilish. Bu va yana boshqa vazifalar, mashg‘ulotlar davomida maqsadga ko‘ra takrorlanadi. Ta’limiy mashg‘ulotlarni o‘yin ko‘rinishida o‘tkazish tavsiya etiladi. Har bir o‘yin boshqa vazifalarni ya’ni: so‘zlar , gaplar va mustaqil nutqda tovushlarni to‘g‘ri talaffuzini mustahkamlashni ko‘zlagan holda o‘tkaziladi. O‘yinlar nutqda tovushlarni mustahkamlash va aniqlash, fonematik idrokni rivojlantirishga xizmat qiladi. Mashg‘ulot davomida “ Topchi nimani ovozi”, “ Ovoz qayyerdan kelyapti”, “ So‘zdagi tovushni top”, “ Kim ko‘proq so‘z topadi”, “ Rasmlarni eslab qol” kabi o‘yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. Aniq kinestetik va eshitish sezgilariga tayangan holda olib borilgan tovush analizi va sinteziga oid mashqlar o‘z navbatida nutq tovushlarini o‘zlashtirishga, o‘z talaffuzi ustida mustaqil nazorat ko‘nikmalarini tarbiyalashga, disgrafiya va disleksiyani oldini olishga yordam beradi. Korreksion ishning III davrida olib boriladigan logopedik ishlar mazmuni Korreksion ta’limning uchinchi davrini asosiy vazifalari quyidagilar: – nutqqa qo‘yilgan barcha tovushlarni mustahkamlash; – tovush analizi malakalarini mustahkamlash; – nutqning leksik grammatik tomonini takomillashtirish.

Korreksion ta’limning so‘nggi davrining maqsadi nutqiy muloqot sharoitida fonematik idrok va to‘g‘ri tovush talaffuzi ko‘nikmalarini mustahkamlashdir. Bu ishda mustaqil nutqda faqatgina tovushlarni to‘g‘ri talaffuzini shakllantiribgina qolmay, balki bolalarning lug‘atini boyitish, nutqining grammatik tuzilishini takomillashtirish, nutqning tempi va melodikintatsion tomonini rivojlantirish, takomillashtirishga oid mashg‘ulotlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Korreksion ta’limning uchinchi davrida bolalarda tovush analizi malakalarini shakllantirishga oid korreksion ishlar davom ettiriladi. Bunda ish harakatning quyidagi algoritmidan foydalaniladi: so‘zdagi tovushlarni baland ovozda takrorlab, to‘g‘ri talaffuz qilish; so‘zdagi har bir tovushni eshitish va uni qo‘shni tovushdan ajrata bilish; so‘zdagi tovushlarni navbat bilan aytish, fiksatsiya yo‘li bilan so‘zlardagi tovushlarning soni va ketma- ketligini aniqlash. So‘zning tovush tarkibiga oid analiz ishlari har bir bolaga individual yondoshilgan holda olib boriladi. Logopedik mashg‘ulotlarda alohida operatsiyalarni bajarish bilan birga nutqiy materialning analiz va sintezi bilan bog‘liq hamma aqliy ish harakatlar tizimi qayta ishlanadi. Bolalarda bajarilgan ish harakatlar algoritmining asta sekin shakllantirib va mustahkamlab borib, avval logoped rahbarligida so‘ngra bolaning o‘zini so‘z, bo‘g‘in, tovushning analiz- sintez qila olishini mustaqil nazorat qilishga va o‘z ishini baholashga o‘rgatiladi. Korreksion ta’limning muhim vazifalaridan biri oppozitsion va to‘g‘ri talaffuziga erishilgan tovushlar differensiatsiyasiga oid mashg‘ulotlar hisoblanadi. Ushbu mashg‘ulotlarda artikulyatsion va akustik belgilari jihatidan o‘xshash tovushlar differensiatsiyasiga oid turli usullar qo‘llaniladi. Mashg‘ulotlarda bolalar diqqati, xotira, tafakkur operatsiyalari (analiz, sintez, solishtirish, umumlashtirish), nazorat va o‘zo‘zini nazorat qilish, mustaqillikni rivojlantiruvchi ishlar olib boriladi. Tarbiyachi bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarda bolalarning atrofdagi predmetlar va hodisalar haqidagi tasavvurlar hosil qilish va ularni bir tizimga

solish, tabiiy va ijtimoiy hodisalar bilan tanishtirish bilan bir vaqtda bolalarning lug‘at boyligi kengaytiriladi, so‘zlashuv va xikoya nutqi rivojlantiriladi. Shunday qilib, bolalar nutqi turli yo‘llar bilan rivojlantirib boriladi, lekin bir maqsadni- ta’lim va tarbiya berish jarayonida bolalarning nutqiy taraqqiyotidan kamchiliklarni yo‘qotish va uni maktabda ko‘nikma va malakalar olishga tayyorlashni ko‘zda tutadi. Ishni tashkil etish Maxsus guruhlarda logopedning xujjatlari. Logopedik ish jarayonining to‘g‘ri tashkil etilganligi maqsadi nutq kamchiliklarini to‘g‘rilashdan iborat bo‘lgan tuzatish ishining sifati bilan belgilanadi. Ishni to‘g‘ri tashkil etishda quyidagilar ko‘zda tutiladi: bolalarni o‘z vaqtida tekshirish, mashg‘ulotlar jadvalini to‘g‘ri tuzish, har bir bola bilan olib boriladigan individual ishni umumiy rejaga muvofiq rajalashtirish, frontal mashg‘ulotlarni olib borishda ularni zarur jihozlar, ko‘rgazmali qurollar bilan jihozlanishi va guruh tarbiyachisi bilan logopedning birgalikdagi ishlari. Logopedik tekshirish Guruhga qabul qilingan bolalar mukammal logopedik tekshiruvdan o‘tkaziladi. Bolalarni tekshirish uchun logoped o‘quv yilning ikkita birinchi xaftalarini ajratadi. Keyinchalik tekshiruv natijalari mashg‘ulotlar vaqtida bolani kuzatish natijalari bilan to‘ldirilishi mumkin. Shu bilan bir vaqtda talaffuzni tuzatish ustida ish boshlanadi hamda rejaga muvofiq frontal mashg‘ulotlar olib boriladi, bu haqda quyida bayon etiladi. Tekshirish maxsus “Nutq kartasi”da ko‘rsatilgan reja asosida o‘tkaziladi. Nutq kartasi ………………………………………………………………... Bolaning guruhga kelgan vaqti ................................................................... Ismi, familiyasi............................................................................................. Yoshi ................................................................................................................. Uy adresi ........................................................................................................ Qaysi bog‘cha tomonidan yuborilgan (№,vaqti,adresi) .............................. Ota-ona shikoyati ........................................................................................... Nutq shakllanishi xaqidagi ma’lumot.......................................................

Umumiy motorikasining holati...................................................................... Eshitishi............................................................................................................. Bolaning umumiy rivojlanishi...................................................................... Diqqati, ish qobiliyati .................................................................................... Nutqning umumiy tomonlari (sur’ati, ovozi, artikulyatsiyasi, nafas olishi) .......................................................................................................................... .......... Artikulyatsion apparatining holati (tuzilishi, harakatlanishi) ……………………… .................................................................................................................................. Tovushlar talaffuzi va farqlanishi.............................................................................. Nutqning tovush sostavli analizi va sintezi ........................................................... .......................................................................................................................... Murakkab bo‘g‘in sostavli so‘zlarning talaffuzi .................................................... ................................................................................................................................. Nutqning grammatik qurilishi ................................................................................ ................................................................................................................................. Lug‘ati ..................................................................................................................... Logopedik tekshiruvni tugatib, individual ish rejasini tuzgandan so‘ng logoped tarbiyachiga har bir bolaning nutqi shakllanishidagi asosiy kamchiliklarni aytib va ko‘rsatib beradi (nutq kartasiga muvofiq), ayniqsa nutqi shakllanishida og‘ir kamchiliklarga ega bo‘lgan bolalar bilan o‘tiladigan tuzatuvchi ta’lim mazmuni ustida to‘liq to‘xtalib o‘tadi. Logoped ta’limning turli davrlarida alohida bolalar nutqiga talablar belgilaydi. Shu bilan birga har bir tarbiyachi bolalarning tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni eshitishi, nutq buzilishlarini aniq tasavvur qilishi, tovushlarning nutqqa qo‘yishning asosiy usullarini egallagan bo‘lishi, bolalarning nutqini kuzatish hamda mashg‘ulot va mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda ularning individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda tuzatish uchun qaysi bolada qanday tovushlarni nutqga qo‘yish, mustaxkamlash yoki differensiatsiyalash zarurligini bilishi kerak.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993.

Похожие

Fonetik fonematik nutq nuqsonini va ovoz buzilishlarini bartaraf etish

Duduqlanish nutq tezligi va ravonligini pay tortishishi bilan buzilishi

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar idrokining xususiyatlari

Logopediya fanining metodologik asoslari

Dislaliya