Dizartriyali bolalar uchun logoritmik va musiqali ritmik vositalar.docx - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Dizartriyali bolalar uchun logoritmik va musiqali ritmik vositalar.docx

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

29.2041015625 KB

Dizartriyali bolalar uchun logoritmik va musiqali ritmik vositalar Reja: 1. Dizartriyali bolalar uchun logoritmik va musiqali-ritmik vositalar 2. Afferent impulslashni kuchaytirish

Dizartriyali bolalar uchun logoritmik va musiqali-ritmik vositalar Dizartriya va boshqa ergashuvchi buzilishlarni (ko‘rishni, eshitishni, epileptik shakldagi tortishib qolishlarni) pedagogik, logopedik va simtomatik davolash logoritmik ta’sir etishni, davolovchi jismoniy tarbiya va musiqaliritmik tarbiyadan iborat majmuani o‘z ichiga oladi. Majmuaning vazifalari quyidagilar: Bolada harakatlantiruvchi patologik ta’sirni siqib chharish va qat’iy reflektor faoliyatni tartibga solish. Haraktlar uyg‘unligini yaxshilash (asosiy haraktlantiruvchi faoliyat elementlari). Bolaning umumiy harakat faolligini yaxshilash. Bolalarning psixik funksiyalari rivojlanishiga ko‘maklashish: diqqate’tiborni, xotirasini, psixik faoliyatni o‘zi tartibga solishni. Nutq funksiyasini me’yorlashtirishga yordamlashish. Bolaga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish va uning xatti-harakatini tekislash. har qanday genezisdagi dizartriyali bolalar uchun ushbu majmuada davolovchi jismoniy tarbiya katta ahamiyatga ega. Undan quyidagi maqsadlarda qo‘llaniladi: а ) organizmning umumiy tonusini oshirish; b) muskullar qisharishini bartarf qilish va bo‘qinlarda odatdagi harakatchanlikni saqlanishi; v) harakatning sifati, kuchi va qajmini tiklanishi; g) yuqori tonus, kontrakturalar bilan kurashi, muskullar rigidligi va sinkineziyaning kamayishi; d) soq va kuchsiz muskullarni to‘g‘ri hamdo‘stlik faoliyatining tiklanishi; ye) qayotiy zarur ko‘nikmalarni rivojlantirish; j) umurtqa va oyoq suyaklari shakllari o‘zgarishini bartaraf qilish. Harakatni to‘la va tez tiklanishi shikastlanish muqlatiga, lokallashtirish jarayonining xarakteriga va miyadagi qon aylanishning shikastlanish tarqalganligidagi holatiga, kasalning faolligiga va tiklanish uchun davolash majmuasining samaradorligiga boqliq. Davolovchi jismoniy tarbiyaning ko‘proq ahamiyatli usullaridan umumiy sog‘lomlashtirish va mustahkamlash ta’sirida davolovchi jismoniy tarbiya ega bo‘ladi. U asab-muskul apparatining qayta tarbiyasini yengillashtiradi, aloqida

muskul guruqlariga tanlanib ta’sir etadi, muskullar faoliyatini xilma xil qiladi (bo‘shashtiradi, kuchlantirish darajasi va boshqalar), asta-sekin harakatlarni qiyinlashishiga, ularning aniqligini rivojlantirishga va shu bilan birga ortiqcha harakatlardan xalos qilishga va to‘la qimmatlilarini tiklashga imkon beradi. Davolovchi jismoniy tarbiyada albatta umumiy mustqkamlovchi mashqlar bilan paretik qo‘l-oyoqlar uchun mashqlar mos keladi. Bu harakatlarni yaxshi uyg‘unlashishi va muskullar tonusini tekislash uchun zarur. Bundan tashhari, jismoniy tarbiya mashqlari reperkussiv (aks etgan) ta’sir ko‘rsatadi: sog‘lom qo‘l- oyoqlarni va korpusni mashq jarayoniga doimiy kiritib, butun asab-muskul apparatini tezroq qayta tarbiyalashi mumkin. Sog‘lom muskullar guruqi uchun bo‘lgan mashqlardan davolovchi gimnastikaning har bir mashg‘ulotini boshlash kerak. Paretik qo‘l-oyoqlar uchun maxsus mashqlarni muloaja davomida qo‘p martalab qo‘llaniladi, ular umumiy rivojlantiradigan va nafas olish mashqlari bilan galma-gal bajariladi. Davolovchi gimnastikada faol mashqlar ustun turadi, lekin ular albatta passiv harakatlar bilan to‘ldiriladi. Faol va passiv mashqlarni bajarishda harakatlarning keng ko‘lamiga erishish zarur. Passiv mashqlar kabi faol mashqlarni ham ritmik, osoyishta tempda bajarish kerak. harakatlarning tempi va qajmi muskullar rigidligi darajasiga teskari boqliq bo‘lishi kerak. Uni pasaytirish uchun dastlabki yengillashtirilgan holatni qo‘llash, harakatlar tempi va ko‘lamini chegaralash, passiv harakatlardan foydalanish, muskullarni silkitish va silash, bo‘shashtiradigan mashqlar va boshqalar tavsiya etiladi. Davolovchi gimnastikani o‘tkazayotganda psixoterapiya elementlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Davolovchi gimnastikaning quyidagi komponentlarini qo‘llash tavsiya etiladi: а ) massajni kiritgan qoldagi aloqida muskullar guruqlarini bo‘shashtirishga yo‘naltirilgan mashq va usullar; b) bo‘qinlarda harakatni rivojlantirishgan yo‘naltirilgan usullar; v) aloqida muskullarning faol kuchlanishi; g) antagonist muskulllar va harakat aktlarining butunligi o‘zaro munosabatini muvofiqlashtirishni rivojlantirish.

Davolovchi jismoniy tarbiya bolaning umumiy mustahkamlanishi uchun bo‘lganidek qo‘l-oyoq funksiyalarini tiklash uchun ham, butun o‘sish va rivojlanish davrida (14 – 15 yoshgacha) o‘tkaziladi. Davlovchi gimnastika va massajni (kurslar bilan) ko‘p yillar davomida kasallikning oqirligiga va davolashning muvaffaqiyatiga harab tizimli ravishda va sabot bilan qo‘llaniladi. Davolovchi gimnastika mashg‘ulotlarini qiziharli, jonli va o‘yin ko‘rinishida o‘tkazish kerak. Davolovchi jismoniy tarbiyada maxsus tashkil qilingan sintetik harakatlar majmuini va har bir aloqida vaziyatda muayyan qoidalar sharti bo‘ladigan musobaqa o‘tkazish maqsadi qo‘yiladi, organizmga umumiy ta’sir qiluvchi amaliy tusdagi jismoniy mashqlarni o‘yin deb tushunadilar. Bunday o‘yinlarga koptok bilan o‘yinlar, estafetali o‘yinlar, plastilindan yasash, suratlarni bo‘yash, qaychida turli shakllarni kesish, lobzik bilan arralash va boshqalar kiradi. O‘yin oqibatida bemorlarning kun tartibiga xilma-xillik kiritiladi va kasallarda harakatli mashg‘ulotlarga, xususan davolovchi jismoniy tarbiyaga qiziqish uyqonadi. O‘yinlar kasalni psixik ezilish holatidan chiharadi, patologik jarayon va tuqiladigan salbiy hissiyotlardan uning e’tiborini chalqitadi, kasalga kuchini soqayishga sarflashiga yordam beradi. O‘yinlarni mashg‘ulotlarga eqtiyot bo‘lib kiritish kerak, chunki yuklash ko‘payib ketishi mumkin, o‘ynayotganlarning hissiyotlari qayajonga to‘ladi va charchoqni qis qilmaydilar. Dizartriyali bolalar bilan harakatli o‘yinlarni, kuyli, ritmik, ovozi baland bo‘lmagan sekin va o‘rta tempdagi musiqa ostida organizmga umumiy fiziologik ta’sir qiluvchi biroz va o‘rtacha psixojismoniy yuklash bilan o‘tkazish foydali. «Koptokni tepadan dumalat» (2–5 yoshli bolalar uchun) Bolalar koptokni qiya turgan doskadan yumalatadilar. Bir bola koptokni tepadan dumalatadi, boshqasi uni pastda turib tutib oladi. So‘ng ular o‘rinlarini almashadilar.

“Kul rang quyoncha yuz-qo‘lini yuvayapti” (3-7 yoshli bolalar uchun) O‘ynayotganlardan biri “quyoncha” qilib tayinlanadi. qolgan bolalar uning atrofida aylana bo‘lib turadilar va pedagog bilan deydilar: “quyoncha” hamma harakatlarlarni bajaradi, bolalar uning ketidan qaytaradilar. “quyoncha” kimnikiga meqmonga kelgan bo‘lsa o‘sha “quyoncha” bo‘ladi. 56 ta “quyonchalar” almashganidan keyin o‘yin tugaydi. Dizartriyada yuz muskullari yaralarining turli ifodalanganligi kuzatilar ekan, davolovchi gimnastikada esa mimikali harakatlarni tiklash va rivojlantirish uchun maxsus mashqlar ajratiladi. Mimikali gimnastika quyidagilarga quriladi: umumiy jismoniy mashqlarning maxsus mimikali mashqlar bilan mosligining zarurligi; tabiiy mimikali harakatlardan foydalanish. Mimikali muskullarni mashq qildirish uchun gimnastika jismoniy mashqlarning asosi sifatida qo‘llaniladi; bir xil bo‘lgan yuz muskullari mashqlarini bir vaqtning o‘zida bajarishni maqsadga muvofiqligi; mimikali muskullar yarasiga harab bajarish faolligini almashtirish zarurligi: passiv harakatlar, faol harakatlar, yordam va harshilik bilan faol harakatlar; artikulyator gimnastikani aloqida usullarini qo‘llashning maqsadga muvofiqligi; mimikali muskullarni rivojlantirish bo‘yicha yakka qolda davlovchi gimnastikani kuniga 3-4 marta o‘tkazish. Katta bolalar va kattalar kuniga bir necha marta mustaqil shuqullanadilar. Bolalar uchun davolovchi gimnastika muolajasining davomiyligi 12–15 daqiqa. Afferent impulslashni kuchaytirish Afferent impulslashni kuchaytirish uchun, kuchsiz harakatlarni rivojlantirish, hamda kaltaroq muskullarni cho‘zish uchun passiv gimnastikadan foydalaniladi. Masalan: qosh ustidagi suyaklarni ko‘tarish va tushirish; qovoqlarni tushirish; lunjning yumshoq qismini tortish; og‘izni ochish; tilni chiharish; qo‘lni og‘izga tiqib yuzning paralich tomonini cho‘zish va boshqalar. Passiv gimnastikadan farqli faol gimnastika asablarning o‘tkazuvchanligini oshirishga yordam beradi, vazomotor buzilishlarning pasayishiga va to‘qimalar trofikini yaxshilashga, kontrakturani shakllanishiga harshi harakat qiladi. Xuddi passiv gimnastikadagi kabi, faol mashqlarni bajarishda bemor butun e’tiborini

shikastlangan tomon muskullari mashqiga haratishi, yuzining sog‘lom qismini kafti bilan belgilashi kerak. Masalan: qosh ustidagi suyaklarni ko‘tarish va tushirish; ko‘zlarni yumish va ochish; lunjlarni harshiliksiz va uni bosib shishirish; lablarda qavoni so‘rish va qushtak chalish uchun terish; tilni chiharish; tishlarni tirjaytirish va boshqalar. Davolovchi gimnastikaning butun jarayoni davomida quyidagi mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi: qoshlari tepaga ko‘tarish; qoshlarni chimirish (“qovoq solish”); ko‘zlarni ketma-ketlikda yumish: pastga harash, ko‘zlarni yumish, shikastlangan tomondagi qovoqlarni barmoq bilan ushlab turib ko‘zlarni yumiq holatda bir daqiqa davomida ushlab turish; ko‘zlarni uch marta ketma-ket ochish va yumish; og‘izni yumib kulish; qisish; boshni pastga egib, nafas chiharish va nafas chiharish vaqtida “pishqirish” va lablarni titratish; qushtak chalish; burun teshiklarini kengaytirish; yuqori tishlarni ochib, yuqori lablarni ko‘tarish; pastki tishlarni ochib, pastki lablarni tushirish; og‘izni ochib kulish; “o-i” tovushlarini talaffuz qilish; og‘izga suv olib gugurtni o‘chirish; suvni og‘izib yubormaslikka harakat qilib yumiq og‘izni chayish; qavoni og‘izning birinchi yarmidan boshqasiga tanaffus bilan uzatib lunjlarni shishirish; og‘izni yumiq holatida og‘iz burchaklarini pastga tushirish; “p”, “v”, “f”, “r” tovushlarini talaffuz qilish; tilni chiharib uni toraytirish; og‘izni ochib, tilni oldinga va orqaga qilib qimirlatish; og‘izni ochib tilni o‘ngga va chapga qimirlatish; lablarni oldinga chiharib do‘ppaytirish; aylana bo‘lib aylanayotgan barmoq harakatini ko‘z bilan kuzatish; og‘izning yopiq holatida lunjlarni cho‘zish; yuqori labni pastki lab ustiga tushirish; og‘izning yopiq holatida milklar bo‘yicha ikkala tomonga galma-gal tilning uchini yurgizish. Mimikali muskullar uchun hamma mashqlarni umumiy mustahkamlovchi va nafas olish mashqlari orasidagi mashg‘ulotlarda oldindan bo‘shashtiradigan issiq muolajalarni (sollyuks, diatermiya va boshqalardan keyin) muskullarning shikastlangan tomonnini silash sharoitida o‘tkazish kerak. Davolovchi gimnastika mashqlari albatta logoritmika mashg‘ulotlariga kiritiladi.

Dizartriyalilar bilan logoritmik ish logopedik korreksion bosqichga boqlik qolda quriladi, uni uch davrga bo‘lish mumkin. Birinchisi: harakatlar muvozanatini tarbiyalash; predmetlar bilan mashqlarni asta-sekin kiritish bilan – gavdaning, oyoqlarning, qo‘llarning umumiy harakatini rivojlantirish; qo‘l barmoqlarining mayda motorikasini rivojlantirish; yuzning mimikali muskullarini; diqqat-e’tiborning turli ko‘rinishlarini: eshitishning, ko‘rishning va xotiraning; nutq prosodiyasi korreksiyasi; odatdagi harakat ko‘nikmalarini asta-sekin shakllanishi. Harakatlar statikasini tarbiyalovchi o‘yin va mashqlar “To‘xta, xop, bir” Bolalar musiqa ostida bir birlarini orqasidan yuradilar. “To‘xta” signaliga to‘xtaydilar va 3 soniya davomida turadilar, keyin 5-10 soniya; “xop” signaliga sakraydilar; “bir” singnaliga aylana bo‘ylab buriladilar va teskari yo‘nalishda yuradilar. O‘yinda yanglishib qolgan va “to‘xta” signalida notinch turgan bola chiqib ketadi. “Qo‘llarning o‘zaro kurashi” Bolalarga qo‘llarini oldinga cho‘zish va o‘ng qo‘l barmoqlarini siqib musht qilish taklif qilinadi. Chap qo‘l mushtini o‘ng qo‘l mushti ustiga qo‘yiladi.qo‘llar jangi boshlanadi: o‘ng qo‘l tepaga ko‘tarilishni xoqlaydi, lekin chap qo‘l yo‘l bermaydi, o‘ng qo‘l taranglanadi va asta-sekin yuqorga ko‘tariladi va bosh ustidagi nuqtaga yetadi, endi chap qo‘l pastga tushishni xoqlaydi, lekin o‘ng qo‘l, pastdagisi harshilik ko‘rsatadi va harshi kurash sodir bo‘ladi. So‘ngra qo‘llar bo‘shashib gavda bo‘ylab tashlanadi. “Palma” Bitta qo‘l zo‘r berib yuqoriga ko‘tarilgan: “Tekis palma o‘sayapti. U shamol ostida tebranadi va cho‘l oazisini bezatadi”. “Barglari so‘ligan” (panja va barmoqlari bo‘shashadi va yumshoq osilib qoladi). “Shoxlari so‘ligan” (qo‘l tirsakda osiladi, tirsak qali tarang), “va butun daraxt yiqiladi” (butun qo‘l yumshoq pastga tushadi). Bu holat ikkinchi qo‘l va ikkalasi bilan ham bo‘ladi. Qo‘l panjalari uchun mashqlar

Qo‘llar oldinga cho‘zilgan, bu holat 3–5 soniya davomida belgilanadi, so‘ngra qo‘l panjalari yuqorida qayiladi, kaftlar oldinga va yuqoriga haragan («Yelektr yondi»), qo‘l panjalari pastga tushiriladi («Yelektr o‘chdi»). So‘ngra qo‘l panjalari tashhariga (ichkariga) aylanma harakatlar sodir qiladi («Rang-barang chiroqlar yoqildi, rang-barang chiroqlar yonib turibdi»). Qo‘l, oyoq, gavdaning umumiy harakatlarini rivojlantirish uchun nutqsiz didaktik o‘yinlar o‘tkaziladi: oldin asta-sekin musiqa ostida, so‘ngra ancha tezlashgan tempda uzukning kattaligiga rioya qilib uzuk bo‘yicha piramidachani yiqish-yoyish; matreshka, bochkachalarni yoyish-yiqish; qurilish ashyolari bilan o‘yinlar va boshqalar. Diqqat-e’tiborli o‘yinlar ( 2 yoshdan boshlab) “Xushmuomala so‘zlar” Bolani tizzalar orasiga qo‘yib unga meqr bilan harash, boshini silab unga diqqat bilan eshitishini tayinlab: “Men Kolyajonga harab, yaxshi narsalarni gapirib beraman. haranglar, Kolyajonning ko‘zlari yonib turadi. haranglar, bizning Kolyajon meqrli, xushmuomala. Bizning Kolyajon qanday kuchli va chaqqon. Menning jonim qanday yaxshi ashula aytadi: “lya-lya-lya”. Pedagog bolani u bilan “lya-lya-lya” deb ashula aytishga va harsak chalishga undaydi”. “Aqlli boshcha” Bolaga bir nechta harakatlarni tasvirlovchi suratlarni ko‘rsatiladi: «qushcha cho‘qiyapti», “qushcha qanotlarini silkityapti” va boshqalar. So‘ngra pedagog harakatlar nomini aytadi, bola esa uni pedagogning yordamida ko‘rsatadi. har safar bola to‘g‘ri topganida uni boshini silab “Aqqliginam, mana bu aqlli boshcha” deyishi kerak. “Chaqqon kichkintoy” Pedagog kaftlarini cho‘zadi va unga kimdir harsak urishini so‘raydi. Bola harsak uraman deb harakat qilganida pedagog qo‘llarini orqasiga oladi va o‘zi to‘g‘risida bolaga: “Ana aftidan qanday chaqqon!” deydi. So‘ngra bola kaftlarini cho‘zadi va ularni orqasiga yashiradi, pedagog esa: “Ana aftidan qanday chaqqon!” deb “xato qiladi”. Keyin rollar almashadi: pedagog bolaga haratib

kaftlarini cho‘zadi va ularni yashirishga “ulgurmaydi”. Pedagog bolani chaqqonligi uchun maqtaydi.

“Kuchli kichkintoy” Bolalar galma-galdan pedagogning qo‘shilgan panjalari orasini ochishga harakat qiladilar, lekin qila olmaydilar. Pedagog: “Men juda kuchliman” deydi. Bola o‘zining qo‘l panjalarini qo‘shib oladi, pedagog esa ularni orasini ocha olmaydi. Pedagog: “Sen juda kuchlisan” deydi. Bola pedagogning qo‘llarini orasini ochadi va u bolani kuchli bo‘lgani uchun maqtaydi. Passiv gimnastika. “qushcha qanotlarini silkityapti” (Diqqatni, ritmni, qo‘llar harakatini, nafas chiharish davomiyligini, ovozga taqlid qilishni rivojlantiruvchi). Pedagog boladan keyin turadi, bolaning oyoqlari tovon kengligida (“qushchaning oyoqlari”), qo‘llar kaftlar bilan gavdaga qisilgan (“qushcha” qanotlarini qisib oldi”). Pedagog bolaning qo‘llarini ko‘taradi va ularni ozgina orqaga uzatib qo‘yadi (“qushcha qanotlarini ko‘tardi”). Pedagog bolaning panjalarini oladi va ularni silkitib qo‘llarni pastga tushiradi. Bolaning qo‘llarini pastga tushirib, u “Kvi-kvi- kvi” deydi. So‘ngra asta-sekin passiv harakatlardan faollariga o‘tish mumkin. Pedagog bolaning oldida turadi, uning oldida tanish bo‘lgan mashqlarni bajaradi, shu bilan birga unda harakatlarni va “kvi-kvi-kvi” so‘zlarini mustaqil qaytarishga xoqish uyqonadi. “Qushcha donchalarni cho‘qimoqda” Diqqatni, ritmni, oyoqni, (“qushcha”) tasavvurini, (“klyu-klyu-klyu”) tovushiga taqlid qilishni rivojlantirish uchun. Pedagog bolaning yonida turadi, uni cho‘kkalatib o‘tqizib qo‘yadi, boshini sal egiltiradi, undan keyin uning barmoqchalarini olib ikkala tizzasiga “Klyu- klyuklyu”, “Klyu-klyu-klyu” deb taqillatadi. Pedagog bolani o‘rnidan turqizadi, uning oyoqlari yelka kengligida (“qushcha o‘rnidan turdi”). Bola vazifani mustaqil bajaradi. Pedagog kerakli harakatlarni ko‘rsatadi. Umumiy motorikani rivojlantirish uchun asta-sekin predmetlar bilan mashq va o‘yinlar kiritiladi (chambarak, koptok, shar va to‘qmoqlar bilan). Avallida tasavvurdagi predmetlar bilan harakatlar taklif qilinadi. Masalan, “Koptokcha

sakrayapti va yiqilib tushdi”. Tasavvurdagi koptok bilan o‘yinda: “Sakra, sakra, sakra va xop etib yiqilib tushdi” deb yuqoriga irqitiladi, qo‘llar tana bo‘ylab erkin tushadi. Musiqa ritmi almashadi. “Tasavvurdagi koptok bilan sakra” (“Soddadillik” M.Glinka musiqasi) Kichkina koptokni yuqoriga o‘ng qo‘l va chap qo‘l kaftlari bilan galma- galdan otishga taqlid qilib, bolalar sakrab-sakrab erkin yo‘nalishda harakat qiladilar. Harakatlar musiqa ohanglari dinamikasi mosligida bajariladi. “Kimning toychoqi tezroq” Bolalardan 15-20 qadam oraliqda kichkina qildirakli o‘yinchoq toychoqlar arqonga boqlangan, ikkita bola stulda o‘tiradi va qo‘llarida uzunligi 20 sm bo‘lgan tayoqchalarni ushlaydi. Jo‘shqin musiqa ostida arqon tayoqchaga o‘raladi, toychoqlar bolalarga yaqinlashadilar. Kimning toychoqi birinchi kelsa, o‘sha yutadi. O‘tirgan holatdagi o‘yin va mashqlar “quvnoq oyoqchalar” (“Polyanka” rus raqs kuyi. Mashq muallifi S.Rudneva) Bolalar qo‘llari bilan sonlariga tiralib stulchalarda o‘tiradilar, tirsaklar yonda. 1-4-taktlar: har bir taktning “bir” sanoqiga bolalar o‘ng oyoqlari tovonini uni kuch bilan bukib baland ko‘tarib ilgari surib qo‘yadilar, barmoqlarini erkin tutib, tumshuqini tepaga haratadilar. “Ikki” sanoqida baland ko‘targanlarini rostlaydilar va barmoq uchlari bilan polga tegadilar, to‘rtinchi taktning “ikki” sanoqida oyoqni oyoqqa tirab qo‘yadilar. 1-4-taktlar: shuni chap oyoq bilan (qaytarish). 5-8-taktlar: o‘sha harakatlar oldin o‘ng, keyin chap oyoq bilan. Eslatma: pedagog bolalar oyoqlari tumshuqini ilgari surib qo‘yganlarida tovonlarini ichkariga qayirmasliklarini (lapanglamasdan) hamda bosh va yelkalarini to‘g‘ri ushlab stulchalarda xotirjam o‘tirishlarini kuzatadi. Mashq raqs va o‘yin harakatlarini bajarish uchun zarur bo‘lgan boldir-tovon bo‘qinlari harakatining aniqligini rivojlantiradi. Agar mashq yengil va to‘g‘ri bajarilsa, unda 5-8-taktlarda ikkala oyoqlar bilan birdaniga harakatlar berilishi mumkin. Keyinroq bu mashqni turgan holatda bajarish mumkin.

“Prujinacha”. (“Ax, seni” rus xalq kuyi T.Lomova qayta ishlagan. Mashq muallifi S.Rudneva) Qo‘llar belda. 1-4-taktlar: har taktning “bir” va “ikki” sanoqida bolalar yumshoq va prujinali bo‘lib yarim cho‘kka tushadilar, “i” deyilishi bilan tizzalarini tekislaydilar (hammasi bo‘lim yarim cho‘kka tushishlar sakkizta). 5-8taktlar: bolalar o‘sha ritmda sakkiz marta oyoqlari tumshuqida prujinali ko‘tariladilar va tovonlarida tushadilar, bunda tizzalari tortilmaydi. Eslatma: Bu mashq tovonlarning kuchi va chaqqonligini rivojlantiradi. Pedagog faqat tizzalaridagina prujinali harakatlar kamayishini 5-8-taktlarda esa harakat to‘xtamasligini, yuqoriga va pastga harakatlar orasida to‘xtalish bo‘lmasligini kuzatadi. Bolalar qomatlarini yaxshi saqlashlari, ularning harakati esa sho‘x, o‘yin shaklini va musiqadagi dinamik o‘zgarishlarni berishi zarur. Bu mashqni butun koorektsion kurs davomida qaytarib turish tavsiya etiladi. Mayda motorikani rivojlantiruvchi o‘yinlar “Barmoq barmoq” Bolalar pedagog oldida o‘tiradilar va harakatlarni bajaradilar: “Barmoq, barmoq taq, taq (ikki marta qaytariladi), chapak chal, chapak chal, chapak chal (chapak chaladilar). Oyoqlaring bilan tepin, tepin (ikki marta qaytariladi). Bekindilar, bekindilar (yuzni qo‘llar bilan bekitiladi), “Barmoq, barmoq taq, taq (ikki marta qaytariladi)”. “Musht – kaft” Bolalar sho‘x musiqa ostida barmoqlarini o‘ziga haratib chap panjani musht qilib qisadilar. Cho‘zilgan o‘ng qo‘lning barmoqlari chap qo‘l mushtiga tiraladi. Undan keyin o‘ng qo‘l panjasi qisiladi, chap qo‘l barmoqlari esa cho‘ziladi va o‘ng qo‘l mushtiga tiraladi. harakatlar tez va aniq bo‘lishi kerak. “Qo‘llaringizni ko‘rsating” (Fransuz xalq kuyi V.Vitlin qayta ishlagan) Bolalar aylana bo‘lib ketma-ket turadilar. Musiqaning birinchi qismi: bolalar bir yo‘nalishda yengil sakrash bilan harakat qiladilar. harakatni bir oyoqlab sakrashdan ikkitasiga va aylana markaziga burilish bilan tugatadilar. Musiqaning

ikkinchi qismi: bolalar kaftlarini ko‘rsatib qo‘llarini oldinga cho‘zadilar (juft taktlarda), va qo‘llarini orqasiga bekitadilar (toq taktlarda). Harakatlar musiqa tufayli qazilli va jo‘shqin tusda bo‘ladi. “Arg‘umchoq” (V.Rebikov. Soch. 37. “Arg‘umchoqda”) Bolalar saf tortib turadilar, oyoqlar birlashgan, qo‘llari pastga chap tomonga haratilgan. 1-8-taktlar: bolalar tizzalarini sekingina prujina qilib, qo‘l barmoqlarini keng ochib har bir taktda yelka darajasida qo‘llari bilan o‘ngga va chapga chayqaladilar. Ikkinchi qismdan boshlab o‘ng oyoq bilan yon tomonga qadam tashlaydilar va yirilgan barmoqlari bilan kuchliroq o‘ngga va chapga qo‘llarini chayqatishni davom etadilar, hamda gavdaning oqirligini bir oyoqdan boshqasiga o‘tkazadilar. Ikkinchi qismning oxirida o‘ng oyoqni chap oyoqqa tirab qo‘yadilar. Musiqaning uchinchi qismidan qo‘llarni sekin va oqista pastga tushiradilar va barmoqlarini birlashtiradilar. Koptok bilan mashq (V.Shubert. «Vals») Bolalar aylana bo‘ylab ketma-ket turadilar. har bir bolaning qo‘lida katta bo‘lmagan koptok bor. qo‘llar chapga haratilgan. Musiqaning birinchi qismi va uni takrorlash: bir paytning o‘zida tananing oqirligini o‘ng oyoqqa o‘tkazib, bolalar toq taktlarda koptok ushagan qo‘llarini o‘ngga haratadilar; juft taktlarda koptokni chapga yuqoriga irqitadilar, tana oqirligini chap oyoqqa o‘tkazadilar va koptokni ikkala qo‘llari bilan ilib oladilar; harakatlar musiqaning birinchi qismi tugaguniga qadar takrorlanadi. Musiqaning ikkinchi qismi: o‘sha harakatlar, lekin ikkinchi qismda jaranglarning kuchayishini hisobga olib koptokni balandroqqa irqitiladi. Bolalar mashqni takrorlashda buriladilar. Qarsaklar bilan mashq (V.Shubert. «Vals») Bolalar saf tortib turadilar, qo‘llar orqada. 1-2-taktlar: bolalar oqista qo‘llarini oldinga o‘tkazadilar, yengil va aniq qilib uch marta kaftlarida harsak chaladilar. 3- 4-taktlar: qo‘llarini oqista orqaga o‘tkazadilar va orqalarida kaftlarida harsak chaladilar. 5-6- va 7-8-taktlar: harakatlar takrorlanadi. 9-10taktlar bolalar qo‘llarini oqista yuqoriga ko‘taradilar va boshlarinii ko‘tarib ustida harsak chaladilar. 11-12-

taktlar: qo‘llarini oqista orqaga tushiradilar va orqalarida kaftlarida harsak chaladilar. 13-14- va 15-16-taktlar: harakatlar takrorlanadi. Muayyan vaziyatlarni yaratish vaqtida mimikali muskullar rivojlanishini o‘tkazish foydali (yuqorida sanab o‘tilgan maxsus mashqlardan tashhari), «Biz qayron qoldik (qayron qolmoqdamiz)», «Biz xafa bo‘ldik», «Mazali murabbo», «Achchiq piyoz», «Nordon limon», «Biz xursandchilik qilyapmiz», «qo‘girchoq sinib qoldi», «Onam keldi» va boshqalar kabi. Bu holatlar bolalar bilan asta-sekin tayyorlanadi. Boshida aloqida yuz muskullarining harakati mashq qilinadi, keyin quvonch, xafalik, alam, shodlik kabi murakkab hissiyotlarni aks ettiruvchi muskullar majmuaga birlashtiriladi. Ko‘rgazmali materialdan foydalanish foydali: yuzlarida turli hissiyotlar aks etuvchi odamlar tasvirlangan suratlar. Bolalar oldin pedagogning so‘ziga harab mos suratni topadilar (“Jaqli chiqqan odamning yuzini ko‘rsat”), ularni ko‘zdan kechiradilar, keyin oyna oldida o‘tirib o‘zlarining yuzlarida u yoki bu cheqraning ifodasini beradilar. Pedagog bolalarda zarur bo‘lgan tasavvurlarni paydo qilishga undab passiv harakatlar bilan ham, og‘zaki tushuntirishlar bilan ham yordam beradi (barmoqlari bilan bolaning lablarini kulish uchun ikki tomonga ochadi yoki bolaning qovoqini solishga yordam berish uchun qoshlarini qanshariga (burunning ikki ko‘z o‘rtasidagi yuqori qismi) surib qo‘yadi va boshqalar). Yuzga kerakli ifodani berish maqoratini mustahkamlash uchun mashg‘ulotlarda qo‘shiqlarni, dramatik o‘yinlarni saqnalashtirish, etyudlarni qiziqib o‘ynash o‘tkaziladi. Logoritmika mashg‘ulotlarida diqqat-e’tiborni rivojlantirish bir nechta yo‘nalishda amalga oshiriladi: a) maxsus raqbat; ko‘rish va eshitish ta’sir etuvchilariga tez va aniq ta’sirlanish; v) ko‘rish, eshitish va va motor xotirasini mustahkamlash; g) fikrni to‘plash qobiliyati orqali iroda doirasini rivojlantirish. Logoritmik vositalardan birinchi galda musiqani tinglash uchun foydalaniladi. Bolalar stulchalarda o‘tirib turli mazmun, temp va xarakterdagi musiqa

parchalarini eshitadilar, masalan, M.Musorgskiyning “Gopak”i, V.Motsartning “Alla”sini. Pedagog bolalar bilan suhbatlashadi: “Bu musiqani eshitayotganingda sen nima qilging keladi” (“Gopak”) – “Aylanishni. harsak chalishni”. Xuddi shu savol V.Motsartning musiqasiga ham beriladi. Tinglash uchun E.Grigning “qushcha”sini va P.Chaykovskiyning “Yoqoch soldatchalar marsh”ini; P.Chaykovskiyning “Toychoq o‘yini” va A.Lyadovning “Kichkina vals”ini; belorus raqsi “Bulba”ni va R.Shumanning “Marshini”; P.Chaykovskiyning “Hchelkunchik” baletidan “Gullar valsi”ni va V.Kosenkoning “Petrushka”sini; ukrain qalq kuyi “Kolo”ni va V.Rebikovning “Ayiqlar”ini; S.Raxmaninovning “Italyancha polka”sini va V.Kosenkoning “Yomqircha”sini berish mumkin. Pedagog musiqa tinglashni ko‘rgazmali qurollardan foydalanib og‘zaki tushuntirishlar bilan olib boradi. Rasmning, o‘yinchoqning, qo‘llanmaning; musiqaning qandaydir xarakterli xususiyatini ta’kidlashga yo‘naltirilgan musiqiy hamda adabiy iboralar foydali. O‘yinchoqlar bolalar bilan “harakatlanadilar”, “gaplashadilar”, kichkinagina teatrlashgan tomoshalar xosil bo‘ladi, shu jarayondagina bolalar musiqa eshitadilar. Kitobdagi rasmlar, tabiat suratlari tasvirlangan estamplar, odamlarning mehnati, jamiyatdagi voqealar, raqs tushayotgan va marsh qilayotgan bolalar, yugurayotgan bola va sekin yurayotgan odam tasvirlangan katta bo‘lmagan kartochkalardan ham foydalaniladi. Musiqani tinglar ekan, bolalar o‘z tasavvuriga mos kartochkani ko‘rsatadilar. Diqqat- e’tiborni rivojlantirish uchun muskul-harakatli sezishdan foydalanish mumkin. quvnoq yoki oqista xarakterdagi musiqani tinglab, bolalar tayoqchalar, bayroqchalar, kubchalar bilan harakatlar keltirib chiharadilar. Asarning iboralarini, yuqori, past, o‘rta registrdagi qismlarini, ritmik xususiyatlarini farqlash uchun turli harakatli elementlardan foydalaniladi: taqillatish, harsak chalish, qo‘lni ko‘tarish va tushirish. Diqqat-e’tiborning turli parametrlarini rivojlantirish uchun, musiqa tinglashdan tashhari, maxsus o‘yin va mashqlar beriladi. “Landovur” (musiqa jo‘rligida)

Bolalar bir birlarini qo‘llarini ushlab aylana bo‘ylab yuradilar. Pedagogning signaliga to‘xtaydilar, to‘rt marta harsak uradilar, aylanadilar va harakatni davom ettiradilar. Agar bir nechta signallar berilsa, unda har qaysi signaldan keyin yo‘nalish almashadi. Vazifani bajara olmaganlar o‘yindan chiqadilar. “Bayroqcha” Bolalar musiqa ostida bir yo‘nalishda yuradilar. Ko‘tarilgan bayroqchani ko‘rib aylanadilar, ikkita oyoqlarida to‘rt marta sakrab-sakrab irqishlaydilar va yurishni boshqa yo‘nalishda davom ettiradilar. Kanon (S.Maykapar, “Kichik pyesa”) Kanon – to‘xtamasdan davom etadigan harakat, lekin navbat bilan, ya’ni har bir taktda bir bola o‘ng tomondan harakat qiladi, keyin boshqasi, uchinchisi va boshqalar. Bolalar qo‘llarini oldinda turganning yelkasiga qo‘yib saf tortib turadilar. Birinchi taktda safning boshida turgan qo‘lini yuqoriga ko‘taradi, keyingi taktda orqada turgan qo‘lini ko‘taradi va boshqalar, birinchi qo‘l ko‘tarilganidan keyin boshqasi ham ko‘tariladi, undan so‘ng shu tarzda tushiriladi. Diqqat-e’tiborli mashqlar (S.Prokofev, “Marsh”) Bolalar aylana bo‘ylab marsh qilib qadam tashlaydilar. Pedagog signal beradi: “quyonchalar”– bolalar sakraydilar, “qisqichbaqalar”– orqasiga yuradilar, “qushlar”– qo‘llarini yonlariga yoyib yuguradilar, “laylak”– bir oyoqda to‘xtaydi. Bolalar birinchi, ikkinchi, uchinchilarga mo‘ljallanadilar va quyidagi harakatlarni bajaradilar: birinchilari aylana bo‘ylab o‘ngga yuradilar, ikkinchisi – chapga, uchinchisi joylarida turib karsak chaladailar. Keyin rakamlarini almashtiradilar. Nutqda prosodik komponentlarni faollashtirish uchun dastavval kuylashdan foydalaniladi. Duduqlanishdagi o‘sha o‘qitish metodikasi. “Jonli gamma”, “Sirena” kabi maxsus mashqlar o‘tkaziladi. “Jonli gamma” Sakkizta bola “jonli gamma” deb e’lon qilinadi. Klaviaturadagi kabi chapdan o‘ngga, ishtirokchilar bittadan tovush oladilar. Pedagog xuddi bu “jonli gamma”da

kichkina ohanglarda o‘ynayotgandek, qo‘llarini quloch otib har bir bolaning chiqishini ko‘rsatib beradi.

“Sirena” Bu mashq tovushning balandligi bilan “qalqumning holati” aloqasini ishlab chiqishga yordam beradi. Falokat yuz bergan joyga yeldek uchib borayotgan tez yordam mashinasini tasavvur qilish kerak. Bu esadigan tovush oqista goqida yuqoriga “chiqadi” yoki xuddi shunday oxista pastga tushadi. [«m»] tovushini past notada ozgina ochilgan jaq va yumilgan lablarda talaffuz qila turib, xuddi sirenadek birdaniga jaqni ochib va lablarni yumilgan holatda ushlab asta-sekin, oqista ancha yuqori notalarga olib ketish kerak. So‘ngra xuddi sirenadek [«m»] tovushi astasekin pastga tushadi va jaglar yaqinlashadi. Bunda uni lablar bilan maqkam ushlash, yuqoriga harakatlanganda jaqni ochishga va pastga harakatlanganda yaqinlashtirishga ulgurish muhim. Sirenaga taqlid qilish kuy bilan yaxshi boglanadi. Oldin ikkita pastki, xuddi nutqdagi kabi [«mm»] tovushi xirgoyi qilinadi, qattiq yumilgan lablar bilan yengil ochilgan jaqlarda ishlab chiqiladi va “m shakli”ni kengaytirib ancha baland tovushga “sirena” bo‘lib o‘tkaziladi. Yuqori notada to‘xtab qolgan “sirena” tovushi bo‘lib yana birinchi tovushga tushadi, bunda jaqlarni ozgina yaqinlashtirish kerak bo‘ladi. So‘ngra pauza va nafas olish, “sirena” keyingi notadan ketadi. “O‘rmon ichida” (P.Kaganova so‘zi, B.Kravchenko musiqasi) Qo‘shiq aytilishiga harab bolalar personajlarni tasvirlab beradilar va ularning harakatlarini bajaradilar. har bir personaj o‘zining ovozi bilan belgilanadi. Dizartriyali bolalarda ovoz funksiyalarini me’yorlashtirish uchun artikulyatsion, nafas olish mashqlari va bosh, bo‘yin muskullari uchun harakatlar o‘tkazish zarur. Masalan: “Fil boshini chayqatadi, aqlli fil. U filga o‘z ta’zimini jo‘natadi”. Pedagogning ta’sirli gaplari va kuy ostida bolalar boshlarini chap yelkalariga engashtiradilar, ko‘taradilar, o‘ng yelkalariga engashtiradilar, ko‘taradilar, boshlarini oldinga, ko‘kraklariga engashtiradilar, ko‘taradilar. Birinchi davrda harakat ko‘nikmalarining asta-sekin shakllanishiga e’tibor karatish muhim. Oldin bolalar uning dinamikasida harakatlar obrazinining yaxlitligini qabul qilishlari uchun pedagog o‘zi qayajon bilan kerakli tempda harakatlarni boshidan oxirigacha bajaradi. Keyin bo‘lib tashlangan harakatlar

ancha sekin tempda harakatlarni tashkil etadigan hamma elementlarni tushuntirgan xolda ko‘rsatiladi. Bundan keyin bolalar pedagogning ko‘rsatmalarini eshitib o‘zlari harakatlarni ishlab chiqadilar. U bolalarning e’tiborini ular bajarayotgan harakatlarning to‘g‘riligiga haratadi va ularni raqbatlantiradi. Sekin-asta musiqa hamroxligi kiritiladi, oldin pedagogning tushuntirishlari bilan, keyin bolalar mustaqil musiqa ostida harakatlarni bajaradilar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Ayupova M.Y., X.M.Po‘latova. Logopedik ritmika. Darslik. T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2007. Elektron ta’lim resurslari 1. http :/ / www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti. 2. http: www.uzedu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi sayti.

Похожие

Logopedik ritmikaning obyekti predmeti va vazifalari musiqali ritmik tarbiya tizimi

Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlarning mazmuni

Fonetik fonematik nutq nuqsonini va ovoz buzilishlarini bartaraf etish

Logopedik ritmikaning tamoyillari va usullari

Mushaklar holatini boshqaruvchi o‘yinlar