Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi Reja: 1 . Nutq buzilishining klassifikatsiyasi. 2. Nutqning lingvistik tavsifi. 3. Nutqning klinik tavsifi. 4. Nutqida kamchiligi bo ‘ lgan bolalar guruhining pedagogik tavsifi .

Nutq buzilishining klassifikatsiyasi Nutq, faqatgina insonga xos noyob iste’dod bo‘lib, u yoki bu til orqali ong jarayonlari bilan bog‘liq muloqotni ta’minlaydi. Nutq funksiyasining miyadagi uyushishi XIX asrning o‘rtalaridan boshlab klinitsistlarning, neyrofiziologlarning va psixologlarning har tomonlama o‘rganadigan fani bo‘lib qoldi. Nutq mexanizmi to‘g‘risidagi birinchi ma’lumotlar P.Brok, K.Vernikening ishlarida paydo bo‘ldi. Nutq faoliyatini ta’minlovchi po‘stloq zonasining turli qismlarini bundan keyingi o‘rganishlar (Brok markazining) bosh miya chap yarim sharining (o‘ng tomon uchun) orqa qismidagi peshonaning burma-burma bo‘lib turgan joylarining motor funksiyalarini oldi olindi (lokalizatsiya qilindi), sensor tarafi esa (Vernike markazi) chakka chap qismining burma-burma bo‘lib turgan joylarining oldi olinishi (lokalizatsiya qilinishi) mumkin. A.R.Luriyaning neyropsixologiya asoslarida nutqni tashkil etish funksiyalari har tomonlama yoritilgan. Eshitish, ko‘rish, harakat qilish analizatorlarining ustki va markaziy bo‘limlarini shikastlanishi nutq patologiyasining oqibati hisoblanadi. Eshitish analizatorining ustki bo‘limi jarohatlanganida og‘zaki nutqning idroki zarar ko‘radi, chunki eshitish fonematikasi buzilishi oqibatida sensor afaziyasi (yoki alaliya) paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ko‘rish analizatorining turli bo‘limlarini shikastlanishi yozma nutq idrokining buzilishida kuzatiladi. Harakat qilish analizatoridagi motor zonasining buzilishi talaffuzdagi kamchiliklarga olib keladi, chunki harakatlanuvchi (til, lab, yumshoq tanglay) artikulyatsiya a’zolari va qimirlamaydigan (qattiq tanglay) hamda tovush yasovchi va nafas oluvchi (tovush pardalari, hiqildoq, o‘pka, bronx, traxeya, difragma) a’zolari zarar ko‘radi. Adabiyotlarda sanab o‘tilgan nutqni harakatlantiruvchi analizatorning ustki bo‘limi sifatida ko‘rsatilgan.

Nutqning lingvistik tavsifi Nutq turli ko‘rinish va turlardagi murakkab psixik faoliyatdan iborat. U ekspressiv va impressiv nutqqa ajratiladi. Ekspressiv (eslash) nutq – bu til yordamida o‘z fikrini bayon qilish tashqariga yo‘naltirilgan va bir qancha bosqichlardan o‘tuvchi: g‘oya – ichki nutq – tashqi o‘z fikrini aytish. Imressiv (idrok qilish) nutq – bu atrofdagilar nutqini tushunish (og‘zaki yoki yozma) jarayon, hamda bir qancha bosqichlardan o‘tadi: nutqiy xabarni idrok qilish axborot lahzalarini ajratish – idrok qilingan umumiy ma’nodagi sxemada ichki nutqni shakllantirish. Nutq faoliyati mustaqil umumiy to‘rtta turga ajratiladi, ulardan eksperssiv nutqga og‘zaki va yozma nutq (xat kabi), impressiv nutqqa esa – og‘zaki nutqni tushunish va yozma nutqni tushunish (o‘qish) kiradi. Og‘zaki nutq – murakkab, ko‘pqirrali jarayonni o‘ziga qamrab oladi: nutqning fonetik tomoni (nutqdan tovushni ma’noli ajralishi); leksik-grammatik (so‘zlar, iboralar, ma’lumotlar); kuy-intonatsiyali (intonatsiya, ovoz); temp-ritmik (nutq tempi va ritmi). Dialogik va monologik nutq bo‘lishi mumkin. Mustaqil yoki aytib turib yozilgan va o‘qish bo‘lishi mumkin bo‘lgan, og‘zaki nutq asosida yozma nutq quriladi va rivojlanadi. U yoki bu nutq komponentlariga ko‘ra quyidagi lingvistik buzilishlarga bo‘linadi: 1. Fonetik buzilishlar – bitta yoki bir nechta tovush guruhlarini noto‘g‘ri talaffuz qilish (shipillovchi, hushtakli, o‘rta va orqa til tovushlari; undosh tovushlarning qattiq-yumshoqligini, karlik-jarangliligining buzilishi). 2. Leksik-grammatik buzilishlar. Bu buzilishlarning orasi ajratiladi: - cheklangan lug‘at zahirasi; - qashshoqlashgan ibora; - iborada noto‘g‘ri tuzilgan so‘zlar; - noto‘g‘ri ishlatilgan kelishiklar va qo‘shimchalar;

- chala gapirish, so‘zlarning joyini almashtirib gapirish. 3. Куй-интонацияли бузилишлар: - urg‘uni noto‘g‘ri ishlatish (so‘zda – grammatik, iborada – mantiqiy); - tovushning tembri, balandligi, kuchi bilan bog‘liq buzilishlar (tinch, bo‘g‘iq, vaqillovchi, qisilgan, ma’nosiz, vizillovchi, past ovoz, modullashmagan). 4. Temp-ritmik buzilishlar: - tezlashgan temp bosh miya po‘stlog‘ida hayajonlanish jarayonlarining ustun kelishiga bog‘liqligi (taxilaliya); - sekinlashgan temp, tormozlanish jarayonlarining ustunlik qilishi (bradilaliya); - uziq-yuliq temp (asossiz pauzalar, tutilish, so‘z va tovushlarda urg‘uli bo‘g‘inni aniq o‘qish tutilmasdan, tutqanoqsiz va tutqanoqlik ko‘rinishidagi (duduqlanish). 5. Yozma nutqdagi buzilishlar: xatlar: - fonemani grafemaga noto‘g‘ri qayta shifrlash; - chala yozish; - so‘zda harflarni tushirib qoldirish va aralashtirib yuborish; - gapda so‘zlarni qayta joylashtirish va kelishmaslik; - chiziqdan chiqib ketish va boshqalar. o‘qish: - tovushlarni almashtirish va aralashtirish; - harflab o‘qish; - so‘z tarkibida tovush-bo‘g‘inni buzish; - o‘qilgan narsani tushunishning buzilishi; - agrammatizmlar.

Nutqning klinik tavsifi Nutq rivojlanishi jarayonlarining bolalik davrida o‘ng yarim shar ahamiyatli o‘rin egalalaydi. Hozirgi paytda aytilayotgan nuqtai nazarlar shundan iboratki, bola nutqi paydo bo‘liishining erta davrida yetarlicha bo‘lmagan tushunish va erkinlik nutq aktini tashkil topishi uchun, albatta o‘ng yarim sharning faol ishtirokiga bog‘liq. Nutq vositalarini ongli va erkin shakllanishini qo‘llashda yetakchi rolni nutq bo‘yicha dominantlik qilayotgan miya yarim sharining (odatda, chap) bo‘linmalariga tegishlidir. (YE.G.Smirniskaya). Bolalik davrida nutq buzilishining alohidaligi ularda qaytarilish qobiliyatining borligidir, chunki bola miyasining yuqori darajada nafisligi (plastikligi) bilan bog‘liq. Bolalalik davrida kuzatilgan nutq buzilishlari fiziologik (bosh miyaning ustki (periferik) markaziy tarkibining yetilish muddatiga bog‘liq va patologik (kasallangan) ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Nutqning patologik buzilishi markaziy va ustki (periferik) buzilishining xarakteriga qarab organik va funksional qismlarga bo‘linadi. Nutq buzilishining klinik turlari: 1) ustki xarakterdagi: mexanik dislaliya – (artikulyatsiya apparatining turli xil buzilishlari oqibatida tovush chiqarishning buzilishi); funksional dislaliya (artikullash funksiyasining buzilishi – artikulyatsiya a’zolari qurilmasining saqlanishi oqibatida, noto‘g‘ri, noaniq artikulyatsiya apparatining harakati); rinolaliya – nutqning prosodiya tomoni va tovush chiqarishdagi buzilishlar, birinchi navbatda – alveolyar o‘simta, milk, qattiq va yumshoq tanglay, labdagi yoriq (nezarasheniya) ko‘rinishidagi ovozlar, artikulyatsiya apparatining tuzilishi buzilishini keltirib chiqaradi. Tovush chiqarganda havo oqimi faqat og‘iz orqali emas, balki burun bo‘shlig‘i orqali ochiq o‘tishi va yopiq, burun bo‘shlig‘idagi me’yoriy o‘tishning adenoidlar, o‘simtalar, burun suyagining qiyshiqligi, burunda surunkali jarayonlar oqibatida buzilishlarning ko‘rinishi mumkin; rinofoniya – nutq tovushlarining me’yoriy artikulyatsiyasida ovoz tembrining buzilishi,

fonatsiya jarayonida og‘iz va burun bo‘shlig‘i ishtirokining muvofiqlashmasligini hisobga olinishi; disfoniya – ovoz apparatining patologik o‘zgarishlari oqibatida fonatsiyaning ishdan chiqishi. Yoki fonatsiyaning (afoniya), yo‘qligi yoki ovozning (disfoniya) kuchi, yo‘qligi yoki tembrning buzilishi ko‘rinadi. Markaziy va ustki (periferik) xarakterdagi ovoz tashkil qiluvchi mexanizmning organik va funksional tartibsizliklarini keltirib chiqaradi; 2) markaziy xarakterdagi: dizartriya – markaziy nerv sistemasining organik shikastlanishi oqibatida tilning tovush tizimini buzilishi (tovush chiqarish, prosodiya, ovozlar). Dizartriya, ko‘pincha talaffuz qilishning buzilishi bilan chegaralanmaydi, lekin nutqni tushunish va leksik-grammatik tomonlariga tegishli bo‘ladi; alaliya – bola rivojlanishining bachadonda homila yoki ilk davrida bosh miya po‘stlog‘ining nutq zonasida organik shikastlanish oqibatida nutqning yo‘qligi yoki rivojlanmaganligi (nutq shakllanishiga qadar). Motor alaliyada murojaat qilingan nutqni qiyosiy saqlangan imkoniyatda tushunish uchun qiyinchiliklar shaxsiy nutqning rivojlanishiga tegishli bo‘ladi. Sensor alaliyada buning teskarisi kuzatiladi: u yoki bu darajada, atrofdagilarning nutqini tushunish buziladi; afaziya – bosh miyaning og‘ir jarohatlanishi tufayli, shamollash jarayonlari va o‘simtalar tufayli nutq zonalarini qamrab oluvchi ilgari bo‘lgan nutqni to‘la yoki qisman yo‘qotish. Afaziya mexanizmi asosida nutq stereotipining yo‘qolishi yotadi, shunga ko‘ra talaffuz qilish ko‘nikmalari yoki begona nutqni tushunish imkoniyatlari yo‘qoladi. Yosh bolalarda (5-7 yosh) nutq buzilishi afaziya turidagi miya shikastlanishida bo‘ladi va ko‘proq nutqeshitish xotirasiga tegishli bo‘ladi (L.S.Svetkova); disgrafiya, yoki agrafiya – yozuv jarayonining o‘ziga xos, qisman yoki butunlay ishdan chiqishi. Gap tuzilmasi va tovush-bo‘g‘inlar tizimining buzilib ko‘rinishida, harflarning optik-fazoviy obrazlari noaniq ko‘rinadi. Bosh miya yarim shari chap qismining qaysi joyi shikastlanmasin orqa peshona, chakka, gardan – yozuv buzilishi mumkin;

disleksiya – (aleksiya ) – bosh miyada gardan-chakka-tepa qismlarining rivojlanmaganligi oqibatida o‘qishning qisman yoki butunlab buzilishi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar guruhining pedagogik tavsifi Nutqida bir xil buzilishi bo‘lgan bolalarni bir guruhga birlashtirilsa korreksiya ishlarini olib borish qulay bo‘ladi. Odatda, guruhlar quyidagi buzilishlarga qarab ajratiladi: 1) fonetik-fonematik buzilishlar (FFB, tovush talaffuz qilishdagi ko‘pgina kamchiliklari bor bolalar bilan: funksional va mexanik dislaliya, rinolaliya, dizartriyaning yengil ko‘rinishi); 2) nutqning to‘liq rivojlanmaganligi (NTR, turli darajadagi nutqning rivojlanmaganligi nutqida ko‘pgina leksik-grammatik kamchiliklari bor bolalar bilan: dizartriyaning, alaliyaning, disleksiyaning va aleksiyaning, hamda disgrafiyaning va agrafiyaning murakkab ko‘rinishlarida); 3) kuy-intonatsiya kamchiliklari (rinofoniya, disfoniya, afoniya) va nutqning tempritmik buzilishlari. (duduqlanish, poltern, taxilaliya, bradilaliya bilan). Nutq rivojlanishining buzilishida tarbiya va atrof-muhitning noma’qul sharoitlari bilan bog‘liqligi paydo bo‘lishi kutiladi. Nutq shakllanishining jadal davrida psixik deprivatsiya uning rivojlanishini orqaga suradi. Agar bu faktorlarning ta’siri genetik moyillikka yoki qo‘pol bo‘lmagan serebralorganik kamchiliklarga mos kelsa, unda nutq rivojlanishining buzilishi turg‘un xarakterga ega bo‘ladi va nutqning to‘liq rivojlanmaganligi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi odatda miyaning rezidual-organik shikastlanishi natijasidir (bu termin bilan ifodalangan holat tugallangan patologik jarayon natijasidir). Nutq rivojlanishining buzilishini asabpsixik kasalliklaridan (yepilepsiya, shizofreniya va boshqalar) farqlashni bilish kerak. Intellektual kamchiliklari bor bolalarni nutqida patologiya ifodalangan bolalar bilan solishtirganda asosan markaziy asab tizimining organik shikastlanishi ko‘rinishlari kuzatiladi – minimal miya disfunksiyasi deyiladi (MMD).

Adabiyotlar: 1. Ахмедова З., Аюпова М., Хамидова М. Логопедик ўйин. Тошкент2013. 2. М.Аюпова. Логопедия. Тошкент-2007. 3. И.Г. Веретенникова. Логопедическая работа с детьми дошкольного возроста. Тошкент – 1998. 4. Нуркелдиева Д.А., Аюпова М.Ю.,Ахмедова З.М. Бармоқлар машқи ва логопедик ўйинлар. Тошкент “Янги аср авлоди” 2007.

Похожие

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar diqqatining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar tafakkurining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar idrokining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar mnestik faoliyatining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar