Duduqlanish nutq tezligi va ravonligini pay tortishishi bilan buzilishi - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Duduqlanish nutq tezligi va ravonligini pay tortishishi bilan buzilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

30.4296875 KB

Duduqlanish nutq tezligi va ravonligini pay tortishishi bilan buzilishi Reja: 1. Duduqlanish, sabablari va uning alomatlari 2. Duduqlanishni bartaraf etishga atroflicha yondashish

Duduqlanish sabablari va uning alomatlari Duduqlanish – bu nutq apparati muskullarining tortishish natijasida nutqning sur’at-ohangining buzilishidir. Duduqlanish muammosini nutq buzilishlari haqidagi ta’limotning rivojlanishi tarixida eng qadimiylaridan biri deb hisoblash mumkin. Uning mohiyatini turlicha talqin qilish fanning rivojlanishi va mualliflarning bunday nutq buzilishlariga qanday nuqtai nazardan yondashganliklari va yondashayotganligi darajasi bilan bog‘liqdir. Duduqlanish sabablari Bungacha Xd. Laguzen (1838) ham besamaralik, uyat, qo‘rquv, g‘azab, dahshatga tushish, boshning qattiq lat Eyishi, og‘ir kasallanish, ota-onaning noto‘g‘ri nutqiga taqlid qilishni duduqlanish sabablariga qo‘shgan edi. I.A. Sikorskiy (1989) ning birinchi bo‘lib ta’kidlashicha, duduqlanish bolalar yoshiga xosdir. Chunki bu davrda nutq rivojlanishi tugallanmagan bo‘ladi. U irsiyatga muhim ahamiyat berdi, bunda nimjon bolalarda nutq mexanizmlari muvozanatini buzadigan boshqacha ruhiy va biologik sabablarni (qo‘rquv, lat Eyish, yuqumli kasalliklar, taqlid qilish) shartli ravishda hisobga oldi. G.D. Netkachyov (1909) duduqlanish sabablarini bolaning oilada noto‘g‘ri uslubda tarbiyalanishidan qidirdi va qattiqqo‘llik bilan hamda erkalatib tarbiyalash zararli deb hisobladi. Chet ellik tadqiqotchilar duduqlanishning kelib chiqish sabablari bolalarni noto‘g‘ri tarbiyalash, deb ko‘rsatadilar (A. SHerven, 1908); yuqumli kasalliklarning oqibatida a’zolarning astenizatsiyalashuvi (A. Gutsman, 1910); tili chuchuklik, taqlid qilish, infeksiya, yiqilish, qo‘rqish, o‘qitish paytidagi chapaqaylik deb belgilashdi (T. Beifsher, 1912; E. Freshels, 1931). Shunday qilib, duduqlanish etiologiyasida ekzogen va endogen omillarning jami qayd qilinadi (V.A. Gilyarovskiy, M.YE. Xvatsev, I.A. Vlasova, N.I. Krasnogorskiy, N.I. Tyapugin, M. Zeyeman va boshqalar). Hozirgi vaqtda duduqlanish sabablarini ikki guruhga: moyillik sababi («negiz»ga) va keltirib chiqaruvchi sababga («turtki»ga) ajratish mumkin. Bunda

ayrim etnologik omillar duduqlanishni rivojlantirishi va uni keltirib chiqarishi ham mumkin. Moyillik sabablariga quyidagilar kiradi: ota-onalarning nevropatik kasallanishi (markaziy nerv sistemasining faoliyatini bo‘shashtiruvchi yoki izdan chiqaruvchi nerv kasalliklari, yuqumli va jismoniy kasalliklar); duduqlanuvchining o‘zidagi nevropatik xususiyatlar (tungi qo‘rquv, enurez, kuchli qo‘zg‘aluvchanlik, his-hayajonli zo‘riqish); konstitutsional moyillik (vegetativ nerv sistemasining kasallanishi va oliy nerv faoliyatining juda ham nozikligi, uning ruhiy shikastlanishga alohida duchor bo‘lishi); nasliy buzilish (duduqlanish nutq apparatining tug‘ma zaifligi asosida rivojlanadi, u avloddan-avlodga retsessiv alomat tarzida o‘tib borishi mumkin). Agar tashqi muhit duduqlanishga salbiy ta’sir ko‘rsatsa, ekzogen omillarning ta’sirini e’tiborga olish lozim; bosh miyaning turli davrlardagi rivojlanishida, ko‘plab salbiy omillar ta’sirida shikastlanishi: ona qornidagi va tug‘ma jarohatlanish, asfiksiya; postnatal – yuqumli kasalliklar, turli xil bolalar kasalliklaridagi jarohatli va trofik-almashinuv buzilishlar. Ko‘rsatilgan sabablar jismoniy va ruhiy sohalarda turli xil patologik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Nutq rivojlanishining kechikishiga, nutqning zaiflashuviga olib keladi va duduqlanishning rivojlanishiga imkon beradi. Nomuvofiq shartlarga quyidagilar kiradi: Bolalarning jismoniy zaifligi; miya faoliyatining yoshga bog‘liq xususiyatlari bosh miya katta yarimshari asosan bolaning besh yoshga Etganida shakllanadi, aynan shu yoshda bosh miya faoliyatidagi funksional assismetriya yuzaga keladi. Ontogenetik jihatdan o‘ta tabaqalashgan va kech Etilgan nutq funksiyasi, ayniqsa, nozik va zaif bo‘ladi. Shu bilan birga, o‘g‘il bolalardagi nutq funksiyasining qiz bolalardagiga nisbatan kech rivojlanishi ulardagi nerv sistemasining zaiflashuviga sabab bo‘ladi;

nutqning jadal rivojlanishi (3–4 yoshda), bunda uning kommunikativ, idrok etish va muvofiqlashtiruvchi faoliyatlari kattalar bilan bo‘ladigan muloqot ta’siri ostida tez rivojlanadi. Bu davrda ko‘pgina bolalarda bo‘g‘in va so‘zlarni takrorlash (integratsiya) kuzatiladi. U fiziologik xarakterga egadir; bolaning yashirin, ruhiy siqilishi, atrofdagilar bilan salbiy munosabatlar asosida tez ta’sirlanish; muhim talablar va uni anglash darajasi o‘rtasidagi ziddiyat; Bola va kattalar o‘rtasidagi ijobiy emotsional aloqalarning noto‘kisligi. Hissiyotli (yemotsional) zo‘riqish paydo bo‘ladi, u sirtdan ko‘pincha duduqlanish bilan nihoyalanadi; harakat, ohang hissi, mimik-artikulyar faoliyat rivojlanishidagi Etishmovchilik. Aytib o‘tilgan u yoki bu qulay shartlar mavjud bo‘lgani holda qandaydir miqdorda favqulodda tashqi omil (qo‘zg‘atuvchi)ning bo‘lishi nerv buzilishi va duduqlanishni yuzaga keltirish uchun yetarlidir. Keltirib chiqaruvchi sabablar guruhida anatomik-fiziologik, ruhiy va sotsial sabablarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Anatomik-fiziologik sabablar: ensefalitik oqibatlari bo‘lgan jismoniy kasalliklar; jarohatlar – ona qornidagi, tug‘ilish paytidagi, ko‘pincha asfiksiya bilan, miyaning chayqalib lat Eyishi; miyaning organik buzilishi, bu paytda harakatni muvofiqlashtiruvchi qobiq osti mexanizmlari yallig‘lanishi mumkin; zaharlanish va markaziy nutq apparatini zaiflashtiruvchi boshqa kasalliklar natijasida nerv sistemasining tamoman izdan chiqishi yoki o‘ta charchashi: qizamiq, terlama, gijjalar, ayniqsa, ko‘kyo‘tal, ichki sekretsiya almashinuv kasalliklari, burun, halqum, hiqildoq kasalliklari, dislaliya, dizartriyaning va nutq to‘liq rivojlanmaganligi hollaridagi tovush talaffuzi apparatining mukammal rivojlanmaganligi. Ruhiy va sotsial sabablari: qisqa muddatli – bir lahzalik – ruhiy shikast (qo‘rquv, vahimaga tushish); uzoq vaqt ta’sir ko‘rsatadigan ruhiy shikast, bunda quyidagi holda ko‘rinadigan noto‘g‘ri oila tarbiyasi tushuniladi: tantiqlik, buyruqqa asoslangan tarbiya, bir xil bo‘lmagan tarbiya, «namunali» bola tarbiyasi;

surunkali ziddiyatli kechinmalar, ruhiy zo‘riqish yoki hal etilmagan, umumiy g‘ov bo‘luvchi ziddiyatli vaziyatlar ko‘rinishidagi uzoq muddatli salbiy hissiyotlar; ruhan juda og‘ir ezilish; o‘tkir samarasiz ta’sirni keltirib chiqaradigan kuchli, behosdan paydo bo‘luvchi iztiroblar; vahimali va o‘ta shodlanish holati; nutqning bolalikda noto‘g‘ri shakllanishi; nafas olish davomidagi nutq, tez gapirish, tovush talaffuzining buzilishi, ota-onalarning tez, notekis nutqi, kichik yoshdagi bolalarni haddan ortiq nutq materiallari bilan zo‘riqtirish, nutq materiali va fikr-tafakkurning (mavhum tushunchalar, jumlalarning murakkab qurilishi) bola yoshidagi nomuvofiq tarzda murakkabligi; poliglossiya: erta yoshda birdaniga turli xil tillarni bilish odatda qandaydir bir tildagi duduqlanishni keltirib chiqaradi; duduqlanuvchilarga taqlid qilish. Bunday ruhiy induksiya ikkita shaklga ajraladi: sust – bola duduqlanadigan kishining nutqini tinglab, beixtiyor duduqlana boshlaydi, faol – u duduq kishiga taqlid qiladi; chapaqaylikdan o‘naqaylikka o‘rgatish, doimo eslatish, tartibga chaqirish bolaning oliy nerv faoliyatini izdan chiqarishi va duduqlanishni keltirib chiqarish bilan birga, nevrotik va psixopatik holatlarga olib kelishi mumkin; o‘qituvchining bolaga noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishi; haddan ortiq qattiqqo‘llik, shafqatsizlik duduqlanishning yuzaga kelishi uchun turtki bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Duduqlanish alomatlari Rus tadqiqotchilari duduqlanishning turlicha tibbiy ko‘rinishlaridagi fiziologik va ruhiy ko‘rinishlarni aniqlab, fiziologik xarakterdagi zaiflashuvni birlamchi hisoblashmoqda. Fiziologik zaiflashuvlar asosida duduqlanuvchi shaxsning ruhiy xususiyatlari shakllanadi, bu duduqlanishni yanada chuqurlashtiradi. Ruhiy o‘zgarishlar ko‘pincha birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Duduqlanishning dastlabki to‘liq alomatlari I.A. Sikorskiyning «Duduqlanish» (1989) nomli ilmiy ishida ko‘rsatib berilgan edi. Kishilarning turlicha yosh davrlaridagi duduqlanishning yuzaga kelishini

M.YE. Xvatsev, M. Zeyeman, E. Freshels, V.A. Gilyarovskiy, N.P. Tyapugin, S.S. Lyapidevskiy va boshqa ko‘pchilik olimlar o‘rganishdi. Hozirgi davrda alomatlarning bir-biriga o‘zaro yaqin munosabatda bo‘lgan ikkita guruhi ajratiladi: biologik (fiziologik) va sotsial (psihologik). Fiziologik alomatlariga nutqning hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi a’zolarning tortishishi, MNS (markaziy nerv sistemasi) va jismoniy salomatligining, umumiy va nutq harakatlarining buzilishi kiradi. Psixik alomatlarga – nutqda tutilish va his-hayajonli nutqning boshqa buzilishlari, nutqda qayd qilish fenomeni, logofobiyalar, nayrang ishlatish va boshqa ruhiy jihatlar kiradi. Nutq akti jarayonidagi muskul tortishishi duduqlanishning asosiy tashqi alomatlari sanaladi. Aslida muskul tortishi uch xil bo‘ladi: klonik, tonik va aralash. Klonik muskul tortishish vaqtida tovush bo‘g‘in yoki so‘z bir necha marotaba takrorlanadi. (o-o-o-lma, pa-pa-pa-parta, non-non-non). Tonik muskul tortishish vaqtida esa, so‘z boshida to‘xtalish ro‘y beradi va tutilib gapiruvchi bir tovushdan, bo‘g‘indan va so‘zdan ikkinchi tovushga, bo‘g‘inga va so‘zga o‘tolmaydi, uzoq to‘xtalib qoladi. (...ol...ma, p...arta, ...n..on). Uchinchi turi aralash – klono-tonik yoki tono-klonik muskul tortishishi kuzatiladi. Odatda bunday tortishishlar bilan barcha nafas – tovush – artikulyatsion apparat izdan chiqadi, zero uning harakati butun ishlayotgan markaziy nerv sistemasi orqali boshqariladi va nutq jarayonida ajralmagan bir butun a’zo sifatida ishlaydi. Mavjud pay tortishishining ustunligiga qarab nutqning u yoki bu organlari: nafas olish, ovoz paychalarida va artikulyatsion apparatida joylashadi. Duduqlanish paytidagi nafas olishning buzilishi uchta shaklga ajraladi: ekspirator (tortishishli nafas chiqarish), inspirator (tortishishli nafas olish, ba’zida xirilllash bilan) va respirator (tortishishli nafas olish va nafas chiqarish, ko‘p hollarda so‘zlarning bo‘linishi bilan). Ovoz paychalari apparatidagi pay tortishishi quyidagi tarzda xarakterlanadi: birlashgan (tortishib birlashgan, tovush burmalari o‘z vaqtida yozilib ketmaydi – tovush birdanigau, yohud klonik yoki cho‘ziqli tortishish yuzaga keladi – ma’rash tusida uzilish («o-o-olim») yoki turtkiga xos

unli tovush («ooo») hosil bo‘ladi); ajralishgan (tovush tirqishi ochiq qoladi – bu holda butunlay sukut saqlash yoki shivirlagan nutq kuzatiladi); vokalga oid, bu bolalarga xosdir (dastlab I.A. Sikorskiy aniqlagan). Bolalar so‘zda unlilarni cho‘zib talaffuz qiladilar. Artikulyatsion apparatda ushbu tortishishlar farq qilinadi – labga oid, tilga oid va yumshoq tanglayga oid. Ular ko‘pincha portlovchi undosh tovush (q, k, g‘, g, b, p, t, d) ni talaffuz qilishda tez namoyon bo‘ladi. Binobarin, eng murakkab tovushlarning fonetik tabiati bilan bog‘liq qiyinchiliklardan tashqari, grammatik omillar – iboradagi so‘z holati, matnning tuzilishi va boshqalar ham katta ahamiyatga ega. Bunda bayonning mazmunini hisobga olish lozim, zero, duduqlanish talaffuz qilinayotgan so‘zning semantik va hissiyotli murakkablashuviga yarasha kuchayadi: kishi yaxshi ma’lum bo‘lgan narsani bayon qilishdan ko‘ra bahs va munozaralar qilish chog‘ida ko‘proq duduqlanadi. O‘quvchilar yaxshi tayyorlangan o‘quv materialini aytib berishda kamroq duduqlanadilar. Nutq ritmi duduqlanishning tezligi borasida muhim ahamiyat kasb etadi. Duduqlanadigan bolalarning hayajonli nutqida fonetik – fonematik va leksik- grammatik buzilishlar ko‘zga tashlanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi duduqlanadigan bolalardagi fonetik-fonematik buzilishlar 60,7%, kichik yoshli o‘quvchilar orasida 43,1%, o‘rta yoshlilarda 14,9% va yuqori sinf o‘quvchilarida 13,1%ni tashkil qiladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi duduqlanuvchi bolalar orasida so‘z talaffuzining buzilishidan tashqari, xastalikning 34 foizi nutq rivojlanishidan, so‘zning yuzaga kelish muddatidan, iborali nutqning shakllanishidan chetga og‘ish sifatida qayd qilinadi. Talaffuzdagi urg‘u, intonatsiya, ritm buziladi. Nutq asoslanmagan pauzalar, qaytariqlar bilan uzilib-uzilib chiqadi, jarangdorlik va talaffuz sur’ati, tovush kuchi, balandligi va shiradorligi duduqlanuvchining nutqiy maqsadi, emotsional holati bilan bog‘liq holda o‘zgaradi. Duduqlanish tutib qolishining beqaror tezligini o‘rganish to‘g‘ri nutqning saqlanib qolgan qismi haqidagi, saqlanib qolgan nutqning nutq faoliyatidagi va

nutq vaziyatidagi turli darajali murakkabliklariga bog‘liq ravishdagi ko‘rsatkichini belgilash to‘g‘risidagi tushunchalarni asoslash uchun imkoniyat yaratadi. Saqlangan nutq darajasini aniqlash logopedik ishning har bir bosqichidagi asosiy tuzatish vazifalari uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Duduqlanishning paydo bo‘lishiga umumiy va nutq motorikasining turlicha buzilishlari xosdir. Ular zo‘raki (nutqiy tortishishlar, pay, bo‘yin, yuzdagi uchishlar) va ixtiyoriy tutib qolish tarzida bo‘lishi mumkin. Duduqlanuvchilar o‘zlarining qiyin nutqini niqoblash yoki Engillashtirish maqsadida bunday harakatlardan foydalanadilar. Umumiy harakatlantiruvchi zo‘riqish, harakatlarning siqiqligi yoki harakatlantiruvchi kuchdagi bezovtalik, to‘xtab qolish, yo‘nalishning izdan chiqishi yoki bo‘shashuvchanlik, o‘zgaruvchanlik ham tez-tez ko‘zga tashlanib turadi. Ayrim tadqiqotchilar duduqlanishning ambidekstriya (chapaqaylik) bilan bog‘liqligini ko‘rsatib o‘tadilar. XX asr boshlaridayoq T. Gepfner va E. Frenels ta’kidlashicha, «duduqlanishning spetsifik asosi» shunday psixik asoski, uning asosida nutqning zaiflashuvini idrok etish paydo bo‘ladi. Keyinroq F. Shtokkert, Y.A.Florenskaya, M.I.Paykin, M.YE.Xvatsev, A.M.Smirnova, N.A.Vlasova, N.I. Jinkin va boshqalar ham duduqlanuvchining o‘z nuqsoniga bo‘lgan e’tibori bu nuqsonni kuchaytiruvchi rol o‘ynashini qayd qilishgan. O‘zining noto‘kisligini his etish nevrotik kasallikning rivojlanishida asosiy omillardan biri hisoblanadi. Xastalangan kishi o‘zining kasallik alomatlariga qanchalik ko‘p e’tibor bersa, u shunchalik zo‘rayib boraveradi. Natijada shunday og‘ir ahvol paydo bo‘ladiki, bemor undan sira qutila olmaydi, kasallik alomati uning e’tiborini chulg‘ab oladi. Buning oqibatida alomatlar yanada rivojlanadi va bemorning e’tiborini o‘ziga yana ham ko‘proq jalb etadi. N.I. Jinkin duduqlanishni nutqning o‘z-o‘zidan boshqariluvining buzilishi sifatida qarab chiqar ekan, shunday ta’kidlaydi, nutqning aks holini saqlashga urinish qanchalik kuchli bo‘lsa va talaffuz qanchalik noto‘kis deb baholansa, nutqning o‘zo‘zidan boshqariluvi shunchalik darajada buzilaveradi. Bu holat bir necha

qaytalanishidan so‘ng patologik shartli refleksga aylanadi va tez-tez namoyon bo‘ladi, bu holat endi nutq boshlanishidan oldin vujudga keladi. Bu tsirkulyar jarayonga aylanadi. Duduqlanish muammolari bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar nuqsonga e’tiborni jalb etish tushunchasi borasida turlicha qarashlarni keltiradilar: diqqat e’tiborning alohida xususiyati (o‘jarlik boshlovchilik, xiralik, e’tiborning jamlanganligi), nuqsonni idrok etish, u haqida tasavvurga ega bo‘lish, unga nisbatan turlicha hissiyotli munosabatda bo‘lish (tashvishlanish, xavotirlanish, qo‘rquvga tushish). Turli yoshdagi duduqlanuvchilar bilan ishlash tajribasiga va psihologiyadagi sistemali yondashuvning umumiy prinsiplariga tayanib, e’tiborni jalb etish hodisasi paydo bo‘lish va rivojlanishining ruhiy modelini ruhiy jarayonlarning o‘zaro integral munosabatlari, duduqlanuvchilardagi holati, xususiyati va ta’sir qilishi nuqtai nazaridan tassavvur etish mumkin. Duduqlanuvchilar va erkin gapiruvchilar orasidagi farq u yoki bu faoliyatning mahsuldorlik darajasiga qarab emas, balki uning qanday o‘tib borish xususiyatida ifodalanadi. Duduqlanuvchi bolalardagi nuqsonga nisbatan birinchi marta beixtiyor his-hayajonli yo‘nalishda e’tibor berishdan boshlab bolada unga nisbatan o‘z munosabati shakllanadi. Bu esa duduqlanishga qarshi mustaqil besamara kurashdagi hissiy tashvishlanish hamda irodaviy kuch-g‘ayrat (harakat va ishlar) bilan bog‘langan bo‘ladi. E’tiborni jalb etish hodisasi tushunchasini mazkur holda quyidagicha ta’riflash mumkin: bu duduqlangan odamning barcha ruhiy faoliyatida obyektiv mavjud nutqiy nuqson (nutqiy tortishish)ning aks etishidir. Bu nutqiy qiyinchiliklar (yoki halal, to‘sqinlik) va u bilan bog‘liq noxushliklar, o‘zgaruvchan va ruhiy jarayonlar, duduqlanuvchining holati va xususiyati, uning sotsial muhit bilan o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan voqealar haqidagi ma’lumotlarni olish va qayta ishlash jarayonlarining natijasidir. Nuqsonda qayd qilmaydigan turli darajalarning haqiqiy murakkabligini ifodalovchi me’yorlarni topish muhimdir. Bunday me’yor sifatida duduqlanuvchining o‘z nuqsoniga nisbatan his-hayajonli munosabati borasidagi

uchta variantdan (befarq, o‘rtacha-bosiq, umidsizmushkul) va ularga qarshi irodaviy kuch-g‘ayrat sarflashning uchta variantidan (ularning yo‘qligi, borligi va miyaga o‘rnashib qoladigan xatti-harakat va holatga o‘tishi) foydalanish mumkin. Shular munosabati bilan duduqlanadigan kishilarni uch guruhga ajratish uchun «kasallikka diqqatni jalb qilish» atamasining kiritilishi o‘rinlidir: 1. Kasallikka diqqatni jalb qilishning nolinchi darajasi: bolalar guyo o‘z nuqsonini sezmaganday, u haqda o‘ylamaydilar va tashvishlanmaydilar. Tortinish, o‘zining noto‘g‘ri nutqi xususida o‘ylash, nuqsonni bartaraf etish uchun hech qanday urinishlar bo‘lmaydi. 2. Kasallikka diqqatning jalb qilishning mo‘tadil darajasi: yuqori sinf o‘quvchilari va o‘smirlar o‘z nuqsonidan tashvishlanadilar, undan uyaladilar, duduqlanishni yashirishadi, turlicha xiyla ishlatishga harakat qiladilar, atrofdagilar bilan kamroq munosabatda bo‘lishga urinadilar. Ular o‘zlarining duduqlanishlarini biladilar, uning ketidan qator noqulaylklarni boshdan kechiradilar, kamchiliklarini niqoblashga harakat qiladilar. 3. Kasallikka diqqatni jalb qilishni yaqqol ifodalangan darajasi: duduqlanuvchilarda nuqson borasidagi tashvishlanish o‘zining noto‘kisligini doimiy chuqur his etishga aylanadi, bunda har bir harakat nutqiy noto‘kislik tushunchasi orqali tahlil etiladi. Ular ko‘proq o‘smirlardir. Ular o‘z diqqatlarini nutqiy kamchiliklariga yo‘naltiradilar, duduqlanishdan chuqur tashvish chekadilar, ular uchun kasallikka e’tibor berish, kasallikdan shubhalanish, gapirishdan oldin vahimaga tushish, odamlardan, vaziyatlar va boshqalardan gumonsirash xosdir. Duduqlanuvchilarning o‘z nuqsoniga e’tiborni qaratish hodisasini o‘rganish quyidagilarni aniqlash uchun imkon yaratdi. 1. Diqqatni jalb qilish nuqsonning tuzilishini va uni bartaraf qilish samaradorligini murakkablashtiruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. 2. Uning bolalar yoshiga (yoki duduqlanish stajiga) to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik tomoni bor. Bu atrof muhitdagi noxush omillarni borligi ruhiy faoliyatning bolalar shaxsi shakllanishi bilan bog‘liq holda rivojlanishi va

murakkablashuvi, nerv va endokren sistemasidagi siljish-larning pubertat davriga bog‘liq holda paydo bo‘lishi bilan tushuntiriladi. 3. Motor buzilishlarining murakkab xarakteri bilan bog‘liqlik ham e’tirof etiladi. Tonusga oid tortishuv ba’zan duduqlanuvchining o‘z kasalligi bilan ko‘rashishga o‘rinish deb qaralishi mumkin. Duduqlanuvchilardagi motor buzilishining xususiyati odatda, bolaning nuqsonga nisbatan hissiyotli munosabatda bo‘lishi bilan bog‘langan bo‘ladi. 4. Duduqlanadigan bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning samaradorligi ularning nuqsonga e’tiborini jalb qilishidagi turlicha darajalar bilan bog‘liq bo‘ladi: nuqsonga diqqatni jalb qilish qanchalik ko‘p bo‘lsa, logopedik ishlar natijasi shunchalik kam bo‘ladi va aksincha. Nutqiy nuqsonni anglash, undan qutilish yoki uni niqoblash uchun bo‘ladigan samarasiz urinishlar ularda turli xil ruhiy xususiyatlar: zaiflik, himoyasizlik, qo‘rqoqlik, tortinchoqlik, ta’sirchanlik va shu kabilarni paydo qiladi. Hozirgi davrda duduqlanuvchilarning faqat o‘ziga xos ruhiy xususiyatlarini chuqur o‘rganishga emas, balki ular logopedik ish olib borishning ruhiy – terapevtik yo‘nalishini belgilash uchun bu alomat guruhlarini kompelktlash borasida ham harakat qilinmoqda. Bola o‘sadigan, tarbiyalanadigan sotsial muhitning yaxshi yoki yomonligiga, shuningdek, uning axloqiy jihatlariga bog‘liq holda ruhiy ko‘rinishlar turli darajalarda bo‘lishi, shaxsning o‘jar ruhiy holatiga o‘tishi, mustahkamlanishi mumkin. Bu ko‘rinishlar o‘z navbatida duduqlanuvchining umuman ruhiy xususiyatini belgilaydi. Nutqdagi qiyinchiliklarni niqoblashga bo‘lgan urinishlar duduqlanadigan kishilarda turli xil nutqli va nutqsiz xiylalarni keltirib chiqaradiki, bular umumiy harakat jarayonida (qo‘l, oyoq, tana, bosh bilan harakat qilishda) kuzatiladi, nutq haraktida esa (til uchini, pastki labni tishlash, labni yalash, chapillatish, tovushlarni ovoz chiqarmay artikulyatsiyalash va boshqalar) yordamchi tovushlar ularning birga qo‘shilishi yoki so‘zlar: e, i, hm, ha, shu va boshqalar ko‘rinishida ham zohir bo‘ladi.

Duduqlanish uchta darajaga ajraladi: Yengil duduqlanish – kishi asabiylashgan holatida yoki tez gapirayotganida duduqlanadi. Bunday paytda tutilib qolishlar tezda bartaraf etiladi, duduqlanuvchilar o‘z nuqsonidan uyalmagan holda gapiradilar; O‘rtacha duduqlanish – kishi tinch, odatdagi vaziyatda oson gapiradi va kam duduqlanadi; his-hayajonli holatda kuchli duduqlanish yuzaga keladi: Og‘ir duduqlanish – kishi butun nutqi davomida, doimiy chalg‘ituvchi harakatlar qilish bilan duduqlanadi. Duduqlanish davom etishiga ko‘ra quyidagi turlarga ajratiladi: doimiy – duduqlanish paydo bo‘lgach, turli nutq shakllari va vaziyatlarida bevosita namoyon bo‘ladi: to‘lqinsimon – duduqlanish goh kuchayadi, goh kamayadi, lekin butunlay yo‘qolmaydi; qaytalanuvchi – duduqlanish yo‘qolib yana paydo bo‘ladi, ya’ni qaytalanish yuzaga keladi, uzoq muddatli erkin tutilishsiz nutqdan so‘ng duduqlanish qayta paydo bo‘ladi. Maktab yoshidagi duduqlanuvchi bolalarda duduqlanishni bartaraf etish mashg‘ulotlar metodikasi O‘quvchilar bilan olib boriladigan ishlarning o‘z xususiyatlari va farqlari mavjuddir: 1. Etakchi faoliyat turi o‘zgaradi: o‘yin faoliyatining elementlari o‘quv faoliyati bilan birga mavjud bo‘lsa ham asosiy faoliyat o‘quv faoliyati hisoblanadi. 2. Mashg‘ulotlarning o‘yin shakli dars bilan almashtiriladi. 3. Agar maktabgacha yoshdagi bolalarda barcha ishlar oila, tarbiyachilar orqali olib borilsa, maktab yoshida logoped logopedik ta’sir etishni o‘qituvchi bilan hamkorlikda amalga oshiradi. 4. Maktabgacha yoshda nutqning barcha elementlari o‘yin faoliyati jarayonida logopedga taqlid qilish asosida tarbiyalanadi. Maktab yoshidagi nuqsonni ongli bartaraf etishdagi ko‘rsatmalarga, nutq ustida mustaqil mashqlar bajarishga ko‘proq ahamiyat qaratiladi.

5. Duduqlanish maktabda barcha predmetlarning o‘tish jarayonida bartaraf etiladi. 6. Bilvosita psixoterapiya bilan bir qatorda ratsional psixoterapiya ko‘rinishlaridan ham keng foydalaniladi. 7. Nutqiy material va logopedik mashg‘ulot turlari maktab amaliyoti bilan yaqinlashadi (tafovut kamayib yo‘qoladi). Duduqlanishni bartaraf etishda maktab o‘qituvchisining roli kattadir. U sinfda duduqlanuvchiga g‘amxo‘r munosabatda bo‘lish muhitini yaratadi. Asta- sekin duduqlanuvchini doska oldida mustaqil javoblar berishiga olib boradi. O‘qituvchi duduqlanuvchining oilasi va logoped bilan doimiy aloqada bo‘ladi. Duduqlanuvchi tushkun kayfiyatga tushgan vaqtlarda o‘qituvchi uni ruhlantirishi, dalda berishi kerak, uning diqqatini shaxsiyatining ijobiy tomonlariga, o‘zini qiziqtirgan faoliyatiga yo‘naltiradi. O‘qituvchi duduqlanuvchini sinfning ijtimoiy hayotiga jalb etadi. Aynan kichik sinflar o‘qituvchisi duduqlanuvchining asosiy qiziqishini aniqlaydi va uning rivojlanishiga yordam beradi. Zamonaviy logopediya yutuqlari shuni ko‘rsatadiki, nutq-ustida olib boriladigan korreksion ish hech qachon faqat rasmiy mashqlar bilan chegaralanmasligi lozim. Duduqlanuvchi bolaning faqat nutq mashg‘ulotlari (korreksiyasi) tizimi haqida gapirmay, balki uning reabilitatsion tarbiyasi haqida ham gapirishi muhimdir. Ayni vaqtda duduqlanuvchi o‘quvchilar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarda taklif qilingan metodik tavsiyanomalardan foydalanilyapti. Bu tavsiyanomalar maktabgacha yoshdagi bolalar bilan (kichik maktab o‘quvchilari uchun) yoki o‘smirlar va kattalar bilan ishlash uchun (katta yoshli amaktab o‘quvchilari uchun) taklif etilgan. Masalan, N.A.Cheveleva qo‘l mehnati faoliyati jarayonida 1-4 sinf duduqlanuvchi o‘quvchilar nutqini to‘g‘rilash tizimini taklif etadi. Aslini olganda bu metodika avvalgi tavsiya etilgan logopedik mashg‘ulotlar tizimidan kam farq qiladi. Asosan o‘quvchilar bilan ishlash uchun taklif etiladigan, qo‘lda yasaladigan buyumlar murakkabligi va tanlash o‘zgartirilgan.

O‘quv choraklariga mos ravishda muallif logopedik mashg‘ulotlar izchilligining 4 davrini ajratadi: 1. Kuzatuvchi nutq; 2. Yakunlovchi nutq; 3. Dastlabki nutq; 4. Mustaqil nutq malakalarini mustahkamlash. Qo‘l mehnati jarayonida duduqlanuvchi bolalar nutqini to‘g‘rilash bo‘yicha mashg‘ulotlarni N.A.Cheveleva maktab, shifoxona qoshidagi logopedik punktlarda, maxsus maktablarda o‘tkazish mumkin deb hisoblaydi. Shifoxona qoshidagi logopedik kabinet, maxsuslashgan statsionar yoki sanatoriya sharoitidagi duduqlanuvchi o‘quvchilar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlar tizimi ham yuqorida bayon etilgan kompleks metodikadan deyarli farq qilmaydi. Buni V.I. Seliverstov taklif etgan bo‘lib, undagi o‘zgarishlar faqat bolalar yoshining birmuncha kattaligi ularning rivojlanish darajasining o‘sganligi bilan bog‘liqdir. Bu logopeddan bolalarning o‘zini ongli faolligiga ko‘proq tayanishini talab etadi. A.V. Yastrebovaning logopedik ish tizimi o‘quvchilarning ta’lim olish jarayonini 3 davrga ajratadi: Birinchi davrda duduqlanuvchi o‘quvchilar til sohasidagi o‘zlarining bilimlarini oydinlashtiradilar va kengaytiradilar. Bu nutqning tovush tomoni ustidagi maqsad sari yo‘naltirilgan kuzatuvlar singari, nutqning tempi va ravonligini tartibga solish, yo‘lga qo‘yish bo‘yicha faol mashqlar jarayonida ham namoyon bo‘ladi. Birinchi davrdagi logopedik mashg‘ulotlar mazmuni quyidagilarga yordam beradi: 1. Nutq tempi, ritmi va ravonligini tartibga solishga; 2. Lug‘at boyligini tasavvur va tushunchalarni aniqlashtirish va kengaytirishga; 3. Nutqning grammatik qurilishini o‘zlashtirishga; 4. So‘zni tovush va morfologik analiz qilish malakalarini rivojlantirish va mustahkamlashga.

Mashg‘ulotlarning ikkinchi davrida o‘quvchilarning til sohasida olgan bilimlarini faollashtiriladi va birmuncha murakkab nutqiy materialda ravon, ritmik va ifodali nutq malakasi mustahkamlanadi. Bu keyinchalik lug‘at boyligini kengaytirish, nutqiy tasavvur va tushunchalarni kengaytirish maqsadida amalga oshiriladi. Mashg‘ulotlarning uchinchi yakuniy davrida nutqning tovush va intonatsiya (ohang) tomonidan olib boriladigan ish davom ettiriladi. Til sohasining fonetiko- fonematik, leksik-grammatik va intonatsiya tarkibidagi olingan bilimlardan o‘quvchilarning ongli foydalanishiga qo‘yilgan talablar amalga oshiriladi. Shu bilan birga istalgan hayotiy vaziyatda ravon va ifodali nutq malakasi ham tarbiyalanadi. Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi elementlari bilan duduqlanuvchi o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqning holati logopedik ishning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini yuzaga keltiradi: a) nutq tempi va ravonligi ustida olib boriladigan ish jarayonida o‘zaro ta’sir etuvchi asosiy nutq komponentlarini maqsad sari va har tomonlama rivojlantirish (fonetik, leksik, grammatik); b) logopedik mashg‘ulotlarning nutq materialini, boshlang‘ich sinf ona tilisi bo‘yicha dastur mazmuni bilan mustahkam o‘zaro aloqasi; v) bolalarning nutqiy faolligini rivojlantirish. So‘nggi yillarda mamlakatimizda duduqlanuvchi bolalar uchun mavsumiy (yozgi) logopedik sanatoriyalar va sanatoriya tipidagi o‘quvchilar dam olish maskanlari tashkil etildi. Duduqlanuvchilar bilan korreksion-pedagogik va davolash-sog‘lomlashtirish ishlari o‘qishdan bo‘sh vaqtlarda o‘tkaziladi va dam olish bilan qo‘shilib ketadi. Bunda iqlimiy va tabiiy omillardan keng foydalaniladi.

Bolalar dam olish maskanlarining oldida quyidagi vazifalar turadi: 1. Bolalarni umumiy sog‘lomlashtirish; 2. Bolalarning nerv sistemasini mustahkamlash; 3. Bolalarda duduqlanishning Engil shakllarini bartaraf etish va uning qaytalanishdan ogohlantirish. Bolalarda duduqlanishning turli darajasi, hattoki, eng og‘ir shakli, shuningdek, duduqlanishni boshqa nutq kamchiliklari bilan birga namoyon bo‘lishi mavsumiy maxsus sanatoriyalarga yuborish uchun asos bo‘ladi. Bolalar oromgohlariga duduqlanishni davolash kursini o‘tgan, duduqlanishning Engil shakllari bo‘lgan bolalar yuboriladi.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993. 6. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 1997. 7. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 8. Filicheva T.B. i dr. Deti s fonetiko-fonematicheskim nedorazvitiyem Izd-vo GNOM i D. – M., 2000.

Похожие

Fonetik fonematik nutq buzilishi

Duduqlanishni bartaraf etishga atroflicha yondashish

Logopediya fanining metodologik asoslari

Nutqida buzilishlari bo‘lgan bolalarning shaxs va shaxslararo munosabati xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi