Ёзма нутқдаги камчиликлар - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Ёзма нутқдаги камчиликлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.73046875 KB

Ёзма нутқдаги камчиликлар Режа: 1. Дислекция, унинг таснифи 2. Дисграфия ёзув жараёнининг психофизиологик қурилиши 3. Ўқиш ва ёзувида камчилиги бўлган болаларни текшириш 4. Ёзма нутқ камчиликларини бартараф этишда олиб бориладиган логопедик ишлар методикаси

Дислекция, унинг таснифи Нутқ – фикр баён қилиш воситаси бўлиб, оғзаки ва ёзма шаклда ифодаланади. Тафаккур нутқ ёрдамида рўй бериб, шу туфайли кишилар бирбирлари билан алоқа боғлайдилар. Оғзаки нутқ пауза, урғу, интонация ва товушлар орқали тингловчига бориб Этса, ёзма нутқ, ҳарф ва сўзларнинг маълум қонуният асосида ўзаро бирикуви, тиниш белгилари, хар хил ажатишлар, гапларни грамматик жиҳатдан аниқ ва товушлар баён қилиш орқали Этиб боради. Оғзаки нутқнинг ёзма нутқдан яна бир фарқи шуки, оғзаки нутқни эшитамиз, ёзма нутқни кўрамиз ва ўқиймиз. Ёзма нутқ мураккаб жараён бўлиб, у кўп вақт меҳнат талаб қилади. Синтаксис жиҳатдан қараганда ёзма нутқ энг тўлиқ ва мукаммал нутқдир. Бу нутқ ихтиёрий фикримизни ифодалаб беришнинг энг яхши воситасидир. Ёзма нутқ оғзаки нутқ асосида ривожланади. Оғзаки нутқ ҳаётда кишилар билан муносабатда бўлиш, уларга тақлид қилиш йўли билан ривожланиб, боладан махсус ўқиш ва ўрганишни талаб этмайди. Ёзма нутқ эса ҳарфлар ва белгилар ёрдами билан товушлар, сўзлар, гапларни кўз билан идрок қилишга, қўл билан ёзишга мўлжалланган нутқдир. Ҳозирги замон адабиётларида ўқиш бузилишлари "алекция" ва "дислекция" терминлари билан юритилади. Алекция термини ўқиш жараёнининг йўқлигини, дислекция термини эса ўқиш жараёнини қисман бузилишини билдиради. Ўқиш бузилишлари болалар орасида кенг тарқалган. Муаллифларнин берган маълумотига кўра Эвропа мамлакатларида ақли нормал болалар орасида дислекция 10% ташкил этар экан. Р. Беккер маълумотига кўра эса, оммавий мактаб бошланғич синф болаларида ўқиш бузилишлари 3% оғир нутқ камчилигига эга бўлган болалар мактабида эса 22 % ни ташкил этар экан. Р.И. ЛалаЕва маълумотига кўра, ёрдамчи мактабларининг ўқувчиларида ўқиш бузилишлари 62 % ташкил этади. А.Н. Корнева маълумоти бўйича 7-8 ёшли ўқувчилар орасида 4,8% дислекция кузатилган. Оғир нутқ камчилигига эга бўлган болалар ва психик ривожланиши ортда

қолган болалар мактаби ўқувчиларининг 20-50% да дислекция аниқланган. Дислекция ўғил болаларда қиз болаларга нисабатан 4,5 баравар кўп учрар экан. Дислекция – бу марказий психик функсиянинг шаклланмаганлиги ва қатъий характердаги хатоларнинг қайтарилиши билан боғлиқ бўлган ўқиш жараёнинг қисман бузилиши. Дислекциянинг алоҳида ўзи мустақил нутқ нуқсони сифатида камданкам учрайди. Дислекция белгилари қуйидагичадир: 1. Ҳарфларни эсда сақлай олмаслик, уларни бир-бири билан алмаштириб ўқиш; ҳарфларни бўғинларга бириктира олмаслик; 2. Ҳарф ва бўғинларни қайта – қайта такрорлаш, тушириб кетиш, ўрнини алмаштириш натижасида маънони тушунмай, нотўғри секин ўқиш; 3. Сўз қисмларини, бўғинларни, қўшимчаларни бошқа ҳарф, бўғин ёки сўзлар билан алмаштириш; 4. Тиниш белгилари, паузаларга риоя қилмаслик; сўз ўртасида тўхтаб, паузалар қилиб, биринчи сўзнинг иккинчи қисмини кейинги сўзнинг биринчи қисми билан қўшиб ўқиб кетиш. Ўқиш бу нутқ фаолиятининг товушлар талаффузи ва идроки билан чамбарчас боғлиқ бўлган бир туридир. Псиҳологияга доир адабиётларда ўқиш механизмларига, биринчидан сўзнинг ўқилиши, яъни график томони ва айтилиши ўртасидаги боғланиш, иккинчидан, ўқилган сўзнинг маъносини тушуниш, яъни онгли ўқиш киради, деб таъкидланади. Ўқиш малакалари мукаммал бўлиши учун ўқиш жараёнининг иккала томонини ҳам бир-бирига пайваста қилиб, баравар шакллантириб, олиб борилиш керак. Акс ҳолда материални тушуниб,онгли ўқишни таъминлаб булмайди. Юқорида кўрсатилган дислекциянинг белгилари кўпроқ ўқиш техникаси билан боғлиқ бўлсада, буларнинг ҳаммаси онгли ўқишга таъсир кўрсатади. Дислекция жараёнида болаларда кўпинча оғзаки нутқнинг бузилиши ҳам кузатилади.

Адабиётларда дислекциядаги оғзаки нутқ бузилишнинг турли хил турлари кўрсатилган бўлиб, булар: 1. Нутқнинг темпи ва ритмининг бузилиши (дудуқланиш, жуда тез нутқ). 2. Нутқ пайдо бўлишининг кечикиши. 3. Вербал функсиянинг яхши ривожланмаганлиги (сўзларни нотуғри ишлатилиши). 4. Оғзаки нутқнинг грамматик тузилишининг бузилиши. 5. Товуш талаффузининг бузилиши. 6. Фонематик ривожланишнинг бузилиши. Дислекциянинг келиб чиқишида нутқ ривожланишининг кечикиши кўп аҳамиятга эга. Кўп ҳолларда дислекцияда нутқнинг ривожланишининг кечикиши кузатилади. Баъзи ҳолларда бу қолоқлик Энгил бўлади (нутқ 2 ёшдан кейин пайдо бўлганда) бошқа ҳолларда нутқнинг ривожланишининг кечикиши қўпол тарзда яъни нутқ 4 ёш ва ундан кейинги ёшларда пайдо бўлганда. Дислекцияли болаларда товуш талаффузининг бузилганлиги луғатининг камбағаллиги, сўзларни нотўғри ишлатганида кузатилади. Улар жумлаларни грамматик жиҳатдан тўғри туза олмайдилар. Сўзларни ишлатишда хатоларга йўл қўядилар. Р.Е. Левинанинг фикрича, оғзаки нутқ ва ўқиш бузилишлари асосида фонематик системанинг бир шаклга тушмаганлиги ётади. Ўқишга ўргатишнинг дастлабки, босқичларида болаларда нутқнинг фонетикфонематик томони ривожланмаганлиги, нутқий умумлаштиришларнинг нотўғрилиги кузатилади. Бу сўзнинг товуш анализини қийинлаштиришади. Ҳарфларни ўзлаштирмаслик, график белгиларини ўзлаштиридаги заифликдан эмас, балки товушларни умумлаштиришни бир маромга тушмаганлигидан келиб чиқади. Агар ҳарф- товуш билан умумлаштирилмаса уни ўзлаштириш механик характерда бўлади. Бола тўғри талаффуз этган товушларни ҳарф билан аниқ умумлатира олади. Агарда товушни ёмон эшитса нотўғри талаффуз этса ёки бошқа товушга алмаштирса унда шу товушга мос товушни идрок этиш қийин

кечади. Ҳарфни ўзлаштирмаслик фонематик идрокни яхши ривожланмасликдан келиб чиқади. Шундай қилиб, агар болада фонематик идрок яхши ривожланган бўлса, унда ҳарф ҳакида тушунча ҳам секин ривожланади (А.Ананев, Р.Е. Левина). Бу болаларда товушларни бўғинларга бирлаштиришда ҳам қийинчиликлар кузатилади. Сидирғасига ўқишни ўзлаштириши учун бола ҳарфни фақатгина ўзига мос товуш билан умумлаштириши керак. Бундан ташқари у шу товушни умумий талаффузини қилиш керак. Бўғинларни сидирғасига талаффузи этиш мазмунни олдиндан билишга ёрдам беради. Товушларни бўғинда бирлашиши бу биринчи навбатда уларни оғзаки нутқдаги талаффуз билан боғлиқ. Агар болада товуш сўзнинг товуш ҳарф таркиби ҳақидаги билимлари аниқ бўлмаса товуш бўғин образларининг умумлашуви қийинлашади. Ўқишнинг бузилиши нутқнинг лекцик, грамматик ривожланишининг этарли эмаслиги билан ҳам боғланади. Бунга кўра ўқишда сўзларни алмаштириш фақат уларнинг фонетик ўхшашлиги нотўғри талаффуз ёки айрим товушларни ажрата олмаслик билан эмас, балки гапнинг синтактик боғланишлардаги қийинчликлар билан кузатилади. Бу ҳолларда морфологик анализ қийинлашган бўлади. Нутқнинг грамматик тузилиши ривожланмаганлиги сўзнинг морфологик структурасини этарли идрок этмаганидан келиб чиқади. Бунда болаларда ўқиш жараёнида аграматизмлар кузатилади. Луғатнинг чекланганлиги ва грамматик умумлаштиришнинг Этарли ривожланганлиги ўқиётган нарсани тушунишида қийинчилик келтиради, чунки ўқиётган нарсани тушиниш бола нутқини қай даражада ривожланганлиги, сўзни тушириш, сўз ва гапларнинг боғланишларини тушуниш орқали руёбга чиқади. Шунинг учун ўқиш малакаларини муваффақиятли ўзлаштиришнинг асосий жараёнлари қуйидагилар: оғзаки нутқни, унинг фонетик-фонематик томонини (талаффуз, фонемаларни эшитишда ажратиш, офнематик анализ ва

синтез), лекцик-грамматик анализ ва синтезни, лекцик-грмамматик тузилишини, фазовий тасаввурни, кўрув анализ синтези ва мнезисни шакллантиришдир. Дислекция таснифи Дислекцияни таснифлаш асосида турли мезонлар ётади: ўқиш бузилишининг пайдо бўлиши, ўқиш бузилишларининг ифодаланиш даражалари (Р. Беккер), ўқиш актида иштирок этувчи анализатор фаолиятининг бузилиши (О.А. Токарёва) у ёки бу психик функсияларнинг бузилиши (М.Е. Хватсев, Р.В. Левина ва бошқалар), ўқиш жараёни операцияларининг ҳисобга олиш (Р.И. ЛалаЕва). Ўқиш бузилишлари пайдо бўлишига кўра икки турга ажратилади: литерал – ҳарфларни ўзлаштиришдаги қийинчиликлар ёки қобилиятсизликни намоён бўлиши, вербал – сўзларни ўқишдаги қийинчилиги билан намоён бўлади. Р. Беккер ўқиш бузилишларининг турлари жуда кўплигини қайд қилади ва уларни қуйидаги турларга гуруҳлаш мумкин деб ҳисоблайди: туғма сўз кўрлиги, дислекция, брадилекция, легастения, ўқишнинг туғма заифлиги. Ушбу тасниф асосида дислекция патогенизи ва унинг намоён бўлиши даражалари ётади. О.А. Токарёва ўқиш бузилишлари таснифини бирламчи бузилган анализаторлар билан боғлаб кўрсатади (ешитиш, кўриш ёки ҳаракат) ва шунга асосланган ҳолда дислекцияни қуйидаги шаклларини ажаратади: акустик, оптик ва мотор. Ўқиш жараёни операцияларининг бузилишининг ҳисобга олиб Р.И. ЛалаЕва дислекцияни қуйидаги шаклларини ажратади: фонематик, семантик, аграмматик, мнестик, оптик, тактик. Фонематик дислекция – фонематик система функсиясининг ривожланмаганлиги билан боғлиқдир.

Фонематик система функсиясининг шаклланмаганлигини ҳисбога олиб, фонематик дислекцияни икки шаклга ажратиш мумкин. Биринчи шакл – ўқишнинг бузилиши фонематик идрокни ривожланмаганлиги билан боғлиқ. Бунда ҳарфларни ўзлаштиришда бир қатор қийинчиликлар пайдо бўлади. Шунингдек акустик ва артикулятор жиҳатдан ўхшаш товушлар (б-п, д-т, с-ш, ж-ш) алмаштирилади. Иккинчи шакл – ўқишнинг бузилиши фонематик анализ функсиясининг ривожланмаганлигидан келиб чиқади. Дислекциянинг бу шаклида ўқишда қуйидаги хатолар кузатилади: ҳарфлаб ўқиш, сўзнинг товуш-бўғин тузилишининг бузилиши. Семантик дислекция – техник жиҳатдан тўғри ўқилган сўз, гап, текст мазмунининг тушунишни бузилиши билан характерланади. Бунда бола ўқиган сўзига мос расмни кўрсата олмайди. Ўқиган текст юзасидан берилган саволларга жавоб бера олмайди. Аграмматик дислекция – нутқнинг грамматик томони ҳамда морфологик ва синтактик умумлаштиришнинг ривожланмаганлиги оқибатидир. Мнестик дислекция – ҳамма ҳарфларни ўзлаштиришдаги қийинчиликларда намоён бўлади. Мнестик дислекция товуш ва ҳарф ўртасидаги ўзаро боғлиқликнинг ва нутқий хотиранинг бузилиши натижасида келиб чиқади. Оптик дислекция – график жиҳатдан ўхшаш ҳарфларни ўзлаштиришдаги қийинчиликлар натижасида келиб чиқади. Тактил дислекция – кўр болаларда кузатилади. Унинг асосида Брайл алифбосидаги ҳарфларни тактил қабул қилиш орқали ажратишдаги қийин чиликлар ётади. М.В. Хватсев дислекцияни қуйидагича тасниф қилади: фонематик, оптик, семантик ва менстик. Унинг фикрича, болаларда кўпрок фонематик ва оптик дислекция кузатилар экан.

Фонематик дислекцияда болалар 2-4 йил давомида ҳам тўғри ўқишни ўргана олмайдилар. Улар айрим ҳарфларни жуда қийинчилик билан ўзлаштирадилар ва уларни бўғинларга, сўзларга қўшиб ўқий олмайдилар. Бошқалар баъзи ҳарфларни қийинчиликсиз ўзлаштирадилар, лекин бўғин ва сўзларни ўқиш жараёнида кўп хатоликларга йўл қўядилар. Буни муаллиф фонематик эшитувни яхши ривожланмаганлиги деб кўрсатади. Болалар ўқиш жараёнида товушларни аниқ талаффуз қилмайдилар ва ўхшаш товушларни бир-биридан ажрата олмайдилар. Оптик дислекция болалар ёзилиши жиҳатдан ўхшаш ҳарфларни алмаштирадилар. Болаларда кўрув анализ синтези ва фазовий тасаввурлар бузилган бўлади. Оптик дислекцияда болалар шакли ва ёзилиши билан ўхшаш ҳарфларни алмаштирадилар. Ҳарф элементларини фазода жойлашувига кўра ўхшаш ҳарфлар алмаштирилади. Мнестик дислекция ҳарф ва товуш ўртасидаги боғланишни ривожланмаганлиги ёки бузилиши билан характерланади. Семантик дислекция техник жиҳатдан тўғри ўқилган текст маъноси тушунарсиз бўлиши билан характерланади. Дисграфия ёзув жараёнининг психофизиологик қурилиши Дисграфия – бу ёзув жараёнининг қисман ўзига хос бузилишидир. Ёзув ызида нутқ фаолиятининг мураккаб шаклини, кып даражали жараёнини акс эттиради. Унда турли хил анализаторлар: нутқни эшитиш, нутқни ҳаракатга келтириш, кириш, умумий ҳаракатлантириш анализаторлари иштирок этади. Ёзув жараёнида улар орасида яқиндан боғланиш ва ўзаро алоқадорлик ўрнатилади. Бу жараённинг тузилиши ёзув малакаларини ўзлаштириш босқичига, ёзувнинг мақсади ва хусусиятига боғлиқдир. Ёзув оғзаки нутқ жараёни билан чамбарчас боғлиқ бўлади, ҳамда унинг юқори даражали ривожланиши асосида амалга ошади. Катта ёшлиларнинг ёзуви автоматлашган ҳисобланади ва ёзув малакаларини ўзлаштириб олаётган боланинг ёзуви характеридан фарқ

қилади. Чунончи, катта ёшдагилар ёзуви аниқ мақсадга йўналтирилган фаолият ҳисобланади ва унинг асосий мақсади онгдаги фикрни баён этиш ёки уни қайд қилишдан иборат бўлади. Катта ёшлиларни ёзуви ўзининг бир бутунлиги, бир-бирининг боғлиқлиги билан тавсияланади ва у синтетик жараён ҳисобланади. Бунда сўзнинг график образи алоҳида элемент (ҳарф) лар билан эмас, балки бир бутун сифатида талаффуз этилади. Сўз ягона мотор акти орқали юзага келади. Ёзув автоматик тарзда амалга ошади ва иккита назорат: кинестетик ва кўриш назоратидан ўтади. Ёзув жараёнининг операциялари. Қўлнинг автоматлашган ҳаракати оғзаки нутқдан ёзма нутққа ўтишдек мураккаб жараённинг сўнгги босқичи ҳисобланади. Бундан олдин ана шу сўнгги босқичга ҳозирлик кўришдан иборат мураккаб жараён амалга ошади. Ёзув жараёни кўп даражали курилишга эга бўлиб, кўп миқдорли операцияларни ўз ичига олади. Бундай операциялар катта кишиларда қисқа, ёпиқ характерда бўлади. Ёзув малакаларини эгаллаганда бу операциялар очиқ кўринишли бўлади. А.Р. Лурия "Ёзув психофизиологияси хақида очерклар" номли китобида ёзувнинг қуйидаги операцияларини ажратиб кўрсатади. Ёзув ҳиссиётларининг уйғониши, сабаб ва вазифалардан бошланади. Киши ўзининг фикрларини қайд этиш мақсадида, ахборотларни маълум муддатгача сақлаш, уларни бошқа шахсга Этказиб бериш, кимнидир ҳаракатга ундаш ва ҳоказолар учун ёзаётганини билади. Инсон ёзма баён мазмуни режасини, фикр дастурини, фикрларининг изчиллигини хаёлан тузади. Бунда бошланғич фикр гапнинг маълум қурилмасига боғлиқ бўлади. Хат битиш жараёнида ёзаётган киши жумланинг ёзилиши тартибига риоя қилиши, ёзилган ва навбатдаги ёзиладиган сўзларга қараб мўлжал олиши керак. Ёзилиши керак бўлган ҳар бир гап сўзларга бўлинади, шундай экан ёзувдаги сўзлар орасида маълум бир чегараланиш бўлади. Сўзнинг товуш тузилишини таҳлил этиш ёзув жараёнининг энг мураккаб операцияларидан бири ҳисобланади. Сўзни тўғри ёзиш учун унинг

товуш тузилишини, давомийлигини ва ҳар бир товушнинг ўрнини аниқлаш лозим. Сўзнинг товуш таҳлили нутқни эшитиш ва ҳаракатга келтириш анализаторларнинг биргаликдаги фаолияти орқали амалга оширилади. Товушларнинг характери ва уларнинг сўздаги изчиллигини аниқлашда баланд, паст ва ички талаффуз катта ўрин тутади. Талаффузнинг ёзув жараёнидаги ўрни ҳақида кўпгина тадқиқотчилар фикр билдиришган. Масалан, Л.К. Назарова 1 синф болалари билан қуйидагича тажриба ўтказган. Тажрибанинг биринчи босқичида уларга ёзиш учун таниш бўлган матн берилади. Иккинчи босқичида уларга талаффуз этилмаган, мазмуни қийин матн берилади: болалар ёзув жараёнида кичкина тилчаларини тишлаб олишди ёки оғизларини очишди. Бундай пайтлар улар оддий хат ёзишдагига нисбатан кўпроқ хатога йўл қўйишди. Ёзув малакаларини эгаллашнинг дастлабки босқичида талаффуз этишнинг роли катта бўлади. У товуш характерини аниқлашга, уни ўхшаш товушлардан фарқлашга, товушларнинг сўздаги изчиллигини белгилашга ёрдам беради. Навбатдаги операция – сўздан ажратиб олинган фонемаларнинг ҳарфнинг муайян кўриш образи билан ҳамоҳанг келиши ҳисобланади. Бу бошқа товушлардан, айниқса ўхшаш ҳарфли товушлардан табақалашган ҳолда фарқланиши керак. Ёзилиши бўйича ўхшаш ҳарфларни аниқ фарқлаш учун кўриш анализи ва синтези, фазовий тосаввурларининг Этарли даражада шаклланганлиги талаб этилади. Ҳарфларни таҳлил қилиш ва қиёслаш эса 1 – синф ўқувчиси учун оддий вазифа эмас. Кейин ёзув жараёнининг мотор операцияси – қўл ҳаракатлари орқали ҳарфлар шаклини акс эттиришга киришилади. Қўл ҳаракатлари билан биргаликда кинестик назорат ҳам амалга оширилади. Ҳарф ва сўзларнинг ёзилиш меъёрига қараб, кинестик назорат кўриш ва ёзилганларни ўқиш билан мутсаҳкамланади. Ёзув жараёни нутқли ва нутқсиз вазифалар: товушларни эшитишда ажратиш, уларни тўғри талаффуз этиш, тил анализи ва синтези, нутқнинг лекцик грамматик жиҳатдан шакллангани, кўриш

анализи ва синтези, атрофлича тасаввур қилишнинг Этарли даражада шакллангани асосида амалга ошади. Кўрсатилган вазифалардан бирортасининг шаклланмай қолиши ёзув кўникмаларини эгаллаш жараёнининг бузилишига, дисграфиянинг вужудга келишига сабабчи бўлиши мумкин. Дисграфия ёзув жараёнининг нормадан оширувчи амалга олий психик фаолиятининг ривожланмай қолиши (сўзилиши) билан боғлиқ бўлади. Ёзувнинг бузилишини белгилашда асосан қуйидаги атамалардан фойдаланилади: дисграфия, аграфия, дизорфография, эволютсион дисграфия (бу сўнгги атама болалардаги ўқиш малакасини эгаллаб олиш жараёнининг бузилганлигини белгилаш учун қўлланади). Ўқиш ва ёзишдаги бузилишлар бир-бирига ўхшаш бўлади. Ёзуви бузилган болаларда кўпгина олий психик функсиялар: қобилиятининг таҳлили ва синтези, фазовий тасаввурлар, нутқ товушларини кўриш-эшитиш орқали фарқлаш, фонематик ҳамда бўғинли анализ ва синтез қилиш, гапни сўзларга ажратиш, нутқнинг лекцик-грамматик тузилиши, хотира, диққат-эътибор суксессив ва симултан жараёнларининг, эмотсионалиродавий соҳанинг шаклланганлиги кузатилади. Логопедик адабиётларда дисграфиянинг псиҳолингвистик нуқтаи назардан ўрганиш Этарлича кўрсатилмаган. Бу жиҳат ёзувнинг бузилиш механизмини ёзма нутқ операциялари (А.А. Леонтева фикрича): боғланишли матнни ички режалаштириш, алоҳида гапни ички режалаштириш, гапни грамматик жиҳатдан тўғри тузиш, фонемаларни танлаш операцияси, сўзларни фонематик жиҳатдан таҳлил қилиш ва бошқалар (Е.М. Гопиченко, Э.Ф. Соботович)нинг заифлашуви сифатида ўрганади. Дисграфияни тавсифлаш турли хил меъёрлар: анализаторлар психик фаолиятларнинг бузилганлиги, ёзув операциясининг шаклланмаганлигини ҳисобга олиш асосиада амалга оширилади. О.А. Токарёва дисграфиянинг 3 турини: акустик, оптик, мотор дисграфияларни ажратиб кўрсатади.

Акустик дисграфияда эшитиш қобилиятининг табақалашмагани, товушни анализ ва синтез қилишнинг Этарли жаражада ривожланмагни кузатилади. Бунда товуш ва артикулятсион жиҳатдан ўхшаш ҳарфлар ўрнини алмаштириш, аралаштириш ва баъзи бир ҳарфларни тушириб қолдириш, шунингдек товушни нотўғри талаффузда эшитишнинг ёзувда қайд қилиниш ҳоллари кузатилади. Оптик дисграфия куриш орқали тасаввур эшитишнинг мутсащкам эмаслиги билан боғлиқдир. Бунда киши маълум ҳарфларни англамайди, бу ҳарфлар талаффуздаги товушга мос келмайди. Ҳарфлар турли пайтларда ҳар хил қабул қилинади. Кўриш қобилиятининг нотекислиги оқибатида улар ёзувида аралаш-қуралаш бўлади. Оптик дисграфиянинг оғир ҳолатларида сўзларни ёзиш мумкин бўлмай қолади. Қатор ҳолларда, айниқса чапақай кишиларда ҳарфларни қийшиқ ёзиш кузатилади. Бунда сўз, ҳарф, ҳарф элементлари ўнгдан чапга қараб қийшайган бўлади. Мотор дисграфия. Қўлнинг ёзув пайтида қийин ҳаракатга келиши, мотор образларидаги алоқаларнинг, сўзларнинг, сўзларнинг товуш ва кўриш образлари билан биргаликдаги бузилиши унга хосдир. Ёзув жараёнини психик ва псиҳолингвистик жиҳатдан ўрганиш шундан далолат берадики, у турли даражадаги операциялар: семантик, тилга оид, сенсомотор операцияларни ўз ичига оладиган нутқ фаолиятининг мураккаб шакли ҳисобланади. Шу муносабат билан дисграфияни анализаторлар даражаларининг бузилгани асосида турларга ажратиш ҳозирги пайтгача тўлиқ исботланмаган. Дисграфиянинг М.Е. Хватсев томонидан турларга ажратилгани ҳам ҳозирги кунда ёзувнинг бузилгани хақида тўлиқ тасаввур ҳосил қилмаяпти. Дисграфиянинг шундай таснивлари кўпроқ асосланган ҳисобланадики, унинг асосида ёзув жараёнидаги муайян операцияларининг шаклланмагани ётади. (Бу таснивлар А.И. Гертсенномидаги ЛДПИ логопедия кафедрасининг ходимлари томонидан ишлаб чиқилган). Унга асосан дисграфиянинг қуйидаги турлари ажратилади: артикулятор – акустик дисграфия, фонематик

идрок (фонемаларнинг табақаланиши), бузилиши асосидаги дисграфия тил таҳлили ва синтез бузилиши асосидаги дисграфия шунингдек грамматик, оптик дисграфиялар. 1. Артикулятор-акустик дисграфия кўпроқ М.Е. Хватсев томонидан кўрсатилган оғзаки нутқнинг заифлашуви натижасида пайдо бўлган дисграфияга ўхшашдир. Бу, М.Е. Хватсевнинг таъбирига кўра, "ёзувдаги тили чучуклик" ҳисобланади. Бола сўзларни қандай талаффуз қилса, ўшандай ёзади. Унинг асосида нотўғри талаффузнинг ёзувда акс этиши, сўзларни нотўғри айтиб такрорлаш ётади. Бола гапириш жараёнида товушларни нотўғри талаффуз қилишга таянган ҳолда ўзининг нуқсонли талаффузини ёзувда акс эттиради. Артикулятор – акустик дисграфия оғзаки нутқда товушларни алмаштириш ва тушириб қолдиришга мувофиқ, ҳарфларни алмаштириш ва тушириб қолдиришда намоён бўлади. У кўпинча дисграфия, ринолалия ва полиморф кўринишдаги дислалия пайтида кузатилади. Баъзан оғзаки нутқ тўғри бўлгани ҳолда ёзувда ҳарфлар ўрнини алмаштириш ҳоллари сақланиб қолиши мумкин. Бундай ҳолатда ички нутқ пайтида тўғри артикулятсияга Этарли даражада таяниб бўлмайди, ҳолбуки, товушларнинг аниқ кинестик образлари ҳам шаклланмаган бўлади. Лекин товушлар алмаштириш ва тушириб қолидриш ёзувда доим ҳам акс этавермайди. Бу қатор ҳолларда сақланган функсиялар ҳисобига (масалан: эшитишнинг аниқ табақаланган фонематик функсияларнинг аниқ шакллангани ҳисобига) юз беради. 2. Фонематик идрок (фонемаларнинг табақаланиши) нинг бузилиши асосидаги дисграфия. Фонетик жиҳатдан яқин товушларга мувофиқ ҳарфларнинг алмашинишида намоён бўлади. Бундай пайтда товушлар оғзаки нутқда тўғри талаффуз этилади. Кўпинча қуйидаги товушларни англатувчи ҳарфлар: шовқинли, жарангли ва жарангсиз товушлар, улар таркибига кирувчи аффикатлар (ч-т, ч-ш) алмаштирилади. Дисграфиянинг бундай тури ундош товушларни хатда нотўғри баён этиш орқали вужудга келади.

Фонематик идрокнинг бузилиши асосида вужудга келадиган дисграфия сенсор алалия ва афазия пайтида кўпроқ намоён бўлади. Оғир ҳолатларда узоқ артикулятор ва акустик товушларни (л-к, б-в, п-н) англатадиган ҳарфларнинг ўрни алмаштирилади. Бундай пайтда аралаш ҳарфларга мувофиқ товушлар талаффузи меъёрли ҳисобланади. Бундай турдаги дисграфиянинг механзмлари хақида ягона фикрга келинмаган. Бу, ўз навбатда, фонематик идрок жараёнининнг мураккаблиги билан боғлиқдир. 3. Тил анализи ва синтези бузилиши асосидаги дисграфия. Унинг ўзида тил анализи ва синтезининг турли кўринишлардаги бузилиш: гапнинг сўзларга бўлиниши фонематик ҳамда бўғинли анализ ва синтез ётади. Тил анализи ва синтезининг ривожланмай қолиши ёзувда сўз ва гаплар тузилишининг бузилишда намоён бўлади. Фонематик анализ, тил анализининг энг мураккаб формаси ҳисобланади. Унинг оқибатида сўзнинг товуш-ҳарф тузилиши бузилади. Унга қуйидаги хатоликлар хосдир: сўзларни ўқишда ундошларни тушириб қолдириш (диктант – "дикат", "шамол" – "амол"); унлиларни тушириб қолдириш (китоб – "ктоб", доска – "дска"); ҳарфларнинг ўрнини алмаштириш (ручка-урчка, олма-омла); ортиқча ҳарфларни қўшиш (доскадосика), бўғинларни тушириб қолдириш, ўрнини алмаштириш, қўшиш (машина – манаши) ва ҳоказолар. Ёзув жараёнини тўғри ўзлаштириш учун болада фонематик анализ нафақат ташқи нутқ режаси, балки ҳаммасидан бурун ички режада, тасаввур бўйича шаклланган бўлиши лозим. Фонематик анализ ва синтезнинг шаклланмагани оқибатида ёзувнинг бузилиши хусусидаги маълумотлар Р.Е. Левина, Н.А. Никашина, Д.И. Орлова, Г.В. Чиркиналарнинг илмий-тадқиқот ишларида атрофлича кўрсатилган. 4. Аграмматик дисграфия (бу хақидаги маълумотлар Р.Е. Левина, И.К. Колповская, Р.И. ЛалаЕва, С.Б. Яковлеваларнинг илмий ишларида

атрофлича тавсифланган). У нутқнинг грамматик тузилиши: морфологик синтактик умумлаштиришнинг ривожланмаганлиги билан боғлангандир. Дисграяининг бундай тури сўз, сўз бирикмалари, гап ва матн даражасида намоён бўлиши мумкин. У кенг миқёсли симптокомплекс лекцико-грамматик ривожланмасликнинг таркибий қисми ҳисобланади. Бу дисграфия дизартрия, алалия, ақли заиф болаларда кузатилади. Боғланишли нутқ жараёнида болалар гаплар орасидаги логик ва тилга оид боғланишни таъминлашда анча қийналадилар. Гапларнинг изчиллиги баён этилаётган воқеаларнинг изчиллигига мос келмайди, айрим гаплар ўртасида тилга оид ва грамматик боғланишлар бузилади. Гап даражасига эга бўлган ёзув жараёнидаги аграмматизмлар сўзнинг морфологик тузилишнинг бузилишида, сўз қўшимчаларини ёзишда келишик қўшимчаларини алмаштиришда, гаплар қурилишини бузишда; ўрин ҳол келишигини алмаштиришда намоён бўлади. 5. Оптик дисграфия – кўриш гнозиси, анализ ва синтез, атрофлича тасаввур этишнинг ривожланмагани билан боғланади ҳамда у ёзувда ҳарфларни нотўғри ёзиш ва уларнинг ўрнини алмаштиришда намоён бўлади. Бунда кўпроқ график жиҳатдан ўхшаш қўл ёзма ҳарфлар ўрни алмашади. Унга қуйидагилар киради: бир хил элементлардан ташкил топган, лекан ҳар хил кўринишда тузилган ҳарфлар (в-д, т-ш); бир хил элементларни ўз ичига олган, лекин қўшимча элементлар билан бир-биридан фарқ қиладиган ҳарфлар (и-ш, п-т, х-ж, л-м); ойнавон ҳарфлар (с-э, з-э); бир хил элемент билан боғланадиган ҳарфларни элементларини тушириб қолидириш (ау-а); ортиқча элемент қўшиб ёзиш (ш-) ва нотўғри жойлаштирилган элементли ҳарфлар (х – сс, м-нн). Литерал дисграфия пайтида ҳатто боғланишсиз ҳарфларни топиш ва талаффуз этиш ҳам бузилади. Вербал дисграфия пайтида изоляциялашган ҳарфлар тўғри талаффуз этилади, лекин ёзувда улар бузилади, оптик тавсифдаги ҳарфлар ўрни алмашади. Оптик дисграфияга тескари ёзувлар ҳам

киради, булар кўпинча чапақай кишиларда, шунингдек миянинг органик яллиғланиш ҳолларида учрайди. Ўқиш ва ёзувида камчилиги бўлган болаларни текшириш Ёзма нутқнинг текширишдан асосий мақсад – ўқиш ва ёзув бузилишларини механизми, симптоматикаси, этиологиясини аниқлашдир. Текшириш жараёнида бузилиш даражаси, характери, бузилиш турлари аниқланади ҳамда логопедик-тузатиш йўлланмаси белгиланади. Текшириш жараёнида боланинг кўриш қобилияти, эшитиш ҳолати, марказий нерв системаси, билиш фаолиятлари ҳисобга олинади. Текшириш қуйидаги асосий тамойилларни ҳисобга олган ҳолда ўтказилади: комплекслилик тамойили, системалилик тамойили, патогенетик тамойили, фаолияти, шахсияти, ривожланиш тамойили. Ўқиш ва ёзув камчилигига эга бўлган болаларни текшириш схемаси қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади. 1. Анкетага оид маълумотлар ва тиббий-педагогик ҳужжатларни ўрганиш. 2. Анамнез. 3. Артикулятсион аппаратнинг периферик бўлимининг тузилиши. 4. Нутқ моторикаси. 5. Эшитиш қобилияти. 6. Товушлар талаффузи ҳолати. 7. Фонематик анализ, синтез ва тасаввур ҳолати. 8. Фонематик идрок (товушларни фарқ қила олиш). 9. Луғат бойлиги ва нутқнинг грамматик тузилиши хусусиятлари. 10. Нутқнинг динамик томони хусусиятлари. 11. Кўриш қобилияти: биологик кўриш, кўриш гнозис, мнезис, кўриш анализ ва синтези, фазовий тасаввурлар. 12. Ўқиш жараёнининг ҳолати (бўғини, сўз, гап, турли кўринишдаги текстларни ўқиш); ўқиш тезлиги ва усуллари (ҳарфлаб, бўғинлаб, сўзфразали ўқиш).

13. Ёзувнинг турли кўринишдаги ҳолати (кўчириб ёзиш, диктовка остида ёзиш, баён ва иншо ёзиш). Логопедик хулосада ўқиш ва ёзувдаги камчиликларни даражалари ва турлари ҳамда унинг оғзаки нутқ билан боғлиқлиги кўрсатилади. Ўқиш ва ёзув бузилишларини олдини олиш Ўқиш ва ёзув бузилишларини олдини олиш мактабгача ёшда ўтказилади. Бу ишлар айниқса нутқида камчилиги бўлган болалар, руҳий ривожланишида тўхталиш бўлган, ақли заиф ва бошқа аномал болалар билан ўктазишни тақозо қилади. Бунда олиб бориладиган асосий ишлар фазовий кўриш функсиясини, диққат, хотира, аналитик-синтетик фаолият, тил анализсинтезини шакллантириш, нутқнинг лекцик, грамматик томонини ривожлантириш ва оғзаки нутқ камчиликларини бартараф этишдан иборатдир. Ёзма нутқ камчиликларини бартараф этишда олиб бориладиган логопедик ишлар методикаси Ўқиш ва ёзув бузилишларининг механизми кўп жиҳатдан бир-бирига ўхшашдир, шунинг учун уларни бартараф этиш юзасидан олиб бориладиган логопедик-тузатиш ишлари методикаси ҳам ўхшаш бўлади. Фонематик дислекция, артикулятор – акустик дисграфия ва фонемаларнинг бузилиши асосидаги дисграфияни бартараф этишда фонематик идрокни (товушлар дифференциатсиясини) ривожлантириш. Товушлар дифференциатсиясини аниқлаш ва мустаҳкамлаш бўйича олиб бориладиган логопедик ишлар турли анализаторларга (нутқ эшитув, нутқ ҳ аракат ва кўрув) таянган ҳолда олиб борилади. Товушларнинг бир-биридан фарқлаш устида олиб бориладиган ишнинг муваффақиятли бўлиши фонематик анализ ва синтезни ривожлантириш билан чамбарчас боғлиқдир. Алмаштириладиган товушларни бир-биридан фарқлаш устида олиб бориладиган логопедик ишлар 2 босқични ўз ичига олади:

Биринчи босқич – тайёргарлик (алмаштирилаётган ҳар бир товуш устида ишлаш). Иккинчи босқич – алмаштирилаётган товушларни эшитиш ва талаффуз жиҳатдан фарқлаш. Биринчи даврда алмаштирилаётган ҳар бир товушнинг талаффуз ва эшитиш образининг кетма-кетлиги аниқланади. Олиб бориладиган иш режалари қуйидагилардан иборат: кўриш, эшитиш, тактил идрок этиш, кинестетик сезиш орқали товушларни жарангдорлиги ва артикулятсиясини аниқлаш; бўғинларда товушларни ажратиш; сўзларда товушнинг ўрнини (бошида-ўртасида-оҳирида) аниқлаш; товушларни сўздаги кетма-кетлигини аниқлаш (товуш саноқ бўйича нечанчи ўринда, қайси товушдан кейин келаяпти, ўзидан олдин қайси товуш турибди); гап, матнларда товуш ўрнини аниқлаш. Иккинчи босқичда алмаштириладиган товушларни талаффуз ва эшитиш жиҳатдан қиёслаш ишлари олиб борилади. Бунда ҳам олиб бориладиган иш биринчи босқичдагидек бўлиб, ҳар бир товуш эшитиш ва талаффуз жиҳатдан аниқланади. Асосий мақсад уларни бир-биридан фарқлашдир, шунинг учун нутқий материалга алмаштирилаётган товушлар иштирок этган сўзлар танлаб олинади. Дисграфияни бартараф этишда ёзув машқлари катта ўрин тутади. Артикулятор – акустик дисграфияни бартараф этишда аввал товушлар талаффузидаги камчиликларни тўғрилаш лозимдир. Ишнинг бошланғич даврида товушларни айтиб такрорламаслик тавсия этилади, чунки бу ҳолатда ёзувда хатоликларга йўл қўйилишига олиб келиши мумкин. Дисграфия ва фонематик дислекцияни бартараф этишда тилнинг анализ ва синтез томонини ривожлантириш. Гапда сўзнинг сони, кетма-кетлиги ва ўрнини аниқлаш қобилиятини қуйидаги топшириқларни бажариш орқали шакллантириш мумкин: 1. Сюжетли расмлар асосида гап тузиш ва гапдаги сўзлар сонини аниқлаш. 2. Маълум сўзларни сон бўйича ўйлаб топиш.

3. Сўзлар сонини кўпайтириб, гапни кенгайтириш. 4. Гапда сўзлар ўрнини аниқлаш (кўрсатилган сўз нечанчи ўринда турибди). 5. Маълум сондаги сўз иштирок этган гапларни матндан ажратиш. 6. Гапда нечта сўз бўлса, шуни кўрсатувчи сонни кўрсатиш. Бўғин анализ ва синтезини ривожлантириш Бўғин анализ ва синтезини ривожлантириш устида ишларини ёрдамчи усуллардан фойдаланишдан бошлаш лозим. Бўғин анализини шакллантиришда қуйидаги ёрдамчи воситалар таклиф қилинади, масалан, сўзларни бўғинларга ажратганда қарсак чалиш ва сўздаги бўғин сонини айтиш. Нутқда бўғин анализини ривожлантириш жараёни сўзларда унли товушларни ажратиш ҳамда бўғинларга ажратишнинг асосий қоидаларини ўзлаштиришга асосий эътибор берилади: сўз неча унли товушдан иборат бўлса, унда шунча бўғин бўлади. Сўзни бўғинларга бўлишда унли товушларга таяниш ўқиш ва ёзувда унли товушларни тушириб қолдириш, унлиларни ўқиш каби хатоларнинг олдини олиш ва бартараф этишга имконият беради. Унли товушлар асосида сўзларда бўғин таркибини аниқлаш малакасини шакллантириш учун унли ва ундош товушлар дифференциатсияси ҳамда нутқда унли товушларни ажратиш бўйича дастлабки ишларни олиб бориш зарур. Унли ва ундош товушлар ҳақида, уларни фарқлашнинг (улар артикулятсия усули ва жарангдорлиги бўйича фарқлаш) асосий белгилари ҳақида тасаввурлар хосил қилинди. Мустаҳкамлаш учун қуйидаги усуллардан фойдаланиш тавсия этилади: логопед унли товушларни талаффуз этганда болалар қизил, ундош товушларни талаффуз этганда кўк байроқчани кўтарадилар. Кейинчалик унли товушларни бўғин ва сўзларда ажратиш бўйича иш олиб борилади. Бунинг учун аввал бир бўғинли сўзлар (уй, ой, нон, нок, от) таклиф этилади. Болалар сўзларда унли товуш ва унинг ўрнини (сўз бошида,

ўртасида, охирида) аниқлайдилар. Бунинг учун сўзнинг график схемасидан фойдаланиш мумкин. Болалар унли товушнинг сўздаги ўрнига қараб схеманинг боши, ўртаси, охирида белги-айланача қўядилар: Кейин икки ва уч бўғинли сўзлар устида иш олиб борилади. Бунинг учун қуйидаги топшириқларни бериш тавсия этилади: 1. Сўздаги унли товушларни айтиш. Бунинг учун талаффуз этилиши ёзилишидан фарқ қилмайдиган сўзлар. 2. Берилган сўзда фақат унлиларни ёзиш (олма – О____А). 3. Унли товушларни ажратиш ва шу товушга тааллуқли ҳарфларни топиш. 4. Берилган унли товушларга тааллуқли расмларни ажратиш. Бўғинларда анализ ва синтезни мустаҳкамлаш учун қуйидаги топшириқларни бериш мумкин: 1. Сўзларни бўғинларга бўлиб қайтариш. Бўғинлар сонини санаш. 2. Айтилган сўзлардаги бўғин сонини аниқлаш ва шу сонга тааллуқли рақамни кўрсатиш. 3. Номланган расмларни икки қаторга бўғинлар сонига қараб ажратиш. Айтилишида 2 ва 3 бўғиндан иборат расмлар (анор, анжир, олхўри) тавсия этилади. 4. Номаланган расмлардан биринчи бўғинни ажратиш ва уни ёзиш, сўнг ажратилган бўғинларни бириктириб сўзлар, гаплар тузиш ва ҳосил бўлган сўз ва гапларни ўқиш. 5. Масалан: "олтин", "малина", "радио", "кесак", "табиат". Берилган сўзларнинг биринчи бўғинларини бириктирилганда қуйидаги сўзлар ҳосил бўлади: олма, ракета. 6. Сўзларда тушуриб қолдирилган бўғинни расмлар ёрдамида аниқлаш. 7. Тартибсиз берилган бўғинлардан сўз тузиш (тар, ги, ки, бе, вуз, лам, тоб, щи). Гаплардаги маълум сондаги бўғинли сўзларни ажратиш.

Фонематик анализ ва синтезни ривожлантириш "Фонематик анализ" атамаси билан ҳам оддий, ҳамда мураккаб шаклдаги товушлар анализини белгилайдилар. Оддий шаклдаги кўриниш бу сўзлар таркибидаги товушларни ажратишдир. В.К. Орфинский маълумотига кўра, бу шакл мактабгача ёшдаги болаларда пайдо бўлади. Мураккаб шаклдаги кўриниш бу сўзлардаги биринчи ва охирги товушларни ажратиб олиш ва товуш ўрнини (сўз бошида, ўртасида, охирида) аниқлашдан иборат. Энг мураккаб кўриниш, бу сўзларда товушлар кетма-кетлиги, товушлар сони, бошқа товушларга нисбатан ўрнини (қайси товушдан кейин келяпти, ўзидан олдин ва кейин қайси товуш келяпти) аниқлашдир. Товушлар анализининг бу шакли махсус ўқитиш жараёнида амалга оширилади. Фонематик анализ ва синтезни ривожлантиришда олиб бориладиган логопедик ишларда товуш анализининг кўрсатилган шаклларини онтогенезда шаклланиши изчиллигини ҳисобга олиш лозим. Олиб бориладиган иш қуйидаги даврларни ўз ичига олади: 1 давр – фонематик анализ ва синтезни ёрдамчи воситалар ва ҳаракатлар асосида шакллантириш. Иш дастлабки ёрдамчи воситалар: сўзнинг график схемаси ва фишкалар ёрдамида ўтказилади. 2 давр – нутқда товуш анализини шакллантириш. Бунда сўз айтилади сўнг сўздан биринчи, иккинчи, учинчи ва бошқа товушлар аниқланади ҳамда улар сони белгиланади. 3 давр – фонематик анализни ақлий фаолиятида шакллантириш. Ўқувчилар сўзларни номламай ва эшитиб идрок этмай фақат тасаввур асосида товушлар сони ва кетма-кетлигини аниқлайдилар.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997. 7. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 2002. 8. Филичева Т.Б. и др. Дети с фонетико-фонематическим недоразвитием Изд-во ГНОМ и Д. – М., 2000.

Похожие

Нутқида бузилишлари бўлган болаларнинг шахс ва шахслараро муносабати хусусиятлари

Нутқида камчилиги бўлган болалар тафаккурининг хусусиятлари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни психологик педагогик ташхис қилиш

Нутқида камчилиги бўлган болаларнинг тавсифномаси

Логопедия фанининг методологик асослари