Bolalarni bog’lanishli nutqqa o’rgatish uslubiyoti - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Bolalarni bog’lanishli nutqqa o’rgatish uslubiyoti

Загружено в:

08.01.2023

Скачано:

0

Размер:

39.130859375 KB

Bolalarni bog’lanishli nutqqa o’rgatish uslubiyoti Reja: 1- §. Bog’lanishli nutq va uni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda rivojlantirish xususiyatlari 2- §. Bolalar bilan so’zlashish — dialog nutqni shakllantirishning asosiy uslubi 3- §. Maxsus mashg’ulotlarda dialogik nutqqa o’rgatish usluhiyotlari va usullari

1- §. Bog’lanishli nutq va uni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda rivojlantirish xususiyatlari Har bir bola bog’chada o’z fikrini mazmunli, grammatik jihatdan to’g’ri, bir-biriga mantiqan bog’langan liolda bayon etishga o’rganishi kerak. Bog’langan nutqda bolaning mantiqiy tafak- kuri, idrok qilganlari yuzasidan fikrlay olishi va mantiqiy nutqda uni to’g’ri, aniq bayon etishi aks etadi. Bolaning o’z fikrini bayon etishiga qarab, nutqining rivojlanganlik darajasini belgilash mumkin. O’z fikrini aniq, ifodali, izchillik bilan bog’lab bayon eta olishi bolaning estetik rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bog’lanishli nutq deganda, ma’lum bir mazmundagi fikrni mantiqan bir- biriga bog’lab, izchi! ravishda, grammatik jihatdan to’g’ri va obrazli qilib bayon qilish tushuniladi. Bolalarda bog’lanishli nutqning rivojlanishi ona tiliga o’rga- tishning quyidagi vazifalarini ham hal qiladi: 1) lug’at ishini (keng so’zlar to’plami va undan foydalana olish, fikrni aniq va to’liq ifoda etishga yordam beradi); 2) nutqni grammatik jihatdan to’g’ri shakilantirishni (o’z fikrini sodda va yoyiq, ergashgan va bog’langan qo’shma gaplar- dan, son, sifat, kelishik qo’shimchalaridan to’g’ri foydalanib bayon etish); 3) nutqning tovush madaniyatini tarbiyalashni (nutqning aniq, ma’noli, burro bo’lishi). Nutqning ikki xil: dialogik va monologik turlari mavjud bo’lib, ularning har qaysisi o’z xususiyatiga ega. Dialogik nutq shakli (ikki yoki bir necha kishining suhbat i, savollar va uning javoblari) bu to’liq bo’lmagan (qisqa) javobdir. Dialogik nutqning asosiy belgilari—to’liq bo’lmagan, undov so’zlardan iborat, aniq intonatsion manodorlik (ifodalash), imo-ishora va boshqalardir. Dialogik nutqda savol tuza olish va savol berish, eshitgan savoliga taalluqli javobni berish, kerakli e’tirozni bildirish, suhbat- doshining javobini tuzatish va to’ldirish, muhokama va munozara qilish, o’z fikrini asoslash va boshqalar juda muhimdir.

Monologik nutq bir kishining nutqi bo’lib, so’zlovchidan keng, aniq, to’liq, bog’langan fikmi talab etadi. Monolog hikoya tushuntirish, so’zlovchidan o’z fikrini asosiy narsaga qaratishni, jonli, obrazli, his-hayajon bilan gapirishni talab etadi. V. 1. Tixeyeva, A. Sh. Usova, A. M. Muxina, L. A. Penevskaya, М. M. Konina, О. I. Solovyova va boshqalarning bog’lanishli nutq sohasida olib borgan ilmiy tadqiqot ishlarida bolalarda bog’lanishli nutqni rivojlantirishda tarbiyachining rahbarlik roliga katta ahamiyat beradilar. Ular: ‘Agarda bog’lanishli nutqqa qaratilgan mashg’ulotlar uzluksiz (sistemali) tarzda olib borilsa, unga tarbiyachi ongli ravishda rahbarlik qilsa, bolalarda o’z fikrlarini bir-biriga bog’lab gapirish malakasi rivojlanadi", degan fikmi bayon etadilar. Kichik yoshdagi bolalarda nutqni tushunish takomillashadi (so’zli topshiriqlarni, kattalarning ko’rsatmalarini, murakkab bo’lmagan adabiy asar mazmunini tushunadilar). Endi nutq aloqa vositasigina bo’lib qolmay, balki kattalarning so’z orqali tushuntirishlari yordamida bilimlarni egallash manbayiga aylana boshlaydi. Bolaning kattalar, tengdoshlari bilan bo’ladigan ancha murakkab va turli xildagi muomalasi nutqning rivojlanishi uchun qulay sharoitlarni vujudga keltiradi: tasavvurlarini boyitadi, lug’atini kengaytiradi. Ko’p harakatlar qilishi natijasida uning nutqi fe’llar, olmoshlar, ravishlar, old qo’shimchalar bilan boyiydi. Turli so’zlardan va ularning turli tartibidan foydalanib, oddiy gaplar tuza boshlaydi: Behzod cho’miladi; Sayrga chiqaman: Sutni men ichmayman. Uch yoshli bolalar uchun oddiy shakldagi dialogik nutq (savollarga javob) xosdir. Biroq ular endi o’zlarining fikrlarini bog’lab bayon etishni o’zlashtira boshlaydilar. Ular hali o’z nutqlarida juda ko’p xatolarga yo’l qo’yadilar: gapni noto’g’ri tuzadilar, buyumlarning harakatini, sifatini noto’g’ri aytadilar. Bolalarni so’zlashuv nutqiga o’rgatish va uni rivojlantirish monologik nutqni shakllantirishning asosi Ihsoblanadi. O rta guruh yoshidagi bolalarda bog’lanishli nutqning rivojlanishida ular lug’atida 2,5 mingtagacha so’zlarning bo’lishi va ularni faollashtirish katta ahamiyatga ega.

Bu yoshdagi bola kattalar nutqini tushunibgina qolmay, balki o’z nutqida buyumlarning belgilarini, sifatini bildiruvchi so’zlarni, vaqtni va oddiy munosabatlarni aks ettiruvchi ravishlarni ishlata boshlaydi. 4 — 5 yoshli bolaning dialogik nutqida savolga to’liq, keng javob berish talab etilsa-da, to’liq bo’lmagan jumlalarni ishlatish hollari juda ko’p uchraydi, mustaqil javob berishda qiynaladilar, ko’pincha ular tasdiq shaklidagi savollardan foydalanadilar, savollarni to’g’ri tuza olmaydilar, o’rtoqlarining javobini tuzatish va to’ldirishga qiynaladilar. Shuningdek, ularda nutqning tuzilishi ilk shakliga ega bo’ladi. Ergashgan qo’shma gaplarni ishlatishda asosiy qism (shuning uchun, nima, qachon) tashlab ketiladi. Bolalar sekin-astalik bilan surat va o’yinchoqlar asosida mustaqil ravishda uncha katta bo’lmagan hikoyalar tuza boshlaydilar. Biroq ularning hikoyalari ko’pincha kattalar hikoyasining aynan nusxasi bo’ladi. Ular hali kerakli narsani keraksizdan, muhimni ikkinchi darajalidan ajrata olmaydilar, Katta guruh yoshidagi bolalarda bog’lanishli nutq ancha rivojlangan bo’ladi. Ular umumlashtirish, xulosa chiqarish, muhokama vuritish kabi malakalarga ega bo’lishadi. Dialogik nutqlarga, savollarga aniq, qisqa yoki keng tarzda javob bera oladilar. Savollarni to’g’ri tuza olish malakasi paydo bo’ladi, kerak paytda luqma tush lash, o’rtog’ining javobini to’ldirish va tuzatish kabi xususiyatlar rivojlanadi. Ularda katta kishilarning ta’siri ostida fikr yuritish faoliyati takomillashadi, uning mazmuni va shaklida o’zgarish yuz beradi. Narsa-buyumlardagi yoki hodisalardagi eng muhim belgilarni aytib berish malakasi shakllana boshlaydi. 5 — 6 yoshli bolalar suhbatda va so’zlashishda faol ishtirok etadilar: tortishadilar, muhokama qiladilar, o’z fikrlarini asosli deb biladilar, o’rtoqlarini bunga ishontiradilar. Endi ular narsa-buyumlarning, hodisalarning nomlarini aytish bilangina chegaralanmaydilar, balki ularning eng xarakterli belgilarini, sifatlarini aytadilar, narsa- buyumlarni yoki hodisalarni yetarli darajada to’liq tahlil qiladilar. Buyumlar va hodisalar o’rtasidagi ba’zi bir bog’lanishlarni belgilay olish malakasi bolalarning monologik nutqida o’z aksini

topadi. Bu yoshga kelib ularning nutqida ergashgan qo’shma gaplar paydo bo’la boshlaydi, to’liq bo’lmagan va oddiy gaplar miqdori kamayadi. Taklif etilgan mavzuda tasviriy va voqeiy hikoya tuzish malakasi paydo bo’ladi. Biroq bu yoshda ham bolalar 188 tarbiyachining namunasiga muhtoj bo’ladilar. Ularning hikoyasida tasvirlanayotgan narsa- buyumga yoki hodisaga o’zining emotsional munosabatini bildirish hali yetarli darajada rivojlanmagan bo’ladi. Bolalarda bog’lanishli nutq mashg’ulotlar va kundalik hayot jarayonida rivojlantiriladi. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi"ning kichik guruh bolalarini hikoya qilishga o’rgatish bo’limida bog’lanishli nutqni rivojlantirishga yordam beruvchi tayyorgarlik ishlarini olib borish ko’rsatilgan. Ayniqsa, ushbu guruhda so’zlashuv nutqini rivojlantirishga katta ahamiyat beriladi. Shuning uchun kichik yoshdagi bolalarning har bir aytgan fikriga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lib, uni qo’llab-quvvatlash kerak. Awal bolalarni so’z yordamidagi topshiriqlarni (o’yinchoqni olib kelish, nimanidir ko’rsatish yoki suratdan kimnidir, ni- manidir ko’rsatish) bajarishga, so’ngra tarbiyachining savollariga javob berishga, uni tinglashga, ertakdagi ayrim qahramonlarning ashulalarini tarbiyachi bilan birgalikda takrorlashga o’rgatiladi. Bu yoshdagi bolalarga beriladigan savollar bola uchun aniq va tushunarli bo’lishi kerak. (‘Sen qanday o’yinchoqlarni yaxshi ko’rasan? Bu o’yinchoq haqida gapirib ber. Bu suratda nima tasvirlangan?") Tarbiyachi bolaning bitta yoki ikkita jumladart iborat bo’lgan fikrlarining mazmunini fahmlab, o’zining savol lari bilan bolaning fikrini to’liq va grammatik jihatdan to’g’ri bayon etishga undaydi. So’zlashuv nutqini rivojlantirish — bolalarni kattalarning nutqini tinglash va tushunish, savollarga javob berish, boshqa bolalarning oldida o’z fikrini aytish, bir-birini tinglashdan iborat. O’rta va katta yoshdagi bolalar monologik nutqning asosiy turi — hikoya va qayta hikoya qilish malakasini egallaydilar. Hikoya va qayta hikoya qilish bog’langan nutqning eng murakkab turidir. Bolalarda bog’lanishli nutqni

rivojlantirish ularni hikoya qilishga o’rgatish orqali amalga oshiriladi. (Bolalar bog’chasi dasturlari. Tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutq o’stirish, badiiv adabiyot. Т ., 1992, 5 -6- betlar.) 2- §. Bolalar bilan so’zlashish — dialog nutqni shakllantirishning asosiy uslubi So’zlashuv nutqi og’zaki nutqning ancha oddiy shakli bo’lib, u suhbatdoshlar tomonidan quvvatlanadi. So’zlovchilar turli vositalardan (ifodali vosita, ko’z qarashlar, imo-ishora, intonatsiya va hokazolar) foydalanib, bir- birlarini tushunadilar. So’zlovchilar uchun muhokama etiladigan predmet (buyum, narsa) ma’lum bo’ladi. Bu nutq shakli sintaktik tomonidan ham juda oddiy: 192 tugallanmagan gaplardan, xitob, undov so’zlardan foydalaniladi; u savo! va javoblardan, luqma tashlashdan va qisqa xabarlardan iborat bo’ladi. Ruhshunoslikda oddiy dialog (tayyorlanmagan) bilan suhbat o’rtasidagi farq aniqlangan. Suhbat o’ziga xos dialog bo’lib, ma’lum bir mavzu yo’nalishidan iborat bo’ladi. Suhbatning maqsadi qandaydir savolni (masalan, mavzuni) muhokarna qilishdir. Suhbatni olib borish uchun suhbatda ishtirok etuvchilar oldindan tayyorlanadilar, unda kcngroq ma’lumotlar ko’proq bo’ladi. So’zlashuv nutqi bog’langan, tushunarli bo’lishi kerak. Mak- tabgacha tarbiya yoshidagi bolalar so’zlashuv nutqini kattalar rahbarligida egallashadi. 2 — 3 yoshli bolalar so’zlashuv mazmunidan tez chalg’iydilar. Ularda hali tafakkur, xotira, diqqat, lug’at boyligi, nutqning grammatik tomoni yaxshi rivojlan- magan. Dialog nutq esa bolalardagi tafakkurning, xotira va diqqatning, lug’at boyligining rivojlanganligi, nutqning grammatik jihatdan shakllanganligiga bog’liqdir. 4 — 5 yoshli bolalar sekin-astalik bilan fikrni keng va to’liq bayon etishga o’ta boshlaydilar. So’zlashganda ko’plab savollar (Nega? Nima uchun?) bera boshlaydilar. 5 yoshli bolalar uzoq vaqt davomida so’zlashish qobiliyatiga cga bo’ladi. Bola bunday so’zlashuvda savollarga javob beradi, suhbatdoshini tinglaydi va hokazo. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi"da birinchi va ikkinchi guruhda so’zlashuv nutqiga quyidagi taiablar, vazifalar qo’yilgan; tarbiyachining nutqini

tinglash va tushunish, berilgan savollarga tortinmasdan javob berish malakasini shakllantirish. Ularni savol bilan murojaat etishga o’rgatish. O’rta va katta guruhlar uchun ‘Dasturda" ularning so’zlashuv nutqiga qo’yilgan vazifalar ancha murakkablashadi: suhbat vaqtida faol ishtirok etish; mavzu bo’yicha berilgan savollarga tushunib, qisqa va to’la javob berish, o’rtoqlarining bcrayotgan javoblariga e’tibor berish malakasi oshiriladi. Bolalarni so’zlashuv nutqiga o’rgatish til vazifalarini (javob shakllari, savol) bajaribgina qolmasdan, balki nutqiy sifatlarni (samimiylik, dilkashlik, xushmuomalalik, vazminlik va hokazo) va bir qancha xulq-odob qoidalarini ham hal qilishi lozim. Tarbiyachining bolalar so’zlashuv nutqiga ta’sir etish yo’llari juda xilma- xildir. Hamma guruhlarda bu vazifani amalga oshirishga yordam bemvchi vosita —bu kundalik hayot jarayonida bolalarning so’zlashuv nutqiga rahbarlik qilishdir. Shuningdek, so’zlashuv nutqi turli xil mashg’ulotlarda ham shakllantirib boriladi. Kichik guruhlarda nutq faolligi va so’zlashish malakasi hayotiy vaziyatlardagi muloqot va bolalarning faoliyatlari jarayonida tarbiya- lanib boradi. Bu jarayon bolaning bog’chaga kclgan kunidanoq boshlanadi. Tarbiyachi bolalar bilan so’zlashganda buyumlarning nominigina so’rab qolmasdan, balki ularning sifatlarini, qismlarini, u bilan qilinadigan harakatlarni ham so’raydi. Tarbiyachining o’zi bolalarni so’zlashishga undashi (enaganing ismini, otasining ismini, ayrim bolalarning ismini, qushning, gulning nomini aytishni so’rash va hokazo), ularning tashabbusini quvvatlashi kerak. Agar bola bog’chaga birinchi kclgan kunida gapga aralashmasa, odamovi bo’lib o’tirsa, tarbiyachi bunday bola bilan alohida munosabatda bo’lishi, unga shirin so’z aytishi, u bilan o’ynashi, buyumni harakatda ko’rsatishi va harakatlarni aytishi kerak. Bolalar bilan so’zlashishni tashkil etishda cnaga ham faol ishtirok etishi lozim. Enaga bolani o’ziga qarata iltimos va murojaat qilishiga, uni so’zlar, jumlalar bilan ifodalashga o’rgatib borishi kerak.

Tarbiyachi bolalardan bugim qayerga borganlarini, yer may- donchasi yoki tabiat burchagida qanday yangiliklarni ko’rganlarini so’raydi. Bunday so’zlashuvga ko’proq kam gapiradigan, indamas bolalarni (ularga murojaat qilish: Ahmad ham bordimi? Sayyora ham quyonlarga sabzi berdimi?) jalb qilish juda zarurdir. Bolalarda so’zlashuv nutqi malakalarini shakllantirish uchun so’zli topshi- riqlar berish usulidan foydalaniladi. Buning ucluin tarbiyachining o’zi iltimos qilish namunasini aytib beradi, ba’zan esa kichkintovga buni takrorlashni taklif etadi. Bunday topshiriq samimiy nutq shaklini mustahkamlashga yordam beradi. Tarbiyachi so’zlashuv nutqining rivoji uchun bolalar bilan birgalikda rasmlarni, bolalar kitoblarini va ulardagi suratlarni ko’rib chiqish ni tashkil etadi. Ma’lum bir mavzuda so’zlashish uchun tarbiyachining uncha katta bo’lmagan (Men trolleybusda nimani ko’rdim? Boshqa bolalar bog’chasida qanday qiziq voqeani kuzatdim?) hikoyalari bo’lib o’tgan xuddi shunga o’xshash voqeani bolalar yodiga tushirishga yordam beradi, mulohaza yuritishi va baho berishini faollashtiradi. Bunda eng natijali usullardan biri — turli yoshdagi bolalarni birlashtirish va boshqa guruhlarga borishni tashkil etishdir. Chunki kichik guruhga kelgan katta guruh bolalari kichkintoylardan ularning o’yinchoqlari, kitoblari va boshqalar haqida so’raydilar. Bolalarning so’zlashuv nutqini rivojlantirishga ularning o’yinlari, ayniqsa, voqeaband-ijroli o’yinlar: ‘Kasalxona", ‘Sartaroshxona", ‘Haydovchi-haydovchi", ‘Do’kon-do’kon", ‘Dcngiz va cho’l", ‘Kitoblar suhbati", ‘Tuya va tuyaqush" (o’rta guruhda) va hokazolar katta ahamiyatga ega. Shuningdek, bolalarning mehnat faoliyati ham so’zlashuv nutqini rivojlantirish imkonini beradi. Masalan: tuvakdagi pomidor ko’chatini jo’yaklarga ekish jarayonida tarbiyachi bolalar bilan quyidagi mazmunda so’zlashadi (har bir tuvakka ko’chat egasining — bolaning ismi yoziladi): Та r b i у a с h i: Bolalar, hammangiz ko’chat ekilgan tuvaklaringizni olib keldingizmi? B o l a l a r : H a !

T a r b i y a c h i: Bolalar, aytinglar-chi, tuvakdagi ko’chatni yerga o’tqazganimizdan keyin kimning ko’chati qayerda ekanligini qanday bilasiz? L o l a : Tuvakni yerga to’liq ko’mmasdan, ism yozilgan joyni ko’rinarli qilib qo’yish kerak. А к т а I: Tuvakka uzun xivich (cho’p) tiqib qo’yib, unga isntlarimiz yozilgan qog’ozchalarni osib qo’yish kerak. T a r b i y a c h i : Mana, ikkita taklif: Lola tuvakni to’liq ko’m- maslikni, ismlar yozilgan joyni ko’rinarli qilib qoldirishni, Akmal esa tuvakka yoki tuvak yoniga uzun cho’p tiqib, unga ismlar yozib qo’yilgan qog’ozlarni osib qo’yishni taklif etishyapti. Bu ikki taklifni muhokuma qilamiz. Qaysi taklif yaxshiroq? Gavhar, sen nima deb o’ylaysan? G a v h a r : Kelinglar, ko’chat ekilgan tuvakni yerga oxirigacha ko’mamiz. T a r b i y a c h i : Shuhrat, sen ayt-chi, agar biz tuvakni yerga oxirigacha ko’mmasak, yozuvini ko’rinarli qilib qoldirsak- da, ko’chatni sug’orish uchun suv quysak, unda bolalarning ismi yozilgan joy nima bo’ladi? Sh u h r a t : Tuvakdagi yozuvlarga loy yopishib, yozuv ko’rinmaydi. Ta r b i y a c h i : To’g’ri aytasan, Shuhrat. A k m a l : Mening taklifim Lolaning taklifidan yaxshiroq! T a r b i y a c h i : O’z-o’zini maqtab gapirish yaxshi emas. Bu beodoblik hisoblanadi. Scning taklifing yaxshi yoki yaxshi cmas- ligini boshqa bolalar aytishsin. B e h z o d : Akmal yaxshi taklifni aytdi. T a r b i y a c h i : Nima uchun? B e h z o d : Chunki uzun cho’pga yozibqo’yilgan yozuvlar yaxshi ko’rinadi. T a r b i y a c h i : Ko’chatni bemalol sug’orish mumkin. Yozuvlar o’chib ketmaydi. Hozir Behzod bilan Gavhar duradgor Ahmad akaga borib, ulardan uzun cho’p (reyka) borligini aniqiashadi. Bizga 25 ta uzun cho’p kerak. Siz buni Ahmad akaga qanday tushuntirasiz?

Har bir bola duradgor bilan bo’ladigan so’zlashuvlarning mazmunini aytishadi. Tarbiyachi aytilgan fikrlarning ichidan eng qisqa va tushunarlisini tanlab oladi va kichkintoyga duradgorga borib, o’zining iltimosini xuddi shunday tuslnmtirishni tavsiya etadi. Katta guruhlarda ham shu usullardan foydalaniladi, biroq so’zlashuv nutqining mavzulari, topshiriq va hikoyalarning mazmuni murakkablashadi. Ushbu guruhda ko’proq kattalar bilan muloqotda bo’lish malakalarini o’stirishga. jamoat joylarida so’zlashish qoidalariga amal qilishga katta ahamiyat beriladi. Jamoa bo’lib so’zlashishda bolalarning javobini to’ldirishga, tuzatishga, so’rashga, qayta so’rashga o’rgatadi Shu tariqa kundalik hayot jarayonida bolalarning so’zlashuv nutqi shakllantirib boriladi. 3- §. Maxsus mashg’ulotlarda dialogik nutqqa o’rgatish usluhiyotlari va usullari Bolalarning so’zlashuv (dialogik) nutqini tarkib toptirishda maxsus mashg’ulotlar ham olib boriladi. Bu mashg’ulotlar: 1) suhbatlar; 2) ta’limiy o’yinlar; 3) suratlarni ko’rib chiqish va u haqda suhbat. Suhbat mashg’ulotlarining ahamiyati. Suhbat ta’lim-tarbiyaviy ishning murakkab turidir. Suhbat tarbiyachining guruhdagi hamma bolalar bilan ma’lum bir mavzu yuzasidan maqsadga qaratilgan holda tashkiliy so’zlashishidir. Bolalar bog’chasida bolalar bilan o’tkaziladigan suhbat ularning kundalik faoliyat lari va turli voqea-hodisalarni kuzatishi natijasida olgan tushunchalarini aniqlash va ularni bir tizimga solish maqsadida o’tkaziladi. Tarbiyachi bolalar bilan suhbatni tashkil etar ekan, u bolalarga haqiqatni to’liq va chuqur idrok 196 qilishga yordam beradi, ularning diqqatini tushunish qiyin bo’lgan voqeahodisalarga jalb qiladi. Suhbat mashg’ulotida bola ilgari ko’rgan, kuzatgan voqea va hodisalarni qaytadan esga tushiradi, mantiqiy fikr yuritadi, tahlil va muhokama qiladi. Suhbat bolalarni jamoaga birlashtiradi, bir-birlariga bo’lgan qiziqishni oshiradi, bilim va tasawurlarini mustahkamlaydi, ularning nutqiga (lug’atini faollashtirishga, grammatik shakllarni takomillashtirishga) sczi- larli darajada ta’sir etadi, tarbiyachining gaplarini, o’rtoqlarining berayotgan javobini

e’tibor bilan eshitishga odatlanadilar. Suhbat bolalarni o’z fikri bilan o’rtoqlashishga, jamoada so’zlashishga, faolligini oshirishga, o’z-o’zini tuta bilisliga odatlantiradi, dunyoqarashini shakllantiradi, ya’ni yuqori axloqiy sifatlarni tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi. Suhbat uslubiyoti bolalarda bilim, axloqiy sifatlarni tarkib toptirish bilangina cheklan- may, balki ularning bog’lanishli nutqini o’stirishda, tevarak- atrofdagi narsalarga qiziqishga, ularni aniq ko’rishga va ushbu narsalarga nisbatan to’g’ri munosabatda bo’lishga o’rgatishda muhim vosita hisoblanadi. Suhbat mashg’ulotida tarbiyachi quyidagilarni amalga oshiradi: 1. Bolalarning tajribalarini aniqlaydi va tartibga soladi, ya’ni tarbiyachi rahbarligida kuzatish vaqtida va oiladagi, bolalar bog’chasidagi turli faoliyatlar jarayonida kishilar hayoti va tabiat to’g’risidagi bilim hamda tasawurlarini aniqlaydi. 2. Bolalarda tcvarak-atrofga to’g’ri munosabatni tarbiyalaydi. 3. Bolalarni suhbat mavzusidan chalg’imay, o’z fikrini maqsadga yo’naltirilgan holda izchillik bilan bayon etishga o’rgatadi. 4. O’z fikrini oddiy va tushunarli tarzda ifodalashga o’rgatadi. 5. Bolalarning ilgari o’zlashtirgan bilimlariga asoslanib, ularning fikrlarini faollashtiradi, mustaqii mulohaza va muhokama qilishga o’rgatadi, muhokama qilinayotgan hodisaga nisbatan to’g’ri munosabatda bo’lish fazilatini shakllantiradi va tarbiyalaydi. Bundan tashqari, tarbiyachi suhbat vaqtida bolalarda barqaror diqqatni, boshqalarning nutqini tinglash va tushunishni, savollarga ortiqcha kuttirmasdan, chaqirislmi kutmasdan, tez javob berish istagini, yetarli ovoz balandligida, hamma eshitarli qilib aniq gapirish odatini ham tarbiyalaydi. Suhbat mashg’ulotida bolalar kelgusida maktabda ta’lim olish jarayonida zarur bo’lgan bilim, malaka va odatlarni egallaydilar. Suhbat bolalarning xilma-xil faoliyatlariga va xulqlariga katta ta’sir etadi. Masalan, oila, onalar mehnati to’g’risidagi suhbatlardan so’ng bolalar o’zlarining yaqin kishilariga amaliy jihatdan o’z munosabatlarini namoyon etishga harakat qiladilar. Bunday suhbatlardan keyin bola tarbiyachisiga: ‘Yaqinda

onamning tug’ilgan kunlari, ularga nima sovg’a qilishim mumkin, maslahat bering", — deb murojaat etadi. Transport vositalari to’g’risidagi suhbatdan keyin esa ko’cha bo’ylab harakat qilayotgan mashinalarni zo’r qiziqish va diqqat bilan kuzatadilar, ularda juda ko’p qizaqarli savollar paydo bo’ladi. ijodiy o’yinlarining mazmuni sezilarli darajada boyiydi. Suhbat turlari Suhbat asosan 3 xil bo’ladi: 1. Kirish suhbati. 2. Sayohat va kuzatish davomida o’tkaziladigan suhbat. 3. Yakuniy suhbat. Kirish suhbati. Bu suhbat turidan bolalarni sayohatga olib borishdan oldin yoki bolalarga o’qilgan badiiy asarlarni qayta hikoya qildirishdan oldin foydalaniladi. Masalan, 6 yoshli bolalar bilan ‘Pomidor o’tqazdik" niavzusida suhbat o’tkazishda (pomidor o’tqaziladigan ycrga olib borishdan avval) tarbiyachi bolalarni guruh xonasida to’plab, qisqacha kirish suhbati o’tkazadi, kirish suhbati davomida bolalarga quyidagi savollarni beradi: — Bolalar, eslanglar-chi, biz sizlar bilan tuvakdagi pomidor ko’chatlarini ycrga (jo’yaklarga) qachon ekkan cdik? — Kimning ko’chati qayerga ekilganligini tez bilib olish uchun qanday bclgi qo’ygan cdik? — Pomidor yaxshi hosil berishi uchun uni qanday parvarish qilish kerak? — Pomidorga suvni nimada quyish yaxshiroq — leykadami yoki chelakdami? Bolalar javobidan so’ng tarbiyachi ularni to’ldirib. shunday deydi: — To’g’ri, bolalar, biz uch kim oldin guruhimizning ycriga tuvakdagi pomidor ko’chatlarini ckkan cdik. Har kim o’z ko’chatini parvarish qilishi uchun har bir ko’chat kimniki ckanligini bildiruvchi uzun cho’pni tuvak yoniga (yerga) suqib, unga ismlarni yozib qo’ygan cdik. Mana bugun biz sizlar bilan 198 yerga ekilgan pomidor ko’chatlarimizni parvarish qilish uchun boramiz va u yerda kimning

ko’chati qanday ko’karganini, unga qanday qilib suv berishni, qanday o’g’it solishni kuzatamiz. Mana, men pomidor ko’chatlariga suv quyish uchun leyka- chalarni tayyorlab qo’ydim. Leykachalardan quyilgan suv xuddi yomg’irga o’xshab tushadi. Bu ko’chat ildizlarining atrofini yumshatishga, ildizning yaxshi rivojlanishiga yordam beradi. Hozir hammangiz kiyitnlaringizni kiyib olib, ikkitadan bo’lib, qo’l ushlashib, ekin maydonimizga borishga tayyorlanasiz. Bog’cha dahlizida shovqin qilmasdan, boshqa guruhlarning mashg’ulot o’tishlariga xalaqit bermasdan, sckin-asta yuramiz. Sayohat yoki biror-bir narsani kuzatish davomida suhbat o’tkazish. Bolalarni pomidor ko’chati ekilgan yerga olib borib, pomidor ko’chatining o’sishini kuzatish va uni qanday parvarish qilish to’g’risidagi suhbat ni tarbiyachi quyidagi savollar asosida davom ettiradi: — Bolalar, biz hozir qayerga keldik? — Kimning ko’chati qayerga ekilganligini qanday bilib olasiz? — Pomidor ko’chati yaxshi o’sishi uchun nima qilish kerak? — Parvarish qilish nimalardan iborat? — Nima uchun o’simlikka namlik (suv) kerak? — Suvni nimada quygan yaxshiroq? Nima uchun? (Bir bolaga leykachani beradi, u o’z ko’chatiga suv quyadi.) — Nima uchun ko’chatga oziq beriladi? (Tarbiyachi ko’chatga oldindan tayyorlab qo’yilgan o’g’itni solib ko’rsatadi va ustidan leyka bilan suv quyadi.) — Ko’chatga nima uchun quyosh nuri kerak? — Bcgona o’tlarning ko’chat uchun qanday zarari bor? Shundan so’ng tarbiyachi bolalarning javobini to’ldirib, suhbat ni pomidor haqidagi she’rni aytib berish bilan tugatadi: Barglar ostidan Xoh salat qiling, Boqsam mo’ralab. Xoh soling oshga. Uzgingiz kclar, Ishtaha ochgum Tongda saralab. Keksa-yu, yoshga. Tarbiyachi mashg’ulotdan so’ng bolalarga o’z ko’chatlariga o’g’it va leykadan suv quvishni aytadi, o’zi esa topshiriqni bolalar qanday bajarayotganlarini kuzatib boradi, zarur bo’lsa, yordam beradi.

Yakuniy suhbat. Bu suhbat turi bolalarning ko’rgan-eshitgan narsalari haqidagi bilimlarini aniqlash va uni mustahkamlash maqsadida o’tkaziladi. Tarbiyachi bolalarni pomidor ko’chati ekilgan yerga boshlab borib, ko’chatni parvarish qilish kerakligi va bu ish nimadan iborat ekanligi haqida suhbat o’tkazib, parvarish bilan bog’liq bo’lgan ishlar bajarilgach, oradan bir hafta o’tgach, ‘Biz pomidor ko’chatini qanday ekdik va parvarish qildik" mavzusida yakuniy suhbat o’tkazadi. Ushbu suhbat jarayonida bolalarga quyidagi savollarni berish mumkin: — Biz o’tgan haftada qayerga borgan edik? — U yerda biz nimani kuzatgan edik? — Biz tuvakdagi pomidor ko’chatini qayerga ekkan edik? — Har kirn o’z ko’chati yoniga qanday belgi qo’ygan edi? Buni nima uchun qilgan edi? — Nima uchun pomidor ko’chatiga o’g’it solinadi? — Ko’chatga suvni nimada quydingiz? Nima uchun leykada suv quydingiz? — Pomidor ko’chatlari uchun quyosh nuri nima uchun kerak? — Pomidor yaxshi o’sishi uchun uni nimalardan tozalash kerak? — Pomidor qachon ekiladi? U qachon pishadi? — Bizning ekiti mavdonimizda yana qanday sabzavotlar bor? Ular nima uchun kerak? Tarbiyachi bolalar javobini to’ldiradi va suhbatni sabzavotlar to’g’risidagi shc’rlar yoki topishmoqlar aytish bilan tugatadi. Har bir suhbat 3 qismdan iborat bo’ladi: I) suhbatni boshlash; 2) suhbatning borishi; 3) suhbatni yakunlash. Suhbat mashg’ulotini tashkil etishda asosiy o’rinni suhbatni boshlash qismi egallaydi. Suhbatni boshlashda bolalar e’tibori biror-bir narsa yoki suratni ko’rishga yoki bo’lmasa, ularga tanish bo’lgan hodisalarni eslashga qaratiladi. Ba’zan suhbatni quyidagi jumlalarni aytish bilan ham boshlash mumkin: ‘Men ko’pincha o’ylab qolaman, baliqlar akvariumda o’zlarini qanday his qilar

ekanlar...", ‘Bugun men avtobusda emas, trollcybusda kelishimga to’g’ri keldi va shunda o’ylab qoldim, mening bolalarim qanday transportlarga tushish mumkinligini bilisharmikan?". ‘Bolalar, 2OO kim biladi, mening qo’limdagi nima? “Ba’zan tarbiyachi suhbatni suhbat mavzusiga yaqin bo’lgan topishmoq yoki she’r aytib berishdan ham boshlashi mumkin. Suhbat mashg’ulotining borishida tarbiyachining tushuntirishi, ko’rsatmasi, bergan savollari asosiy o’rinni cgallaydi. Suhbat uchun savollarni to’g’ri tanlay bilish juda muhimdir. Savollar bolalarga tushunarli bo’lishi lozim. Shuning uchun bolalarga beriladigan savollarni tuzishda tarbiyachi oldiga quyidagi talablar qo’yiladi: 1. Savol aniq va sodda bo’lishi kerak. 2. Savolni tuzayotgan vaqtda tarbiyachining o’zi bolalardan qanday javob chiqishini ko’z oldiga keltirishi lozim. 3. Bolalarning idrok qilishlari turlicha bo’lishini hisobga olib, tarbiyachi yordamclh savollar berish orqali asosiy savolning mazmunini bolalarga anglatishi lozim. Masalan, bolalarning oshpaz mehnati haqidagi tushunchalarini aniqlash va mustahkamlash maqsadida tarbiyachi ularni oshxonaga olib boradi va oshpazning ishini kuzatish jarayonida bolalar bilan suhbat o’tkazadi. Buning uchun suhbat olib borish jarayonida quyidagi savollarni berish mumkin: — Biz hozir qayerga keldik? — Oshxonada kimlar ishlaydi? — Ular qanday ishlarni bajaradilar? — Qanday ovqatlarni tayyorlaydilar? — Nimalarni qovuradilar? — Nimalarni qaynatadilar? — Hozir qanday ovqatlarni tayyorlamoqdalar? — Bu ovqatlarni pishirish uchun qanday asboblar kerak bo’ladi? — Ovqat tayyorlash uchun qanday masalliqlar kerak? — Oshpaz ovqatni kimlar uchun tayyorlaydi?

— Qani ayting-chi, oshpaz mehnati yengiimi yoki og’irmi? Tarbiyachi suhbatni topishmoq, she’r, maqol, ashula aytib berish, suhbat mavzusiga taalluqli suratni ko’rsatish, axloqiy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan mantiqiy xulosalar qilish bilan yakunlaydi. Suhbat mazmuni va mavzulari. Suhbat mazmuni — bu ,,Dastur"ning ‘Bolalarni tevarak- atrof bilan tanishtirish va ijtimoiy hayot hodisalariga qiziqishni tarbiyalash" bo’limidagi materiallar hisoblanadi. Bunga tevarak- atrof va ona-Vatan. maishiy mavzudagi. buyuk siymolar va bayramlar, harbiy qo’shinlar, mashhur sarkardalar, kattalar mehnati, transport va aloqa vositalari, maishiy-xo’jalik va mehnat buyumlari, xalq ijodi, tabiat, shuningdek, bolalar bog’chasida bolalarning turli faoliyatlari {o’yinlari, mehnat, o’zaro yordam va hokazo) kiradi. Maishiy mavzularda suhbatlar. Bu bolalar o’zlari shaxsan kuzatgan va ishtirok etgan voqea va hodisalardir. Bu suhbatlarda bolalar uyda kim bilan yashashlari, oila a’zolarining ismlari, ularning qayerda ishlashlari, uyda nima ishlar qilishlari, qanday dam olishlari, o’zlarining o’yinlari, uydagi mashg’ulot va o’yinlar. kuchiga yarasha kattalarga yordam berish va hokazolar haqida gapirib beradilar, uydagi va bog’chadagi inuhitni bir-biriga taqqoslaydilar. Tevarak-atrof va ona-Vatan to’g’risidagi suhbatlarda bolalar O ’zlari tug’ilib o’sgan joylari — o’z shahar va qishloqlari; bog’chaga yaqin joylashgan ko’cha, binolar, maktab, do’kon, choyxona, idora, mahalla, undagi diqqatga sazovor joylar, me’morchilik yodgorliklari, maydon va xiyobonlar; o’z ko’chasi, mahallasining nomi va boshqalar haqida gapirib beradilar; O’zbekiston to’g’risida qisqacha ma’lumot beriladi, O’zbekistonning poytaxti — Toshkcnt haqida, Toshkentdagi Mustaqillik maydoni, Alisher Navoiy xiyoboni va hokazolar (har bir viloyatning o’z tarixiy joylari, shahari, turnani) haqida gapirib beriladi. Katta kishilarning mehnati haqidagi suhbatlar bolalarni kattalar faoliyatining ma’nosini tushunib olishlariga yordam beradi. (Bolalar bog’chalari uchun dasturlar. Tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutq o’stirish, badiiy adabiyot. Т ., 1992, 2, 8. 16 -betlar.)

Buyuk siymolar va bayramlar haqidagi suhbatlarda bolalar o’zbek xalqining buyuk siymolari (Navoiy, Bobur, Al-Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Yunus Rajabiy, Kamoliddin Behzod, O’rol Tansiqboyev), o’zbek xalqining milliy bayramlari (Navro’z, Hosil bayrami — Melujon, G u l l a r va qushlar bayrami, to’ylar, sayillar) haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Harbiy qo’shinlar haqidagi suhbatlarda bolalarga harbiy qo’shinlarda tankchilar, dcngizchilar borligi, vatanni himoya qilish uchun jasur, kuchli, chaqqon bo’lishlari kerakligi haqida so’zlab beriladi. Mashhur sarkardalar to’g’risidagi suhbatlarda bolalar Amir Temur. Jaloliddin Manguberdi. Zahiriddin Muhammad Bobur, Sobir Rahimov kabi mashhur sarkardalarning hayotidan olingan qiziqarli voqealarni bilib oladilar. Transport va aloqa vositalari to’g’risidagi suhbatlarda bolalarga transport va aloqa xodimlarining xizmatlari haqida tushuncha beriladi. Pochta, tclefon, teiegraf, ularning vazifalari to’g’risida gapirib beriladi. Xalq ijodi to’g’risidagi suhbatlarda bolalarga so’zana, naqqoshlik, zardo’zlik, kulolchilik, milliy hunarmandchilik namunalari, me’morchilik yodgorliklari haqida gapiriladi. O’zbek xalq qo’shiqlari: lapar, alia, ertaklar, ermaklar; topishmoqlar, maqollar, sanamalar, aytishuvlar, ovutmachoqlar, tez aytishlar haqida ma’lumotlar beriladi. Tabiat to’g’risidagi suhbatlarda bolalarni yil fasllari, hayvonlar, o’simliklar, kattalarning tabiatdagi mehnatlari haqidagi tasawurlari aniqlanadi va mustahkamlanadi. Maishiy-xo’jalik va mehnat buyumlari to’g’risidagi suhbatlarda jihozlar, idish-tovoqlar, kiyim-kechaklar, o’yinchoqlar, ba’zi bir mehnat qurollari muhokama qilinadi, ularning nima uchun kerakligi, nimadan, qanday tayyorlanganligi, ayrim muhim belgilari (rangi, shakli, uzunligi), bu buyumlarni kim va qayerda tayyor- laganligi, uni qanday saqlash lozimligi aniqlanadi. Suhbatga tayyorlanish va uni o’tkazish. Suhbatlar birinchi kichik guruhdan boshlab o’tkaziladi. Suhbat yilning ikkinchi yarmidan boshlab o’tkazilgani ma’qul. Chunki bu davrgacha bolalarda

kerakli tajriba to’planadi. Bir oyda 1 — 3 ta suhbat o’tkazish tavsiya etiladi. Suhbatni tashkil etish uchun tarbiyachidan tayyorgarlik talab etiladi. Tarbiyachi navbatdagi ishlarni rejalashtirishda tevarak-atrof bilan tanishtirish bo’yicha qaysi dastur materialini suhbat tarzida berish maqsadga muvofiq ekanligini belgilaydi, so’ngra mashg’ulotni olib borish rejasini tuzadi. Bolalar diqqatini tez to’plash va ularning mashg’uiotga bo’lgan qiziqishini uyg’otish, aqliy faoliyatini faollashtirish, hissiyotlariga ta’sir etish uchun mashg’ulotni qanday boshlash kerakligini puxta o’ylab oladi. Bunday emotsional vositalar sifatida suratlardan, bolalar uchun notanish bo’lgan yangi topishmoqlardan, suhbat mazmuniga yaqin bo’lgan she’rlardan foydalanish mumkin. Masalan, kuz haqidagi suhbatni O’. Tansiqboyevning ,,Kuz“ reproduksiyasini (katta guruhda) ko’rsatishdan boshlash mum- kin. Bu asar bolalarning xotirasida bog’ga uyushtirilgan sayohat vaqtidagi taassurotlarini jonlantiradi. O’zbekiston haqidagi suhbatni esa O’zbekistonning uzoq o’tmishiga doir ba’zi yodgoriiklarni, hujjatli suratlarni ko’rsatishdan bosh lash mumkin. Ba’zi vaqtda suhbatni mavzuga bog’liq bo’lgan savollarni berishdan ham bosh lash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Masalan, kattalarning mehnatlari haqidagi suhbatni ‘Bolalar kimning ota- onasi qayerda, kim bo’lib ishlaydi?" — degan savol bilan boshlaydi. Tarbiyachi bolalar mavzudan chetga chiqib ketmasliklari, chalg’imasliklari uchun oldindan suhbatning rejasini belgilab oladi. Awaldan rcjaga ega bo’lgan tarbiyachi bolalarni har qanday sharoitda ham, navbatdagi reja savolini berish bilan mavzuga qaytara oladi. Tarbiyachi o’zining savollari bilan bolalar fikrini narsa va hodisalarning xarakterli va muhim belgilariga yo’naltiradi. Bolalarga ularning fikrlarini faollashtirishga yordam bermaydigan, yoshiga mos bo’lmagan savollarni berish yaramaydi. Shu nuqtayi nazardan besh-olti yoshli bolalarga: Sigirning oyog’i nechta? Quyonning nechta qulog’i bor? kabi savollarni berish yaramaydi. Birinchidan, bu bolaga ma’lum bo’lgan narsa; ikkinchidan, oyoqning, dimming, quloqning soni (miqdori)

to’g’risidagi suhbat bolalarning hayvonlar to’g’risidagi bilimlariga hcch qanday ma’lumot qo’shmaydi. Chunki hamma hayvonlarda oyoq, quloq va hokazolar mavjud. Bir hayvon ikkinchi hayvondan gavda qismlarining miqdori bilan farq qilmaydi, balki hayot tarzi, harakati bilan ajralib turadi. Hayvonlarning tashqi belgilari to’g’risida eng to’g’ri savol quyidagicha bo’lishi mumkin: Mushukning ko’zlari qanday? Uning dumi qanday? va hokazolar. Suhbatning asosiy savollari (qo’shimcha savollar ham) tarbiyachining ishlanmasiga yozilishi kerak. Shuningdek, tarbiyachi suhbat mavzusi uchun kerak bo’la- digan ko’rgazmalarni oldindan tayyorlashi va bolalar diqqatini jalb qilmaydigan joyga qo’yib qo’yishi kerak. Mashg’ulot oxirida suhbat mazmunini mustahkamlash yoki uning bolalarga emotsional ta’sirini chuqurlashtirish foydalidir. Buni turli yo’llar bilan amalga oshirish mumkin, chunonchi: tarbiyachi suhbat mazmunini qisqa hikoya qilib berish, suhbat mavzusiga bog’liq bo’lgan ta’limiy o’yin o’tkazish (3 — 5 daqiqa); tanisli suhbat mazmuniga yaqin bo’lgan she’r yoki ashulani aytib berishni taklif etish; badiiy hikoya o’qib berish va hokazo. Tarbiyachining qaysi variantni tanlab olishi suhbatning mavzusiga, bolalar bilimining boyligiga va vaqtga bog’liqdir. Sabzavotlar to’g’risidagi suhbatni ‘Paypaslab top" ta’limiy o’yini bilan; Navro’z bayrami to’g’risidagi suhbatni musiqa mashg’ulotida o’rganilgan ashulani ayttirish bilan tugallash mumkin. Tarbiyachi suhbatda hamma bolalarning faol ishtirok etishiga harakat qilishi kerak. Buning uchun quyidagi qoidalarga amal qilishi kerak: savol ni guruhdagi hamma bolalarga qarata berib, so’ngra javob berish uchun bittadan chaqirish kerak. Doimo bir boladan so’rash yaramaydi. Iloji boricha berilgan savolga ko’proq bolalarni javob berishga jalb qilishi kerak. Agar tarbiyachi bitta bola bilan uzoq gaplashsa, boshqa bolalar suhbatda ishtirok etishni istashmaydi. Shuningdek, tarbiyachining o’zi suhbat vaqtida bolalarga ma’lum bo’lgan narsalar haqida ko’p gapirsa ham bolalar suhbatda ishtirok ctishmaydi.

Bolalar suhbat vaqtida jo’r (xor) bo’lib emas, balki bitta- bitta javob berishlari kerak. Agar zarurat bo’lniasa, bolalarning javobini bo’lmaslik lozim: agar bola zaruriy bilimga ega bo’lniasa, uyatchan bo’lsa, undan to’liq javob berishni talab ctmasdan, qisqa javobi bilan qoniqish kerak. Bolalar savollarga yetarli ovoz balandligida, aniq va tctik javob berishlari lozim. Agar bola past ovozda javob bersa, tarbiyachi undan javobni baland ovozda. ammo qichqirmasdan takrorlashini talab etishi zarur. Masalan; ‘Sen nima deganingni hech kim eshitmadi, — deb tushuntirishi kerak. — Javobingni baland ovozda takrorla". Tarbiyachi suhbatga tayyorlanishda va uni o’tkazishda ushbu qoidalarga qat’iy amal qilishi kerak. Misol tariqasida katta guruhda o’tkaziladigan ‘Bolalar bog’chasi xodimlarining mehnati" mavzusidagi suhbatni keltiramiz. ‘Bolalar bog’chasi xodimlarining mehnati" mavzusida suhbat. Maqsad. Bolalarning bog’cha xodimlarining mehnatlari to’g’risidagi bilimlarini aniqlash va kengaytirish, har xil mehnat turlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni ko’rsatish; fe’llarni hosil qilish ustida mashq qilish. Oldindan qilingan ish. Mashg’ulotdan 2 — 3 kun oldin (kechki soatda) tarbiyachi bolalarni yig’ib, ulardan bolalar bog’chasining mudirasi kim, u nima ish qiladi, deb so’raydi. Tarbiyachi bog’chada nima qilishi bilan qiziqadi. Bolalarning uzuq- yuluq, ishonchsizlik bilan aytgan juvoblarini tinglab, shunday deydi: ‘Sizlar bu kishilarning mehnatlari haqida juda kam bilar ekansizlar. Bu haqda ko’proq bilishni istaysizlarmi?" Bolalardan tasdiq javoblarini eshitib (bog’cha xodimlari bilan oldindan kelishilgan bo’ladi), uch-to’rtta bolani oshpazning, hamshira va mudiraning, tarbiyachining yoniga ularning faoliyatlarini kuzatish va mehnatlari haqida ko’p narsalarni biiib olishlari (so’rab olishlari) uchun (35 — 4O daqiqaga) yuboradi. Yuborilgan bolalar qaytishgach, o’z taassurotlari bilan o’rtoqlashishlarini so’raydi. Boshqa bolalarga esa eshitganlari haqida qanday gapirib berish mumkinligini o’vlashni taklif etadi.

Mashg’ulotning borishi. Bizning Vatanimizda kichik yoshdagi bolalar maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiyalanadilar, — deb so’z boshlaydi tarbiyachi. — Kichkintoylar uchun bolalar bog’chasida hamma sharoitlar muhayyo bo’lishi, ular vaqtni qiziqarli o’tkazishlari uchun ko’p kishilar mchnat qilishadi. Men. bolalar bog’chasida ko’p kishilar mehnat qilishadi, deb aytdim. Men xato qilmadimmi? Maktabgacha tarbiya muassasalarida qanday kasbdagi kishilar mehnat qilishadi? Bolalar bilan doimo yonma-yon tarbiyachi va enaga mehnat qiladilar. Tarbiyachining vazifalariga nimalar kirishi haqida batafsilroq gapirib beringlar. (Har kuni ertalab bolalarni kutib oladi, ota-onalar bilan suhbat- lashadi, o’yinlar tashkil etadi, mashg’ulotlar o’tkazadi va boshqalar). Enaga kun bo’yi qanday ishlarni bajaradi, siz ularga qanday yordam berishingiz mumkin? Siz bolalar bog’chasi mudirasining ish lari haqida nimalarni bilasiz? Bizning oshpazimiz qanday mehnat qiladi? Bolalar bog’chasining o’z hamshirasi bo’lsa qanday yaxshi — har doim ham davolash muassasasiga (poliklinika) borib yurilmaydi. Bolalar bog’chasida hamshira nima qiladi? Suhbatni tarbiyachi shunday yakunlaydi: ‘Bugun biz bog’cha xodimlarining mehnatlari, ularning vazifa va burchlari haqida ko’proq bilib olishga harakat qildik. Siz nima deb o’ylaysiz, kimning ishi qiziqroq va nima uchun? Bolalarning javobini tinglaydi. Yangi savol beradi: ‘Ayting- chi, kimning mehnati muhimroq?" Xulosani izohlaymiz: ‘Har bir kishining mehnati bir xilda muhim va kerakli. Har bir kishi o’z ishini yaxshiroq bajarishga harakat qiladi". Mashg’ulotning 2- qismi. Tarbiyachi quyidagi so’zlarni aytib. ular ishtirokida gaplar o’ylab topishni taklif etadi: yurdi, ketdi, kirdi, keldi. So’ngra bolalardan bu so’zlarga o’xshash yana qanday so’zlarni aytish mumkin, deb so’raydi (yetdi, o’tdi, uzoqktshdi, lushdi, chiqdi), bu so’zlar ishtirokida ham gaplar tuzdiradi. Suhbatda o’rgatish va tarbiyalash usullari Suhbatda asosiy o’rgatish usuli savollar berishdir. Mazmuni va shakli jihatdan har xil niurakkablikka ega bo’lgan savollardan foydalaniladi. Ayniqsa,

bolalardan xulosa chiqarishni, muhokama qilishni, obycktlar o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlashni talab etuvchi savollar juda muhim ahamiyatga egadir. Shuningdek, obyektlarni taqqoslashni talab etuvchi savollar ham o’z qimmatiga ega. Masalan: Tramvay trolleybusdan nimasi bilan farq qiladi? Qaysi sabzavotlarni xomligicha, qaysilarini pishirilgan, qaysilarini qovurilgan holda yeymiz? Baholovchi savollar bolalarni faollashtirishga yordam beradi. Masalan, suyuq ovqatning turlari haqidagi savollarga dastlab javob beruvchilar juda ko’p bo’ladi. Biroq ovqatning 3 — 4 turini aytishgach, bolalar aytilgan suyuq ovqat xillarini takrorlay boshlashadi: mastava, moshxo’rda, karam sho’rva. Bu holda tarbiyachi savolni boshqacha shaklda bergani ma’qul. Kimga qaysi suyuq ovqat ko’proq yoqadi? Yana juda ko’p bolalar javob berish uchun qo’l ko’tarishadi: makaron sho’rva, no’xat sho’rva, qovurma sho’rva va hokazo. Bolalarga ona tilini o’rgatishda, lug’atini faollashtirishda suhbatning ahamiyati juda katta. Suhbatda lug’at ishining turli usullaridan foydalanish mumkin. Tarbiyachining ayrim so’zlarning ahamiyatini (ba’zan kelib chiqishini ham) tushuntirishi juda muhim. Masalan, oziq-ovqatlar haqidagi mashg’ulotning borishi jarayonida tarbiyachi shunday tushuntiradi: ‘Ha, bu oziq- ovqatlar muzlatgichda saqlanadi. Ularga sovuq joy kerak. Ular aynib qolmasligi uchun muzlatgichda saqlanadi". ‘To’g’ri, bu maxsus xona, u ‘omborxona" deb ataladi. Omborxonada oziq- ovqatlar saqlanadi. ‘Omborxona" so’zini esda saqlang". Lug’at ishida so’zlarni tarbiyachi bilan birgalikda jo’r (xor) bo’lib takrorlashdan foydalaniladi. Shuningdek, yangi yoki talaffuzi qiyin so’zlarni (motoroller, trolleybus, tipratikan va boshqalar) takrorlash mumkin. Mashg’ulotda bolalarning faol ishtirok etishlarini ta’minlash uchun ularni tarbiyachiga va o’z o’rtoqlariga savollar berishga o’rgatish kerak. Chunki bolalarning savol berishi ularning diqqatini barqarorlashtiradi, qiziquvchanligini, sinchkovligini o’stiradi. Buning uchun tarbiyachi suhbat jarayonida bolalarda paydo bo’lgan savollarga katta e’tibor berishi kerak. Ularni rag’batlantirishi, kuzatuvchanliklari, qiziquvchanliklarini ta’kid- lab o’tishi lozim.

Tarbiyachi bolalarni savollarga so’zlar yoki jumlalar bilangina javob berishga o’rgatib qolmay, balki o’z fikrini kengroq bayon etishga ham o’rgatib boradi. Buning uchun bir-biriga bog’langan 2 — 3 ta savol berish usulidan foydalanadi. Masalan: Bizning yechinish xonamiz haqida gapirib ber. U qanday? G u r u h xonasidan nima bilan farq qiladi? U yerda qanday jihozlar bor va ular nima uchun kerak? Bolalar ftkrining to’liq emasligi ko’rsatma berishni talab etadi: kengroq gapirib ber; o’zing esla va hammasi haqida gapirib ber va boshqalar. Suhbatda o’yin va emotsional xarakterdagi usullardan foydalanish ham yaxshi natijalar beradi: so’z o’yinlari, ‘Shundaymi yoki shunday emasmi?", ‘Masxaraboz o’rganyapti" shaklidagi o’yin- mashqlari, topishmoqlar, musiqa tinglash, badiiy asarlarni o’qib berish. Tarbiyachi deyarli barcha suhbat mash- g’ulotlarida ko’rgazmali qurollardan foydalanadi. Uning maqsa- di — bolalar diqqatini to’plashga yordam berish, bilimlarini aniqlash va boyitish, turli xi! analizatorlar ishtirokida suhbatda ishtirok etishni yengi 1 lashtirish. S u h b a t mashg’ulotida foydalaniladigan buyumlar (matcriallar) xarakteri jihatidan juda xilma-xil. Masalan, buyumlarning asli (o’zi), o’yinchoqlar, suratlar (rasmlar), yirik suratlar yoki illustratsiyalar (tasvirlar), amaliy san’at jihozlari. Suhbatning kirish qismida foydalaniladigan ko’rgazmali qurol bolalar diqqatini to’plashga, ularning bilimlarini jonlantirishga (bayram to’g’risidagi suhbatda bayram jihozlari, bolalarning uydagi hayotlari haqidagi suhbatda ‘Oilada" nomli surat) yordam beradi. Mashg’ulotning borishida foydalaniladigan ko’rgazmali quroldan bolalarning bilimini aniqlash. diqqatini faollashtirish, mashg’ulotning oxirida esa emotsional kayfiyatni vujudga keltirish maqsadida foydalaniladi. Ta’limiy o’yinlar va ularning bolalar so’zlashuv nutqini o’stirishdagi ahamiyati. Kichik guruhlarda bolalarni so’zlashuv nutqiga o’rgatishda mashg’ulotning o’yin shaklidan foydalaniladi. Bu mashg’ulot turiga bolalarning nutq faolligi (savollarga javob berishi) asosiy o’rinni egallaydi. Ta’limiy o’yinlar ko’proq qo’g’irchoqlar bilan olib borilib, bunda tarbiyachi qo’g’irchoq ishtirokida

uncha katta bo’lmagan inssenirovkani o’ynaydi. masalan: yangi qo’g’irchoq bilan uchrashuv, qo’g’irchoq oshpaz va hokazolar. Qo’g’irchoqlar bilan birga o’tkaziladigan ta’limiy o’yinlarda tarbiyachi bolalar bilan qo’g’irchoq nomidan so’zlashadi, ya’ni bolalarga savollar beradi, o’zi savol berib, o’zi javob qaytaradi. So’zlashuvning bunday shakli bolalar qiziqishini oshiradi, nutqini faollashtiradi. Bolalar tarbiyachining har bir harakatini zo’r qiziqish bilan kuzatadilar, tushuntirishlarini, savollarini va javoblarini diqqat bilan tinglaydilar va o’zlari ham savollar be- rishga harakat qiladilar. Misol tariqasida ‘Qo’g’irchoq oshpaz ishlayapti" (5 yoshli bolalar bilan) ta’limiy o’yin mashg’ulotining namunasini keltiramiz. Stol ustida qo’g’irchoq oshpaz, oshxona idish-tovoqlarining to’p- lami, o’yinchoq gaz plitasi, ‘oziq-ovqat" qo’yilgan stol. T a r b i y a c h i : Bolalar, bizga Shuhrat ismli yangi oshpaz keldi. U yaqinda oshpazlar tayyorlaydigan bilim yurtini (maktabini) bitirgan, uning hali ish tajribasi yo’q. Unga sizning yordamingiz kerak. Men oshpaz Shuhrat nomidan gapiraman va ishlarni bajaraman, sizlar esa, agar men xato qilsam tuzatasizlar, siz xato qilsangiz, oshpaz tuzatadi. Tushunarlimi? O s h p a z S h u h r a t (tarbiyachi). Sizlarga sabzavotlardan qanday ovqat tayyorlab beray? V a 1 i. Sabzili kotlet... Shuhrat aka, siz sabzili kotlctni qovuring. O s h p a z S h u h r a t . Yaxshi. Hozir men sabzili kotlet tayyorlayman: avval go’shtni olaman... Go’shtni? (oshpaz Shuhratning xatosini bolalar to’g’rilashi uchun go’sht so’zini intonatsiya bilan ajratib aytadi). N o i l a . Shuhrat aka, go’sht kerak emas. O s h p a z S h u h r a t . Nima uchun? Go’sht oziq-ovqat mahsuloti emasmi? N o i l a . Go’sht oziq-ovqat mahsuloti, ammo siz sabzili kotlet tayyorlamoqehisiz, demak, sabzi kerak. O s h p a z S h u h r a t , Voy, to’g’ri! Qiyma tayyorlash kerak, sabzini maydalash kerak. Hozir men uni sabzavot maydalagichga solib o’tkazaman,

qirg’ichda maydalash ham mumkin, keyin sabziga yorma (manniy yornia) quyaman, tuxum chaqib soiaman. Men to’g’ri aytmadimmi? Behzod, nima deysan? B e h z o d . Yormani quymaydilar, soladilar. (Agar Behzod xatoni tuzata olmasa, oshpaz Shuhratning o’zi xatosini eslab, uni tuzatadi.) O s h p a z S h u h r a t . Endi kotlet qilaman. hozir unga botirib olaman, Lola, unni to’kadilarmi yoki quyadilarmi? L o l a . Unni to’kadilar. O s h p a z S h u h r a t . Endi tovaga yog’ni to’kaman va kotletni qovuraman, to’g’rimi? Ra’no, balki nimanidir to’g’ri aytnia- gandirman? Ra’ no. Shuhrat aka, yog’ni to’kmaydilar, quyadilar. Hamma suyuq narsalarni quyadilar, sochiluvchan narsalarni esa to’kadilar (sochadilar), qattiq narsalarni soladilar. (Ra’noni bu javobni aytishga oldindan tayyorlash mumkin.) O s h p a z S h u h r a t . Ha, ha, Ra’no, men endi esladim, suvni, qaymoqni, yog’ni va boshqa suyuq narsalarni quyadilar; yormani, tuzni, shakarni, unni soladilar (to’kadilar), go’shtni, sabzavotlarni, saryog’ni tovaga, tovoqqa qo’yadilar. Men bularni esimdan chiqarmasligim uchun, sen Lobar, yana bir marta bularni men uchun takrorla, nimalarni quyish mumkin? L o b a r . Har qanday suyuq narsalarni: suvni, yog’ni, qaymoqni, sutni quyadilar. O s h p a z S h u h r a t . Yaxshi, Lobar. Karim, nimani solish mumkin? K a r i m . Yorma, un, tuz, shakar solinadi. Shu tariqa rejadagi suhbat davom etadi. Bunday mashg’ulotlarni o’tkazish tarbiyachidan oldindan tayyorgarlik ko’rishni talab etadi. Buning uchun ta’limiy o’yin rejasini tuzib olish, ishtirok etuvchilarni tanlash, voqealarning borishini nazorat qilish lozim. Bunday mashg’ulotlar bolalarning nutqini faollashtirish maqsadida tashkil etiladi, shuning uchun so’zlashuvda bolalarning faol ishtirok etishlarini nazarda tutish kerak. Suratlar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda bolalarni so’zlashuv nutqiga (dialogga) o’rgatish. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim- tarbiya berishda surutlardan bolalarni so’zlashuv nutqiga va hikoya qilishga

o’rgatish vositasi sifatida foydalaniladi. Bog’cha yoshidagi bolalarning nutqini o’stiruvchi, tasawurlarini kengaytiruvchi seriyali suratlardan foydalanish mumkin. Ta’limiy o’yinlar haqida IVbobda to’liq ma’lumotlar berilgan. ‘Biz o’ynayapmiz" (muallif — Y. G. Baturina), ,,Uy hayvonlari" Bog’cha yoshidagi bolalarni idrok qilishga tayyorlash har xil: bolalarning fikr yuritishiga turtki bo’ladigan qisqa va aniq savollar berish, musiqa tinglash (masalan, ‘ K u z kunlari" suratini ko’rishdan awal kuz haqidagi musiqa asari tinglanadi): tarbiyachi qish fasli to’g’risidagi uncha katta bo’lmagan she’rni aytib beradi (‘Qishki o’yinlar" suratini ko’zdan kechirish mash- g’ulotidan awal) va hokazolar. Surat bo’yicha suhbat mashg’ulotiga tayyorlanish va uni o’tkazish tarbiyachiga ma’lum bir qiyin- chiliklar tug’diradi. Bolalar suratning mazmunini tushuntirishlari va ularda ijodiyemotsional munosabatlarni hosil qilish uchun tarbiyachi, eng awalo, bolalarga rasm mazmunini yaxshi tushunib olishlariga yordam bcradigan har xil savol va topshiriqlarni oldindan o’ylab qo’yishi kerak. Misol tariqasida ‘Qishki o’yinlar" nomli surat bo’yicha (katta gunihda ‘Yil fasllari" seriyali suratdan foydalaniladi) o’tkaziladigan mashg’ulotning namunasini keltiramiz. Tarbiyachi bolalardan yiining qaysi fasli boshlanganligini, qishning qaysi oyi ckanligini so’raydi/ Bolalarning javobini ting- laydi va davom ettiradi: — Qish — yiining ajoyib fasli, to’g’ri emasmi? Bolalar qish faslida sayrdan uylariga qaytgilari kclmaydi, chunki ko’chada juda qiziq, ajoyib narsalar juda ko’p-da. Chang’ida, konkida va chanada uchish, xokkey o’ynash, qordan qorqiz, qorbobo, uy, minora, qasr va hokazolar yasash mumkin. Qish fasli to’g’risida juda ko’p she’rlar, hikoya va ertaklar yozilgan, suratlar ham chizilgan. Tarbiyachi qish fasli haqidagi she’rlardan birini aytadi. ‘Qishki o’yinlar" nomli suratni doskaga ilib qo’yadi va bir qancha savollar beradi: — Bu rasmni qanday nomlash mumkin? Yiining qaysi fasli va kunning qaysi vaqti tasvirlangan? Bu qish kunida ob-havo qanday? Siz kun iliq va quyoshli ekanligini qanday aniqladingiz? Qishning iliq, quyoshli kunlaridan birida bolalar

sayrga chiqishdi. Hammaga ko’nglidagi ish topildi. Sizlar mening aytganlarimga qo’shilasizlarmi? Buni siz qanday tasdiqlaysiz? 1. Bog’lanishli nutq va uni maktabgacha tarbiya yoshidagi 21O bolalarda rivojlanish xususiyatlari haqida nimalarni bilib oldingiz? 2. Bolalar bilan so’zlashish — dialog nutqni shakllantirishning asosiy usiubi ekanligi haqida tushuncha bering. Tarbiyachi bola- larni so’zlashish nutqiga qaysi mashg’ulotlarda o’rgatadi? 3. Bolalarni dialog nutqqa o’rgatishda suhbat mashg’ulotining ahamiyati nimada? 4. Qanday suhbat turlarini bilasiz? Ularning mazmuni haqida nimalarni bilasiz? 5. Har bir suhbat necha qismdan iborat va har bir qismning pedagogik qimmati nimadan iborat? 6. Suhbat mazmuni va mavzulari haqida ma’lumot bering. 7. Tarbiyachi suhbatga qanday tayyorlanadi va uni o’tkazishda nima- larga e’tibor beradi? 8. Suhbatga o’rgatish va tarbiyalash usullari nimalardan iborat? 9. Ta’limiy o’yinlar bolalarning so’zlashuv nutqini o’stirishda qanday ahamiyatga ega? 10. Suratlar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda bolalarni so’zlashuv nutqiga o’rgatish nimadan iborat? ( Ц ^) Amaliy topshiriqlar 1. ‘Transport turlari" mavzusidagi suhbat mashg’ulotini o’tkazishga tayyorlaning. (5 — 6 yoshli bolalar bilan.) Suhbatning maqsadi: a) bolalarni suhbatlashisliga, suhbat- doshini tinglashga, o’zini tutib tura olishga, kutib turishga o’rgatish; b) dialog nutqini rivojlantirish. Mashg’ulotga tayyorgarlik: bolalar avtobusda, yengil avtomobilda yurish tajribasiga ega bo’lishlari kerak.

Suhbatning taxminiy rejasi: — Bolalar, eslanglar-chi, hayvonot bog’iga biz nimada borgan edik? (Avtobusda.) — Eslaysizmi, avtobus qanday edi? (Katta, unga hamma bolalar va juda ko’p katta kishilar sig’gan edi.) — Uning tashqi tomoni qanday rangda edi? Qizilmi? Ko’kmi? Icltki qismi, o’tirg’ichlari qanday rangda edi? Takrorlash uchun savol va topshiriqlar — Haydovchi qayerda o’tirgan edi? (Oldinda, rul yonida.) — Aytinglar- chi. yengil avtomobiiga: ,,Nexia“, ,,Tiko“ga guruhimizdagi hamma bolalar sig’ishi mumkinmi? Nima uchun sig’maydi? Yengil avtomobilga necha kishi sig’ishi mumkin? — Kim yengil mashinada o’tirgan? Nima uchun biz hayvonot bog’iga yayov ketmadik? Tarbiyachi mashg’ulot ishlanmasini tuzganda bolalarning lug’atiga qaysi so’zlarni kiritishni hamda qaysi grammatik shakllarni faollashtirishni belgilab oladi. 2. Ikkita-uchta suhbat mashg’ulotini kuzating va kuzatishni quyidagi reja asosida amatga oshiring: Mashg’ulotning dastur mazmuni qanday? Bolalar bog’chasida ta’lim- tarbiya talablariga mos keladimi? Bolalarning tafakkurini va nutqini rivojlantirish bo’yicha vazifalar ushbu yosh guruhlari uchun mosmi? Mashg’ulotning tuzilish qismi qanday (suhbat qismlarga to’g’ri keladimi), dastur vazifalarini hal etishda har bir qismning rolini izohlang. Berilgan savollarning mazmuni qanday, mantiqan to’g’rimi? Tarbiyachi tanlagan mavzu bo’yicha dastur maqsadini amalga oshirishga yordam beradimi? Bolalarning javoblari berilgan savolni yoritishga yordam beradimi? Ko’rgazmali qurol to’g’ri tanlanganmi? Qo’yilgan vazifani yechishda ko’rgazmaning roli qanday?

3. Bolalar bog’chalari uchun dasturlar (Tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutq o’stirish, badiiy adabiyot) asosida suhbat mavzularini (turli yosh guruhlari uchun) tuzib chiqing va ularda dastur maqsadini ko’rsating.

Adabiyotlar: 1. Asqarova М., Abdultayev К , Omilxonova M. O’zbek tili darsligi (7- sinf)- Т., ,,0’qituvchi", 1974- y. 2. Гербова В.В. Занятия по развитию речи и старшей группе десткого сада М., ‘Просвещение", 1984 г. 3. Гербова В.В. Занятия по развитию речи с детьми 4—6 лет. М., ‘Просвещение", 1987 г. 4. Jahongirov G’. O’zbek bolalar folklori. Т., ‘O’qituvchi", 1975- у. 5. Ma’rufov A. Paronimlar lug’ati. Т ., ‘O’qituvchi", 1974- y. 6. Panina LA. Yaslida olib boriladigan ishlarni planlashtirish va hisobga olish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- v. 7. Razbayeva E. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni himoya qilib berishga o’rgatish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 8. Razbayeva E . Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan suhbat o’tkazish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 9. Тпхеева E.И. Развитие речи детей. М., ‘Просвещение", 1981 г. 10. Usmonova 0’. Talaffuz madaniyati. Т ., ‘Fan", 1976- у .

Похожие

Bolalarni hikoya qilishga (monolog nutqqa) o’rgatish

Maktabgacha tarbiya tizimida ona tili

Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash uslubiyoti

Nutqni grammatik jihatdan shakllantirish uslubiyoti

Nutq o’stirish bo’yicha ishlarni rejalashtirish