Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157.5 KB

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar Reja: 1.Korreksion ishlarning asosiy yo‘nalishlari. 2.Psixologik korreksiya tamoyillari. 3.Psixologik korreksiyaning modellari.

Korreksion ishning asosiy yo‘nalishlari Korreksiya – to‘g‘irlash, yumshatish, hayotga moslashtirish, hayotda o‘z o‘rinlarini topishiga ko‘maklashish. Adaptatsiya – tashqi sharoitlarga moslashish bo‘lib, buning o‘zi analizatorlarning o‘zgarishlarni sezish bilan bog‘liq fiziologik adaptatsiya va yangi guruhlardagi yangi faoliyat turiga moslashishdagi psixologik adaptatsiyalarga ajratiladi. Kompensiya – zararlangan, ishdan chiqqan bir a’zo funksiyasini boshqa a’zoning qisman boshqarishi, to‘ldirish tushuniladi. Bunday bolalar bilan o‘tkaziladigan korreksion ish, birinchi navbatda hissiyot va irodalarni shakllantirish, atrofdagilarga ijobiy xulqli munosabatni rivojlantirishga qaratiladi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan dagi ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan pastdir. Buning sababi, ichki tormozlanishning zaifligi va tashqi tormozlanishning yaqqol ko‘zga tashlanishidir. Qiyin boshqariladigan tashqi tormozlanish nutqida kamchiligi bo‘lgan da diqqatning turg‘unsizligiga olib keladi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan dagi diqqatning taqsimlanishi, o‘tishining qiyinligi tormozlanish va qo‘zg‘alish jarayonlarining mo‘rtligi asosida yuz beradi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalardiqqatini tarbiyalab borishda ularning oliy asab faoliyatining tiplarini e’tiborga olish darkor. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion tadbirlar rivojlanishdagi og‘ishlarni to‘g‘rilashga yo‘naltirilgan. Korreksion ishning asosiy yo‘nalishlari Rivojlanishning ijtimoiy holatini optimallashtirish Bolaning yetakchi faoliyatini rivojlantirish Ishga doir ps ixologik hosilalarni shakllantirish

Korreksion maqsadlarni qo‘yish sohasida uchta asosiy yo‘nalish farqlanadi: 1.Rivojlanishning ijtimoiy holatini optimallashtirish. 2.Bolaning yetakchi faoliyat turlarini rivojlantirish. 3.Ishga doir psixologik hosilalarni shakllantirish. Chet el psixologiyasida bola rivojlanishidagi qiyinchiliklar shaxsning ichki strukturasi buzilganda (Z.Freyd, M.Klayn va h.k.) yoki muhit buzilganligida, yoki ikkala sabab birlashganda yuzaga keladi, deb hisoblashadi. Korreksion ishning texnikasi va usullarining tanlanishi uning maqsadlari bilan belgilanadi. Maqsadlarni konkretlashtirishda quyidagi qoidalarni xisobga olish lozim: 1. Korreksiya maqsadlari ijobiy shaklda tuzilishi kerak. Maqsadlar inkor so‘zlari bilan tuzilmasligi shart, ularning ta'qiqlovchi harakterga ega bo‘lishi nutqida kamchiligi bo‘lgan ning rivojlanish imkoniyatlarini, tashabbuslarini chegaralab qo‘yishi mumkin. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladiga psixologik korreksiya dasturlarini tuzishda quyidagi asosiy tamoyillarga tayanish zarur: 1. Korreksion, profilaktik va rivojlantiruvchi masalalar tizimliligi tamoyili 2. Korreksiya va psixologik diagnostikaning birligi tamoyili 3. Kauzal ko‘rinishdagi korreksiyaning ustivorligi tamoyili 4. Korreksiyaning faoliyatga doirligi tamoyili 5. Nutqida kamchiligi bo‘lgan ning yoshga doir psixologik va individual xususiyatlarini inobatga olish tamoyili 6. Psixologik ta’sir ko‘rsatish metodlarining kompleksliligi tamoyili 7. Korreksiyaga nutqida kamchiligi bo‘lgan ning ijtimoiy muqitidagi yaqin kishilarni jalb etish tamoyili 8. Psixik jarayonlar tuzilmasining turli darajalariga tayanish tamoyili 9. Dasturlashtirilgan ta’lim berish tamoyili 10. Murakkablikka tadrijiy o‘tish tamoyili 11. Berilayotgan materialning qajmi va murakkablilik darajasini hisobga olish tamoyili 12. Materialning emotsional murakkabligi inobatga olish tamoyili.

Korreksion, profilaktik va rivojlantiruvchi masalalar tizimliligi tamoyili har qanday korreksion ishda 3 ko‘rinishdagi masala mavjudligini ta’kidlaydi, ya’ni 1) korreksion, 2) profilaktik va 3) rivojlantiruvchi. Bunda bola shaxsining har tomonlama rivojlanishidagi boqliqlik va notekislik borligini anglatadi. Tushunarliroq aytadigan bo‘lsak, har qaysi bola rivojlanishning turli bosqichlarida bo‘ladi, ya’ni: juda yuqori pog‘ona - rivojlanish me’yorda, past pog‘ona - rivojlanishda psixik qiyinchiliklar borligini anglatadi. Bunda notekis rivojlanish qonuniyati kelib chiqadi. Shaxsga doir taraqqiyotning ayrim jiqatlarini sustlashuvi nutq kamchiligiga ega bola intellekti rivojini ortda qolishi yoki boshqa qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Masalan: bilish va o‘qish motivlarining sust rivojlanganligini pirovard natijasida boladagi mantiqiy operasional intellekt ortda qoladi. Shuning uchun korreksion rivojlantiruvchi dasturlar masala va maqsadini aniqlaganda hozirgi kundagi dolzarb muammolar bilan cheklanmay rivojlanishning yaqin prog‘nozlaridan ham foydalanish kerak. Nutq kamchiligiga ega bola bilan o‘tkaziladigan har qanday psixologik ta’sir faqatgina ortda qolgan bosqichni korreksiya qilishgagina qaratilgan bo‘lmay, ortda qolishni oldini olishga, uyg‘un rivojlanishga yo‘l ochishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Xulosa qilib aytganda, korreksion rivojlantiruvchi dastur 3 ta vazifani bajarishi lozim: Korreksion buzilish va ortda qolishni tuzatish. Profilaktik - buzilish va ortda qolishni oldindan aniqlash. Rivojlantiruvchi - taraqqiyot mazmunini boyitish, optimallashtirishga qaratilganlik. Shu 3 ta dasturlarning birgalikda olib borilishi kutilgan natijalarni berishi mumkin.

Psixologik korreksiya tamoyillari Korreksiya va psixologik diagnostikaning birligi tamoyili amaliy defektolog ishi sifatidagi nutqida kamchiligi bo‘lgan ni rivojlantirish va unga psixologik yordam berish alohida, yaxlit jarayon ekanini aks ettiradi. Kauzal ko‘rinishdagi korreksiyaning ustivorligi tamoyili korreksiyaning ikki toifasi farqlanadi: simptomatik va kauzal. Simptomatik korreksiya mazkur taraqqiyot qiyinchiliklarining tashqi alomatlarini bartaraf etishga qaratilsa, kauzal toifadagi korreksiya mazkur muammolarni vujudga keltirayotgan sabablarni yo‘q qilishga qaratiladi. Ikkinchi toifadagi korreksiya o‘z ustivorligini yo‘qotmasligi lozim. Korreksiyaning faoliyatga doirligi tamoyili ning nazariy asoslari A.N.Leontev, D.B.Yelkonin asarlarida ishlab chiqilgan. Uning diqqat markazida bolaning psixik taraqqiyotida faoliyatning alohida o‘rni mavjudligi turadi. Nutqida kamchiligi bo‘lganning psixologik va individual xususiyatlarini hisobga olish tamoyilini nutqida kamchiligi bo‘lganning psixik va shaxs rivojlanishining me’yortiv taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarxususiyatlarini hisobga olish, uni o‘z yo‘lini o‘zi belgilashiga yo‘l ochadi. Korreksiyaga nutqida kamchiligi bo‘lgan ning ijtimoiy muqitidagi yaqin kishilarni jalb etish tamoyili nutqida kamchiligi bo‘lgan ning psixik taraqqiyoti uning atrofidagilarning roli bilan belgilanishi mumkinligini e'tirof etadi. Bola o‘z yonidagi kattalar bilan aloqador holda, birgalikdagi faoliyati orqali baholanadi. Zotan bola tevarak-atrofdagilardan ajralgan qolda emas, balki ular bilan birgalikda rivojlanadi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarto‘g‘ri tashkil etilgan korreksiya ishlari natijasida jamiyatga integratsiya muhitida har bir bola ta’lim jarayoniga qaratilgan salohiyati pedagoglar tomonidan muntazam kuzatuv ostidadir.Bu bilan birga har bir bola ta’lim jarayoniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri jalb etiladi. Bu jarayon sinfda kelib chiqish imkon darajasidan qat’iy nazar jamoa sifatida bolalarning ta’limga bo‘lgan ma’suliyatini oshiradi. Har bir bola pedagog ijtimoiy,ilmiy,madaniy ta’lim

Dasturlashtirilgan ta’lim berish tamoyiliga ko‘ra, avval defektolog bilan birgalikda, keyinchalik mustaqil ravishda bajarish orqali zaruriy malakalarni shakllantiruvchi bir qator izchil muolajalardan iborat dasturlar yaxshi samara beradi. Murakkablikka tadrijiy o‘tish tamoyilida korreksion ishlar tadrijiyligi nazarda tutilgan. Mazkur tamoyil nutqida kamchiligi bo‘lgan ning o‘zi bajarayotgan ishidan zavqlana olishiga va korreksion ishga uning qiziqishini orttirishga yordam beradi. Berilayotgan materialning qajmi va murakkablilik darajasini hisobga olish tamoyilida korreksion dasturni amalga oshirishda ya’ni materialning yangi qajmini berishdan oldin u yoki bu ko‘nikma va malakalarni nisbatan shakllanganligiga e'tibor berish lozim. Materialning emotsional murakkabligi inobatga olish tamoyiliga ko‘ra o‘tkazilayotgan o‘yinlar, mashqulotlar, taklif etilayotgan material yaxshi emotsional fonni vujudga kelishiga yordam berishi kerak. Korreksion mashqlar ijobiy emotsional fon bilan yakun topishi maqsadga muvofiqdir. Psixologik korreksiyaning modellari Nutqida kamchiligi bo‘lgan ga korreksion ta’sir etishdan avval aniq korreksion ta’sir etish modelini tuzish lozim. Ular quyidagilar: umumiy, tipik(odatiy), individual. Korreksiyaning umumiy modeli - bu qar bir shaxs taraqqiyoti bir butun olingan shartlar tarmoqidir, deydi. U insonning tevarak-atrof, uni o‘rab turuvchi dunyo qaqidagi farazlarini chuqurroq, qaqqoniy, kengroq bo‘lishiga, insonlar qaqida, ular orasidagi munosabat, jamiyatdagi o‘zgarishlar, ularning faoliyatlarini analiz qila olish, kuzata olishiga sharoit yaratadi. Korreksiyaning bu modelida nutqida kamchiligi bo‘lgan ning sog‘liqi, mashqulotning vaqti aniq belgilab olinadi. Korreksiyaning tipik (odatiy) modeli - amaliy qarakatlarni uyushtirishning turli negizlariga asoslanadi; qarakatlarning turli komponentlarini o‘zlashtirishga va turli qarakatlarni tadrijiy ravishda shakllantirishga qaratilgan.

Korreksiyaning individual formasi o‘z ichiga nutqida kamchiligi bo‘lgan ning o‘ziga xos bo‘lgan individual tomonlarini hisobga oladi - uning qiziqishlari, psixik taraqqiyoti, o‘rgana olish qobiliyatlari kabi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarbilan korreksion ishlarni olib borishda standartlashtirilgan va erkin korreksion dasturlardan foydalanish mumkin: 1) Standartlashtirilgan dasturda korreksiyaning qar bir bosqichida materiallar, qatnashchilarga qo‘yiladigan talablar aniq belgilangan bo‘ladi.. Korreksion ishni boshlashdan avval defektolog material berilishida nutqida kamchiligi bo‘lgan ning kuchi va idrokini hisobga olgan bo‘lishi kerak. 2) Erkin dastur - bunda defektolog dasturni o‘zi tuzadi. Maqsad va vazifalarining bosqichlarini, bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o‘tishini o‘zi belgilaydi. Markazlashtirilgan ta’sir kompleks psixokorreksion bloklardan iborat. Har bir blok aniq metod va usullardan tashkil topgan. Bular: 1. Diagnostik blok. Maqsadi: shaxs rivojlanishining differensial diagnostikasi, havfli faktorlarni aniqlash, psixokorreksion dasturlarning umumiy shakli. 2. Belgilovchi blok. Maqsad: o‘ziga bo‘lgan ishonchni, muloqotga kirishishga ishtiyoqni uy g ’otish, qo‘rquvni kamaytirish va o‘z qayotiga o‘zgarishlar kiritishga xoqish uyqotish. Psixokorreksion bloklar Diagnostik blok Belgilovchi blok Korreksion blok Baholovchi blok

3. Korreksion blok. Maqsad: Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalartaraqqiyotini optimallashtirish va garmonizasiyalash, salbiy taraqqiyot fazasidan ijobiysiga o‘tish, o‘zi va dunyo bilan qamoqang faoliyat o‘rnata olishga o‘rganish. 4. Korreksion ta’sirning effektivliligini baholovchi blok. Maqsad: reaksiyalarning dinamikasi va psixologik mazmuniga baho bera olish o‘z-o‘ziga bergan bahoni barqarorlashtirish. Psixokorreksion dasturlarni tuzishda quyidagi holatlarni hisobga olish zarur: • korreksion ishning aniq maqsadini belgilash; • korreksion ishning maqsadini konkretlashtirishga yordam beradigan vazifalarni aniqlash; • ishni o‘tkazish taktika va strategiyasini tanlash (individual, guruh yoki aralash); • metodika va texnikani ishlab chiqish; • korreksion ishga ketadigan umumiy vaqtni aniqlash; • uchrashuv kunlarini belgilab olish; • vaqtini aniqlash (boshida 10-15 minut, oxirida 1,5-2 soat); • korreksion dasturni ishlab chiqish va mazmun moqiyatini belgilab olish; • korreksion ishda yaqin qarindoshlar qatnashuvini ta'minlash; • korreksion dasturni boshlashda dinamika va o‘zgartirishlar bo‘lishi yoki bo‘lmasligini belgilash. Korreksion tadbir so‘ngida korreksion dasturning samaraliligi, maqsad va vazifalarining bajarilganligiga baho beruvchi xulosa hisobot tayyorlanadi. Psixokorreksion tadbirlarning samaraliligini baholash quyidagi mezon bo‘yicha aniqlanadi: А ) rivojlanishdagi qiyinchilikning yechilishi, barham topishi. B) maqsad va vazifalarning belgilanishi, korreksion effektivligi uzoq muddatdan so‘ng, ish oxirida aniqlanadi. Korreksion dastur muammoning butunlay qal bo‘lishini oldiga maqsad qilib qo‘ymaydi, balki samarali ish olib borishda muammolarning yo‘qolishi va yechilishiga qar tomondan baho berilayotganiga qam qaraladi.

Masalan: Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalaruchun dasturda ishtirok etayotgan vaqtda uning emotsional holatining yaxshilanishi, ijobiy qis qilishi bilan belgilanadi. Defektolog uchun korreksion dastur tashkil etilishi, majburiyatni qis etishi oldiga qo‘yilgan vazifani bajarilishi bilan aniqlanadi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolaning yaqinlari uchun esa, nutqida kamchiligi bo‘lgan bolada paydo bo‘lgan muammoning qay tarzda ijobiy hal etilganligi bilan aniqlanadi. Korreksion dasturlarning ijobiy ta’sir doirasi uning intensivligidadir. Korreksion mashqulotlar 1-1,5 soatdan oshmasligi, olib borilayotgan o‘yinning ma'no jihatdan o‘ylanganligi bilan ham bog’liq. Mashg’ulotlar tugagandan keyin ham iloji boricha nutqida kamchiligi bo‘lgan bolaning taraqqiy etishi bilan qiziqib borish muloqotni yo‘qotmaslik 1,2 oyda 1 marotaba uchrashi lozim. Korreksion dasturlar qancha erta aniqlanib ish boshlansa, shuncha tez samara beradi. Psixokorreksion yordamning samaraliligiga baho berish borgan sari dolzarblashmoqda. Bu defektologning ta’sir eta olishi va korreksion ishning sifatliligidandir. Ishning samaraliligini baholashda aniq metodni belgilab olish zarur. Korreksion ishda ma'lum bir metodni oldindan tanlash qiyin, chunki ish faoliyatida defektologlar turli metodlardan foydalanadilar. Xatto bir metod har xil mutaxassisda turlicha natija beradi. Ishning bahosini bu metoddan xabari bo‘lmagan ekspert berishi zarur. Defektologning tarbiyaviy-ta’limiy sifatini hisobga olish kerak. Defektologning kasbiga bo‘lgan qiziqishini hisobga olish zarur. Guruhiy korreksion ishda defektologning professional bo‘lishi katta aqamiyatga ega.

Psixokorreksion ishlarda Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar psixologik ta’siridan so‘ng quyidagilarga qarab baholanadi: - ichki kechinmalarning subektiv moxiyatining o‘zgarganligi. - ta’sir etgandan so‘ng nutqida kamchiligi bo‘lgan ning ijobiy tomonga o‘zgarishi. - psixologik ta’sir samarasini belgilashda psixofiziologik metodlardan foydalanish mumkin ular insonning vegetativ-somatik fiziologik va psixik funksiyalarini baholaydi.

Adabiyotlar: 1. Axmedova Z., Ayupova M., Xamidova M. Logopedik o‘yin. Toshkent2013. 2. M.Ayupova. Logopediya. Toshkent-2007. 3. I.G. Veretennikova. Logopedicheskaya rabota s detmi doshkolnogo vozrosta. Toshkent – 1998. 4. Nurkeldiyeva D.A., Ayupova M.Y.,Axmedova Z.M. Barmoqlar mashqi va logopedik o‘yinlar. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2007. 5. Seliverstov V.I. Zaikaniye u detey. -M.: Vlados, 1994.

Похожие

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar diqqatining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar tafakkurining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar idrokining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar mnestik faoliyatining xususiyatlari

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi