Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash uslubiyoti - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash uslubiyoti

Загружено в:

08.01.2023

Скачано:

0

Размер:

168.4560546875 KB

Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash uslubiyoti Reja: 1. Tevarak-atrof bilan tanishtirishning ahamiyati, bolalar tomonidan lug’atni o’ziashtirish xususiyatlari 2. Bolalar bog’chasida lug’at ishining vazifalari va mazmuni 3. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" bo’yicha turli yosh guruhlarida olib boriladigan lug’at ishi 4. Tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash bo’yicha mashg’ulot turlari

1. Tevarak-atrof bilan tanishtirishning ahamiyati, bolalar tomonidan lug’atni o’ziashtirish xususiyatlari Tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash bolalar bog’chasi tarbiyachilarining oldiga qo’yilgan eng muhim vazifalardan biridir. Maktabgacha tarbiya yoshi bolalarning voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak-atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so’z boyliklari juda tez o’sib boradi. Tarbiyachi bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari, ijtimoiy hayot hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo’lga qo’yar va boshqarar ekan, har bir bolaga uning to’plagan tajribasini tartibga solishda yordarn- lashadi, unga yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik qobiliyatlarini tarbiyalaydi, o’zini qurshab turgan olantni bilishga bo’lgan qiziqishini o’stiradi. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish ularga axloqiy tarbiya berish vositalaridan biri bo’lib, bolalarning og’zaki nutqini o’stirish imkonini beradi, bunda ularning so’z boyligi o’sib, to’g’ri talaffuz etish malakasi ortib boradi, ularda fikrni grammatik nuq- tayi nazardan to’g’ri ifodalash ko’nikmasi tarkib topadi. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlashga doir ishlarning mazmuni hamda ko’lami bolalarning yosh xususiyatlariga bog’liq bo’lib, bu bolalar bog’chasining har bir guruhi uchun tarbiya dasturida alohida belgilab berilgan. Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi odamlar nutqiga, tevarak- atrofdagi narsa-buyumlarni, ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatishiga bog’liq bo’ladi. Yuqoridagi fikrlardan bizga ma’lumki (ilk yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari mavzusida bayon etilgan fikrlar), yangi tug’ilgan chaqaloqlar vig’lash orqali tashqi va ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik, tashnalik, sovuq, biror joyning og’rishi yoki issiqlash va hoka- zolarga) javob beradi. Bola 2 — 3 oylik bo’lganda katta kishilar- 68 ning gaplariga, tevarak-atrofdagi g’ala- g’ovurlarga diqqat bilan quloq soladi, rangli narsalarga qaraydi va ularga nisbatan tovush chiqara boshlaydi. Bu esa 2 — 3 oylik bolaning rivojlanishiga xos bo’lgan

so’zni ifodalaydi, ya’ni katta kishilar bilan aloqa qilish istagi vujudga kelganligidan dalolat beradi. Bola 5 — 6 oylik bo’l- ganda yengil talaffuz etiladigan tovushlarni birlashtirib, so’z chiqaradigan bo’ladi, 8 — 9 oyligida aytilgan buyumlarni ko’zi bilan qidirib, uni topadi va qo’li bilan ko’rsatadi yoki olib keladi. Bola bir yoshga to’lay deb qolganda o’nga yaqin so’zni talaffuz eta oladi. Bolalarning yoshi o’sgan sari ko’p narsalarga qiziqadi. o’zi bilntagan narsalarni bilib olishga intiladi. Bola bir yarim yoshga to’lganda uning lug’atidagi so’zlar miqdori 20 — 30 taga yetadi. Bu so’zlar o’ziga tanish bo’lgan kishilar: aya, clada, nanna, buvi, bobo, amma, xola, opa; hayvonlar: vov-vov, miyov-miyov, mumu, qo-qo; ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan so’zlar: та , ol, ber va hokazolar. Bolalar tafakkurining rivojlanish xususiyatlari ularning lug’at boyligini belgilab beradi. Ya’ni bolalardagi ko’rsatmata’sirchan va ko’rsatma-obrazli tafakkur ularning lug’atida buyumlar, hodisalar, sifatlarning nomlarini bildiruvchi so’zlarning ortib borishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bolalarda faol va sust lug’at ntavjud bo’lib, faol lug’at orqali so’zlovchining so’zlarini (gaplarini) tushunibgina qolmay, balki o’z nutqida turli xil faoliyatga oid so’zlarni ham ishlatish mumkin bo’ladi. Sust lug’atga ega bo’lgan bola esa so’zlovchining so’zlarini tushunadi, tinglaydi, ammo o’zi gapirmaydi. Bola nutqining taraqqiyoti ana shu xususiyatlari bilan katta kishilar nutqidan farq qiladi. Bir yoshdan bir yarim yoshgacha bo’lgan bola nutqining xaraktcrli belgisi shundaki, bola aytadigan so’zlar miqdori juda kam bo’ladi, ya’ni uning faol lug’ati juda sekin o’sib boradi. Bu yoshda bola lug’atining boyib borishi tevarak-atrofdagi kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o’sishiga bog’liq bo’ladi. Bola o’ziga aytilgan so’zlarni yaxshiroq tushu- nadigan bo’ladi. Uning sust lug’ati o’sib boradi, o’zi yaxshi gapirmaydi, ammo boshqalarning so’zini ko’proq eshitib. eshitgan so’z va jumlalarni o’ziga singdirib boradi va shuning zamirida keyinchalik o’z nutqini yuzaga keltiradi va boyitib boradi. Mana situ xususiyatlarni hisobga olgan pedagogtarbiyachi bolalar idrok ctadigan nutq, so’z va gaplarning mumkin qadar boy, rang- barang va to’g’ri bo’lishiga harakat qilishi kerakki, bu ularda og’zaki-mantiqiy fikrlash qobiliyatining paydo bo’lishiga ta’sir

etishi lozim. Bolada og’zaki-mantiqiy fikming paydo bo’lishi esa ularning elementar tushunchalarni ( balandlik, yaxshi, yomon va hokazolar) o’zlashtirib olishlariga yordam beradi. Bola bir yoshga to’lganda faol lug’ati tez o’sadi. Bola aytadi- gan so’zlarning miqdori birdaniga ortib ketadi. Bolaning kattalar nutqiga taqlid qilishi yangi so’zlarni bilib olishida katta ahamiyat kasb etadi. Endi u kattalarning so’zlariga ongli ravishda, uning ma’nosiga tushunib taqlid qila boshlaydi. Ikki yoshga kirganda uning nutqi ma’noli bo’la boshlaydi. Narsalarni o’z nomi bilan atay boshlaydi. Chunonchi, vov-vov — kuchuk, miyov-miyov — mushuk, chiq-chiq — soat va hokazolar. Endi bola ‘Bu nima?, Nomi nima?“ degan savollar bera boshlaydi. Bu savollar uning o’ta sinchkovligi, miyasida narsa bilan uning nomi (ya’ni so’z) o’rtasida yangi bog’lanishlar paydo bo’lganligidan dalolatdir. Dastlabki paytda bola narsalarni bildiruvchi so’zlarni ko’p- roq ishlatsa, keyinchalik ish-harakatning nomini bildiruvchi so’zlarni ham ishlata boshlaydi. Ikki yoshga to’lgan bolaning so’z boyligi 250 — 300 taga yetadi. Uch yoshga qadam qo’yishi bilan uning lug’atida fazoviy munosabatlarni bildiruvchi orqacla, yuqorida, pastda, yonda kabi ba’zi so’zlar paydo bo’la boshlaydi. Uch yoshning oxiriga borganda bola tevarak-atrofidagi kishiiar- ning nutqini tobora mukammalroq tushunadigan bo’ladi, ularning aytib bergan hikoyalarini, kichik she’rlarni, ashula va ertaklarni diqqat bilan tinglaydi, yangi so’zlarni o’zlashtirib boradi. K.at- talarga: Buning nomi nima? Nima uchun? Nega shunday? Qayerda? Qayerga ketdi? Qayerdan kelgan? Nimadan yasalgan? kabi savollarni beradi. Shular asosida uch yoshga to’lgan bolaning lug’at boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, olti yashar bolaning so’z miqdori 3 — 3,5 mingtagacha yetadi. Demak, bog’cha yoshi- dagi davrda uning so’z boyligi juda tez ortadi. Bog’cha yoshida bolaning nutqi miqdor jihatidangina yangi so’zlar hisobiga boyib qolmay, balki si fat jihatidan ham ancha takomillashadi. Masalan, yasli yoshidagi bolalar juda kam so’z boyligiga ega bo’lib, ayrim tovushlarni (r-l, sh-s, j-z kabi) yaxshi farqlay olmaydilar. Bog’cha yoshidagi bolalar esa bunday tovushlarning ko’pchiligini aniq va ravshan talaffuz eta oladitar, so’zlarni gaplar tarkibida to’g’ri qo’llab, to’g’ri

jumlalar tuza oladilar. Ammo bog’cha yoshidagi bolalarning hammasida ham so’z boyliklari miqdor jihatidan bir xil bo’lmaydi. So’z to’plamining bir xil miqdorda bo’lishi bola tarbiyalanayotgan oila sharoitiga, oila a’zolarining madaniy saviyasiga, tashqi muhit ta’siriga bog’liqdir. Ba’zi oila- larda bola nutqining o’sishi bilan maxsus shug’ullanadilar, ya’ni ularga yangi-yangi buyumlarni ko’rsatadilar, ularning nomlarini aytadilar, u bilan turli ish-liarakatlarni bajarib ko’rsatadi la r, bolaning sanoqsiz savollariga erinmay javob beradilar, o’zlari bilan ko’chaga aylangani olib chiqadilar, tevarak-atrof, muhit bilan tanishtiradilar. Kitobdagi illustratsiyalar yuzasidan suhbat- lashadilar, kichik-kichik she’rlar, hikoya va ertaklar o’qib beradilar va hokazo. Bunday sharoitda tarbiyalanayotgan bolalar lug’ati talab etilgan so’z miqdoriga ega bo’ladi. Ular kelgusi faoliyatga (maktab va undan keyingi faoliyatga) tayyor bo’lishadi, ya’ni yetarli so’z miqdoriga, nutqning sifat jihatdan takomillashgan darajasiga ega bo’lishadi. Ba’zi oilalarda esa bola nutqining o’sishiga e’tibor berilmaydi. Ana shuning natijasida bog’cha yoshidagi bolalar so’z boyligi o’rtasida sezilarli farq ko’zga yaqqol tashlanadi. 2. Bolalar bog’chasida lug’at ishining vazifalari va mazmuni Bolalar bog’chasida lug’at ishi — bu bolalarning faol lug’atini ularga notanish yoki qiyin so’zlar hisobiga rejali kengaytirishdir. Ma’lumki, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning lug’atini kengaytirish bir vaqtning o’zida tevarak- atrofdagi voqelik bilan tanishtirish va unga to’g’ri munosabatda bo’lishni tarbiyalash bilan qo’shib olib boriladi. Biz o’z fikrhrinvzni gap orqali ifodalaymiz. Gap so’zlardan tuziladi. So’z esa tilning qurilish materialidir. Shuning uchun ham so’zni bilmay turib, tilni bilish mumkin emas. Nutqimizda ishlatiladigan so’zlarning hammasi tilimizning lug’at boyligini, ya’ni leksikasini tashkil etadi. Leksika so’zi yunoncha leksis so’zi- dan olingan bo’lib, u so’z degan ma’noni bildiradi. Har bir so’zda quyidagilar muhim ahamiyatga ega: 1) uning ahamiyati yoki ma’nosi; 2) so’zning tovush tarkibi; 3) uning morfologik tuzilishi. Bolalar bilan lug’at ishini tashkil etganda so’zning mana shu uchta tomoniga e’tibor berish kerak.

Bolalar bog’chasida lug’at ishining aniq vazifalari bolalarni predmetlarning qismlarini, ranglarini, hajmini farqlashga o’r- gatishdan iborat. Shu asosda gavda qismlarini (bosh, qo’llar, oyoqlar, burun, og’iz, ko’zlar va hokazo), hajmni (katta, kichik) va ranglarni (qizil, sariq, ko’k, yashil) bildiruvchi so’zlar bolaning lug’atiga kiritiladi. Ikki yoshning oxirida o’xshash predmetlarni, narsa-buyum- larni (masalan, musbukni uning rangi, kattaligidan qat’i nazar tanish) bitta so’z bilan aytishga, bir guruhdagi buyumlarni boshqa guruhdagi buyumlardan rangi, kattaligidan qat’i nazar (koptokni shardan, piyolani stakandan va hokazo) farqlashga o’rgatiladi. Uch yoshdan boshlab bola lug’ati kattalar va o’zi shaxsan munosabatda bo’ladigan uy- ro’zg’or buyumlari nomini, ko’chada, bog’da, xiyobonda va boshqa joylarda (transport vositalari, qurilishlar, o’simliklar, hayvonlar va hokazo) ko’tgan predmetlar nomini bildiaivchi so’zlar bilan boyiydi. Bola o’zi munosabatda bo’ladigan buyumlarning qismini (dasta, choynakning qopqog’i; yeng, cho’ntak, tugmalar, tugma teshigi, yoqa va hokazolarni), shaklini (shar, kubik, aylana), meva-sabzavotjarning mazasini (shirin, nordon, mazali, bemaza, achchiq), kunning qismlarini (ertalab, kunduzi, kechqurun) bildiruvchi so’zlar hisobiga lug’at boyligi kengayadi. To’rt yoshli bolalar hamma buyumlarni, jihozlarni, turli transport vositalarining nomini aniq aytadilar. Bulardan tash- qari: 1) buyumlarning hajmini, detallarining katta-kichikligini farqlashni bildiruvchi (kattaroq, katta, kichkina, kichkinaroq, keng, kengroq, uzun, uzunroq, yo’g’on, ingichka kabi); 2) buyumlarning joylashish o’rnini (o’ngda, chapda, o’rtasida, orqasida, yaqinida, yonida), kun qismlarini va ularning belgilarini (ertalab, kechqurun, kechasi, sahar, shorn, xufton, qorong’i, yorug’ kabi); 3) buyumlarning fizik sifatlarini (yumslioq, qattiq, issiq, sovuq, silliq, tip-tiniq, g’adir-budur, yaltiroq va hokazolar), xususiyatlarini (eriydi, iviydi, yirtiladi kabi) bildiruvchi so’zlar ham ular lug’atini boyitadi. I. Bolalarning lug’atini boyitish. Bolalar lug’atini boyitish deganda, biz, ularni mustaqil o’zlashtirishlari uchun qiyin bo’lgan yangi so’zlar bilan muntazam

tanishtirib borishni tushunamiz. Bolalar lug’atini boyitish ishi uch yo’nalishda olib borilishi mumkin: 1. Sekin-astalik bilan miqdori orlib boradigan buyumlar va hodisalar bilan tanishtirib borish. 2. Tevarak-atrofimizni o’rab turgan predmetlar va liodi- salarning nomini, sifatini, xususiyatlarini, ularning o’zaro mu- nosabatlarini bildiruvchi so’zlarni kiritish. 3. Predmetlarning belgilariga qarab farqlash va umumlash- tirish asosida boshlang’ich tushunchalarni bildiruvchi so’zlarni kiritish. Lug’atni boyitish ishining uch yo’nalishi bo’yicha olib bori- ladigan ish hamma guruhlar uchun taalluqli bo’lib, faqat mazmun jihatdan farq qiladi. Masalan, tabiat hodisalari, buyumlar, ijtimoiy hayot hodisalari va hokazolar bilan tanishtirishda ish maznuinining oddiydan murakkabga borishi bilan turli guruhlarda o’zaro farq qiladi. Ikki yoshli bolalar bog’chada, uyda munosabatda bo’ladigan buyumlarning, kiyim-kechaklar, mebellar, idish-tovoqlar, o’yinchoqlar va hokazolarning nomlarini bilib oladilar. Endi ular niaishiy-xo’jalik va o’yin faoliyatlarida foydalaniladigan ayrim buyumlar va ular bilan bajariladigan harakatlarning nomlarini bilib olishlari kerak. Bu yoshda ularning narsa-buyumlar to’g’risidagi bilimlari chuqurlashib va mustahkamlanib boradi, endi ular o’xshash buyumlarni belgilariga qarab farqlashga o’rgatiladi va buning natijasida ular lug’ati kursi, kreslo, divan, stol, xontaxta, tufli, botinka, kavush, shippak, mahsi, kalish, etik, ro’mol, do’ppi, qalpoq, telpak, yaktak, chopon, chakmon, lozim, shalvar, shim, stakan, piyola, krujka kabi qator so’zlar hisobiga boyiydi. Besli yoshli bolalarning faol lug’atiga ular hayotida duch keladigan hamma buyumlarning nomlarini, ularning qismlarini, sifat va xususiyatlarini, fazoviy o’rnini va vaqt munosabatlarini bildiruvchi so’zlar kiritiladi. Shuningdek, bu yoshda ularning lug’atiga maishiyxo’jalik tushunchalarini bildiruvchi so’zlar

(sabzavotlar, mevalar, kiyimlar, o’yinchoqlar, idishlar, oyoq kiyimlari va hokazolar) kiritiladi. Olti yoshli bolalarning faol lug’atiga buyumlarning muhim belgilarini (yog’och, metall, plastmassa, mato, shisha, chinni), sifat va xususiyatlarini (och qizil, to’q yashil, nordonroq, sariqroq, og’irroq, yengil, sovuqroq, issiqroq, issiq, iliq, iiiqroq: pishiq, pishiqroq, pishiq emas; iviydi, sekin iviydi va hokazo) va boshqa tushunchalarni bildiruvchi so’zlar kiritiladi. Yetti yoshli bolalar lug’atiga esa buyumlarning va material- larning eng muhim belgilarini bildiruvchi so’zlar kiritiladi (nordon — shirin, achchiq — sho’r, yashilroq — sariq; mato — qishlik, tukli, yengil, qalin va hokazo). Bunda farqlashni bildirish uchun zarur bo’lgan so’zlarni kiritish muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalar o’zlari qaysi so’z to’g’ri, aniq ekanligini tanlay olmaydilar, balki eshitayotgan so’zlariga taqlid qiladilar. Shuning uchun tarbiyachining nutqi bolalar uchun namuna bo’lishi, u o’z lug’atini boyitish ustida ishlashi kerak. U ona tilining lug’at tarkibini yaxshi o’rganishi shart. Shunday qilib, bolalarning lug’atini boyitish ishi va uning mazmunini, bolalarning buyumlar to’g’risidagi bilimlarini muntazam ravishda kengaytirishga, umumlashtirishga va chuqurlashtirishga intilishi zarur. Bola lug’atidagi so’zlar miqdori bola tasavvuri bilan mos kelishi kerak. Agar bola tasavvuri rivojlanib, lug’at boyligi sekin o’ssa, u vaqtda bola o’z fikrini boshqalarga bildirishda qiynaladi, nutqi juda kambag’al, tushunarsiz bo’ladi. Agar aksincha bo’lsa, u vaqtda bola so’z ma’nosiga tushunmay, ko’p gapiradigan ‘vaysaqi" bo’lib qoladi. Shu bois har ikkala holat ham bola tafakkurining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bola lug’atiga muomaladan chiqarilgan va mahalliy shevaga oid so’zlarni kiritish yaramaydi. Bolalarning bir- birlari va kattalar bilan muloqotda bo’lishlari hamda o’z fikrlarini erkin, tushunarli bayon qilishlari uchun asosiy manbalardan biri bolalar badiiy adabiyotidir. Bolalar kattalarning o’qib berishi, hikoya qilishlari orqali badiiy asarlarni idrok etadilar va shu asosda lug’atlari boyib boradi. 2. Bolalar lug’atini aniqlash va mustahkamlash. Bolalar lug’atidagi so’zlarni mustahkamlashga tarbiyachi alohida e’tibor berishi zarur. Bu vazifa

maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Bog’cha yoshidagi bola lug’atida so’zlarning mustahkam o’rnashishi uchun uni ko’p tuarta takrorlash zarur. Bola xotirasida qiyinlik bilan mustahkamlanadigan murakkab so’zlarga quyidagilar kiradi: 1) umumlashtiruvchi so’zlar: uy hayvonlari (ot, sigir, qo’y, echki, eshak); mebel (stui, stol, divan, xontaxta, javon); oyoq kiyimlari (tulli, botinka, shippak, kavush, kalish), idish-tovoqlar (likopcha, kosa, piyola) va hokazolar; 2) mavhum so’zlar (jimjitlik, sarg’ish, tozalik, go’zallik); 3) sifatlarni bildiruvchi so’zlar (g’adir-budur, tip- tiniq, nordon, shaharlik, temirdek) va hokazolar. Tovush jihatdan qiyin talaffuz etiladigan so’zlar (trolleybus, motoroller, ekskavator, eskalator, tipratikan, avtobus, termometr, kotlet, kompot, televizor, plastmassa) va mustaqil o’zlashtirilishi qiyin bo’lgan so’zlar bir necha marta takrorlanadi, bolalarga awal jo’r bo’lib takrorlash. so’ngra yakkama-yakka takrorlash taklif etiladi. Masalan, ‘Mana likopcha, bizda li- kopchalar juda ko’p, hozir navbatchi 5 ta likopcha olib keladi. Hozir enaga likopchaga ovqat solib beradi... 11 . Bola lug’atini mustahkamlashdan tashqari boshqa vazifa, ya’ni so’z ma’nosini aniqlash ham hal etilmog’i lozim. Bolaning hayotiy tajribasi yetarli bo’lmaganligi uchun ayrim so’zlarning ma’nosini tez o’zlashtira olmaydi. Bu jarayon uzoq davom etib, butun maktabgacha tarbiya yoshini o’z ichiga qamrab oladi. Masalan, bolalar ,,sto!“ so’zidan erta foydalana boshlaydilar. Ular bu so’z jihoz, buyumning nomi ekanligini biladilar, ,,stol“, ‘ovqatlanish" ma’nosida ham ishlatilishini (Akmalning tug’ilgan kuniga borganimizda ,,stoli“ yaxshi edi, ya’ni dasturxonda barcha noz-ne’matlar bor edi, yaxshi mchmon qildi) keyinchalik bilib oladilar. ‘Bayram" so’zining ma’nosi ham muntazam chu- qurlashtirib boriladi: kichik yoshdagi bola ‘bayram" so’zini his- hayajon (emotsional), xushchaqchaqlik daqiqasi ma’nosida idrok etadi. Katta yoshdagi bola esa ‘bayram" (Mustaqillik bayrami yoki Navro’z bayrami) bu butun o’zbek xalqining milliy bayrami, uni butun

0’zbekiston xalqi shod-u xurramlik bilan nishonlashini tushunadi. Bundan tashqari, bolalarning tafakkuri (fikr yuritishlari) o’zining aniqligi, ko’rgazmali bo’lishi bilan kattalarning tafak- kuridan farq qiladi. Ular, eng awalo, aniq so’zlarni o’zlashtiradilar. Bolalar lug’atida umumiy tushunchalarni bildiruvchi so’zlar mavjud bo’lib, ulardan xato foydalanadilar, ya’ni ushbu so’zlarning ma’nosi chegaralangan holda tushuniladi. Buning natija- sida bolalar bilan tarbiyachi o’rtasida tushunmovchiliklar vujudga keladi va bolalar tarbiyachining so’zlarini anglab yetmaydilar. Shuning uchun tarbiyachining asosiy vazifasi bolalar yoshiga mos so’zlar tanlab, ularning ma’nosini tushuntirishi, narsa- buyum va hodisalarning nomlarini to’g’ri aytishi kerak. Xulosa qilib shuni aytish joizki, tarbiyachi qaysi turdagi mashg’ulotni o’tmasin, qaysi faoliyatni tashkil etmasin, albatta yangi, bolalar tomonidan mustaqil ravishda o’zlashtirilishi qiyin bo’lgan so’z- larni bolalar lug’atida mustahkamlashi va ularning ma’nosini alohida tushuntirishi shart. Masalan, o’rta guruhda (dastur asosida) ‘Go’ro’g’li" dostonidan parcha o’qiyotganda (badiiy asarni o’qib berish mashg’uloti) matnda ‘baytal" so’zi uchraydi. Bu so’zni bola ilk bor eshitayotgan bo’lishi mumkin. Tarbiyachi ‘baytal" bu ona ot ekanligini bolaga tushuntirib, bolani (Go’ro’g’lini) emizib turgan ot rasmini bolalarga ko’rsatishi va ,,baytal“ so’zini ko’p marta takrorlash usulidan foydalanib, bola xotirasida mustahkamlashi kerak. Shu tariqa doston matnidagi ‘yilqichi", ‘yilqibon", ‘suluv", ‘kuvi" kabi so’zlarning ma’nosi ham tushuntirilib, mustahkamlanadi. 3. Bolalar lug’atini faollashtirish. Tarbiyachi bolalarning lug’atini boyitibgina qolmasdan, balki lug’atdagi so’zlardan o’rinli foydalanishga ham o’rgatib borishi, nutq orqali bayon etiladigan fikrlarini aniqroq ifoda eta olish ko’nikmasini hosil qildira olishi kerak. Bolalar lug’atini faollashtirishning mazmuni har bir guruhda ularning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" da bayon etilgan. Bolalar lug’atini faollashtirish — bu bolalar tomonidan ma’nosini aniq tushungan holda foydalaniladigan so’zlar miq- dorining ortib borishidir.

Turli-tuman faoliyat turlarida (mashg’ulotda, o’yin, mehnat, maishiy faoliyat va kundalik tartib jarayonida) bolalarni o’z lug’at boyligidan foydalanishga o’rgatish ular nutqini o’stirishning zarur shartidir, chunki tilni undan foydalanish jarayonidagina egallash mumkin. Bolalarning kattalar bilan nutqiy muloqoti ular lug’atini faollashtirishda qimmatli vosita bo’lib hisoblanadi. Shuningdek, topshiriqlar berish, ya’ni uslubiyot xonasiga borib, katta tarbiyachidan didaktik (ta’limiy) o’yinchoq yoki surat so’rab kelish; sayr haqida enagaga so’zlab berish; Nomi nima? Rangi qanday? Qanday materialdan qilingan? Nima uchun kerak? kabi savollar berish; bolalarga ma’lum bo’lgan so’zlarni to’g’ridan to’g’ri aytib, esiga tushirish, o’xshashlik bo’yicha (buyumlarning vazifasiga qarab ) yangi so’z yasash (qand uchun qanddon, sut uchun sut idish ); obyckt uchun xos bo’lgan sifat va fe’llarni tanlash (qanday hikoya? — kulgili, xushchaqchaq, xuddi crtakka o’xshaydi); tarbiyachi tomonidan tushirib qoldirilgan so’zlarni topib aytish va to’Idirish (uning ignalari qishda ... — kunuishdck; ayiqlar aravada sil... — silkinishadi) kabi usullardan foydalanib, bolalar lug’atini faollashtirish mumkin. 4. Bolalar lug’atidagi mahalliy shevaga oid so’zlarni adahiy so’zlar bilan almashtirish. O’zbek tiliga Davlat tili maqotni berilishi munosabati bilan nutqimizda ishlatiladigan so’zlarga e’tibor yanada kuchaydi. Bolalar lug’atida mahalliy shevaga oid so’zlarga e’tibor bermaslik kelgusida maktabda ta’Iim olish jarayoniga, kishilar bilan muloqotda bo’lishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Chu- nonchi, maktabda olib borilgan kuzatishlar natijalari shuni ko’rsatdiki, o’quvchilar nutqidagi orfografik xatolar: a) mahalliy sheva ta’sirida; b) bola qanday gapirsa, shunday yozishidan kelib chiqadigan xatolardir. Mahalliy shevaga oid so’zlarning ko’p ishlatilishi kelgusida maktabda bolalar savodxonligini oshirishga xalal beradi. Bola lug’atining shevaga oid so’zlar hisobiga boyib borishida oilada otaonalarning, atrofdagi kishilarning, bolalar bog’chasida esa tarbiyachining, bog’cha xodimlarining ta’siri katta. Chunki bolalar atrofdagilardan eshitgan har qanday so’zlarni o’zlashtirib borishadi, natijada bu so’zlar bola lug’atining mahsuliga aylanadi. Shuning uchun tarbiyachi ota-onalar bilan suhbat va maVuzalar o’tkazib,

ularga iloji boricha adabiy tilda gapla- shishlarini, bolani ham sof adabiy tilda so’zlashga o’rgatishlari lozimligini uqtirishi zarur. Avvalo, tarbiyachi-pedagogning o’zi bolalar bilan sof adabiy til qoidalariga rioya qilib so’zlashishi lozim. Buning uchun o’zbek tili lug’atini muntazam tarzda o’rganib borishi, adabiy talaffuz qoidalariga rioya qilgan holda gapirishi, o’qib berishi yoki hikoya qilishi, buyumlar, jonli va jonsiz tabiat hodisalari, o’simliklar, hayvonot dunyosi, kattalar mehnati, ijtimoiy hayot hodisalari va hokazolar uchun lug’atchalar tuzishi kerak. Masalan, har bir tarbiyachi o’zining viloyatiga tegishli shevaga oid so’zlarni nazarda tutib, lug’atni quyidagicha tuzishi mumkin: Buxuro slicvasida Adabiy lalafTuzda Buxoro slicvasida Adabiy talalTuzda julob paypoq kadi qovoq kallapo’sh do’ppi boyimjon baqlajon zocha qo’g’irchoq zaldori o’rik nuirg’ tovuq satil chclak gcchi echki kunjak burchak kurracha xo’tik madoncha hujra barra qo’y kissa cho’ntak tortanak o’rgimchak choygardon cho’mich Bola lug’atidagi mahalliy shevaga oid so’zlarni adabiy so’zlar bilan almashtirish uchun turli usullardan foydalaniladi. Chunonchi: 1) mahalliy shcvaga oid so’zlarni adabiy so’z bilan almashtirish mumkin bo’lsa (kurracha — xo’tik), awal xor bo’lib takrorlatish, so’ng esa har bir boladan qayta aytishni talab etish; 2) nomi buzib aytilgan (zocha — qo’g’irchoq, barra — qo’y, murg’ — tovuq va hokazolar) narsa-buyumning rasmini yoki o’yinchoqlarni buyumlar ichidan topishni buyurish; 3) shu narsa-buyumning rasmini solib, uning nomini takror ayttirish. Yuqorida bayon etilgan lug’at ishining hamma ish vazifalari bir vaqtning o’zida bir butun pedagogik jarayonda hal etiladi. Ayni vaqtda har bir ish vazifasi o’z xususiyatlariga, o’z usul va uslubiyotiga ega.

Bolalar bog’chasidagi o’quv jarayoni mashg’ulot hisoblanib, ushbu mashg’ulotda lug’at ishining biron-bir ish vazifasi ha! etiladi, qolgan ish vazifalari esa yo’l-yo’lakay amalga oshiriladi. 3. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" bo’yicha turli yosh guruhlarida olib boriladigan lug’at ishi Turli guruhlarda olib boriladigan lug’at ishining mazmuni ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" asosida belgilangan. Unda lug’at ishi bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish dasturi asosida tuzilgan. Bolalar tevarak-atrof. ijtimoiy hayot hodisalari bilan mehnat, o’yin, maishiy hayot jarayonida va mashg’ulotlarda tanishib boradilar. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“da bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish bir necha bo’limlardan iborat qilib ajratib ko’rsatilgan. Kichik guruhda tevarak-atrof va ona-Vatan; ijtimoiy hayot hodisalari, buyuk siymolar va bayramlar; kattalar mehnati; transport vositalari, buyumlar. Shuningdek, tabiat bilan tanishtirish bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash dasturining ajralmas bir bo’limi bo’lib hisoblanadi. Biz bolalarni o’simliklar, hayvonlar, qushlar, hasharotlar dunyosi bilan, tabiat burchagi bilan tanishtirish vositasida muntazam lug’at ishi vazifalarini amalga oshiramiz. O’rta guruhda esa yuqoridagi bo’limlardan tashqari, harbiy qo’shinlar bilan tanishtirish bo’limi ajratilgan. Dasturda katta guruhlar uchun ancha murakkablashtirilgan materiallar ajratilgan. Chunonchi, ular yuqorida bayon etilgan bo’limlardan tashqari quyidagi bo’lim- larni o’z ichiga qamrab oladi: an’anaviy bayramlar; mashhur sarkardalar; xalq og’zaki ijodi; transport va aloqa vositalari. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish dasturida ajratib ko’rsatilgan bo’lim materiallarining mazmuni bolalarning yoshiga ko’ra murakkablashib borishi bilan bir-biridan farq qiladi. Bolalarning bilim doiralari ularning buyumlar to L g’risidagi bosh- lang’ich tushunchalari va tasavvurlariga qarab kengayib boradi. Chunonclii, 2 — 3 yoshli bolalar kundalik tartib jarayonida turli xildagi buyumlar bilan hamda bog’chaga yaqin bo’lgan obyekt- larni ko’radilar va ularning nomlarini,

ayrim sifatlarini bilib oladilar. 6 — 7 yoshli bolalar esa jamiyat hayoti, ona- Vatanimiz- dagi voqealar bilan qiziqadilar, bog’chadan tashqaridagi muhim obyektlar, buyumlar, narsa-hodisalarni kuzatadilar, natijada ularning bilim doiralari 2 — 3 yoshli bolalarning bilim doiralariga nisbatan ancha keng, aniq, mazmunli bo’ladi va buning zamirida lug’at boyligi tez rivojlanib boradi. Quyida dastur asosida turli yoshdagi bolalarni tevarak-atrof bilan, ijtimoiy hayot hodisalari bilan tanishtirishning mazmuni va guruhlar bo’yicha dastur mazmunining murakkablashib borishini misol tariqasida keltiramiz. Buyumlar bilan tanishtirish Kichik guruhda. Maishiy buyumlar (ko’zgu, taroq, sovun, tish va kiyim cho’tkalar) haqida tushuncha beriladi. Uy-ro’zg’or buyumlari (palos, gilam, shkaf, karavot, xontaxta, stol); oshxona idishlari (kosa, tovoq, qoshiq, likopcha, lagan, choynak, piyola, chelak, patnis va boshqalar) nomlarini bilib olish, farqlashga; oyoq kiyimlar (etik, kavush, shippak), bosh kiyimlar (do’ppi, qalpoq, ro’mol, telpak) nomlarini, vazifalarini bilib olishga o’rgatiladi. О ’rta guruhda. Tevarak-atrofdagi buyumlar va ularning xilma- xil sifatlari {shakli, rangi) bilan tanishtirish. Uy-ro’zg’or buyumlarining (gilam, palos, ko’rpa, to’shak, ko’rpacha, yostiq, choyshab) shakli va rangi, vazifasiga e’tiborni jalb qilish. Narsalarning qiziqarli tomonini ko’rishga o’rgatish (deraza romi, uning oynasi, darchasi, zulfi va deraza tokchasi). Buyumlarni umumlashtirish, bir tur doirasida farqlash (choy idishlar: choynak,piyola, patnis, likopcha; oshxona buyumlari: cho’mich, kapgir, qozon, kosa, pichoq, tova, lagan, tovoq, tog’ora, jo’va). Bir turdagi buyumlarning xilma-xilligini (turli rang, bichim, o’lchovdagi har xil gazlamalardan tikilgan ko’ylaklar) bilib olish, har xil turdagi buyumlarni juftlash va guruhlash vositasida buyumlarning belgilari (vazifasi, tuzilishi va shu kabilar)ga ko’ra gurulilash ko’nikmalarini takomillashtirish. Kiyimlar: ustki kiyimlar, bosli kiyimlar, ichki kiyimlar, poyabzal turlari, nuisiqa asboblarini (surnay, dutor, nog’ora va b.) farqiashga o’rgatish.

Katta guruhda. Buyumlarning niuhim belgilari to’g’risidagi ma’lumotlar bilan bolalar bilimini boyitish. Buyumlarni shu belgilari asosida guruhlarga ajratish. Buyumlarni qanday materiallardan (matodan, qattiq, yumshoq, suyuq) ishlanganligi to’g’risida tushuncha berish va ularni bir-biridan farqlay bilishga o’rgatish. Buyumlarning vazifalari to’g’risidagi bilimlarini kengaytirish. Ijtimoiy hayot hodisalari bilan tanishtirish Kichik guruhda. Buyuk siymolar va bayramlar haqida ma’lumot berish. Navoiy rasmi bilan tanishtirish. Tarbiyachi Navoiyning rasmda aks etgan siymosi haqida tushunarli, sodda jumlalarda, ayni paytda rnehr va iftixor bilan bolalarga tasviriy hikoya aytib berish orqali unga nisbatan muhabbat, hurmat hissini uyg’otadi. Bolalarda Navro’z, Mehrjon(hosil bayrami), hayit va boshqa milliy bayramlarimiz haqida ilk tasawur hosil qilish. Tarbiyachi bu bayramiarda hamma chiroyli kiyimlar kiyishi, o’yin-kulgi, xursandchilik bo’lishini va shu bilan birga, eng muhinii, kichiklar kattalarni (ota-onalari, buvi-yu bobolarini) borib ko’rishlari, har xil sovg’alar olib borishlari, ularning duosini olishlari haqida tushuncha beradi. O’rta guruhda. Bolalarga o’zbek xalqining buyuk sivmolari (Navoiy, Bobur va b.) haqida qisqacha so’zlab berish. Buyuk o’zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyga nisbatan hurmat va muhabbat hissini tarbiyalash. Navoiyning bolaligi va nuroniy siymosi aks etgan suratlar bilan tanishtirish. Oila a’zolari: otasi, onasi, tog’alari haqida ma’lumot berish. Alisherning bolaligi haqidagi qiziqarli voqcalardan hikoya qilish. Navoiy haqidagi afsona va rivoyatlardan o’qish va suratlarini ko’zdan kechirish. Bolalarni o’zbek xalqining milliy bayramlari bilan tanishtirish. Navro’z — xalqimizning qadimiy bayramlaridan biri ekanligi, uni kattalar ham, bolalar ham birday quvonch bilan nishonlashlari, qiziqqiziq o’yinlar, sayillar uyushtirilishi, sumalak, halim, ko’k somsa, chuchvaralar pishirilishi haqida so’zlab berish. Hosil bayrami — Mehrjon. Bayramning nomlanishi haqida qisqacha so’zlab berish. Bu bayram har yili kuz faslida o’tkazi- lishi, unda dala mehnatkashlarining mehnat natijalari namoyish qilinishi, har xil ko’rgazmalar,

meva va sabzavotlar savdosini tashkil etish, dilrabo qo’shiq-raqslar, bobodehqonning fidoyi mehnatini ulug’lovchi she’rlar barala yangrab, o’yin-kulgi, xursandchilik avjiga chiqishi, bu to’kin-sochinlik bayrami ekan- ligi haqida tasavvur hosil qilish. Bayramda qovun va uzum sayli o’tkazilishi haqida so’zlab berish. Katta guruhda. Buyuk siymolar, allomalar hayoti va tariximiz, buyuk sharq madaniyati bilan tanishtirishni davom ettirish. Navoiyning buyuk mutafakkir, davlat arbobi bo’lganligi haqida ma’lumot berish. Uning odob-axloqqa, tarbiyaga oid, bolalar yoshiga mos asarlari bilan tanishtirish. Navoiyning dunyo xalqlari taniydigan buyuk shoir ekanligi, uning o’zbek adabiy tiliga asos solganligi haqida hikoya qilib bc- rish. Oradan 600 yil o’tgan bo’lsa ham, uning asarlari o’z qadrini yo’qotmaganligi, shu kungacha dunyodagi ko’plab tillarga tarjima qilinganligini aytish. Navoiyning xalqparvar inson bo’lganligi, xalq uchun kerakli inshootlar qurdirganligi, xalq ham uni juda sevib, hurmat qilganligi haqida gapirib berish. Alisher Navoiy nomini abadiylashtirish maqsadida O’zbe- kistondagi shahar, muzey, teatr, kutubxona, istirohat bog’i va ko’chalar Navoiy nomi bilan atalishi haqida ma’lumot berish. Buyuk insonlar: Al-Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bck, Bobur, Kamoliddin Behzod haqida ma’lumot berish. An’anaviy bayramlar. Navro’z bayrami bahor faslida o’tkaziladi. U hijriy hisob bo’yicha 21- martga to’g’ri keladi va yangi yitning boshlanishi hisoblanadi. Ilgari musulmon xalqlari Navro’z bayramini keng nishonlaganliklari, keyinchalik bu bayramni nishonlash taqiqlangani haqida qisqacha so’zlash. O’zbekiston mustaqil davlat deb e’lon qilingach. bu bayram qayta tiklanganligi va endilikda Navro’z milliy bayramlarimizdan biri deb sanalishi haqida ma’luinot berish. Qadimiy milliy-mavsumiy bayram sayillari bilan bolalarni tanishtirish orqali ularda qadriyatlarimizga nis- batan muhabbatni shakllantirish. Shakl va mazmuni

jihatidan xilma-xil bo’lgan sayillarni muntazam ravishda tashkil qilib turish. Masalan: katta sayil (boychechak, ona yer saxovati, gilos, olma) va qushlar hamda gullar bayrami va boshqalar. Bulardan tashqari, bolalarga milliy marosimlar: to’y, ma’rakalar va boshqalar to’g’risida tushuncha berish. Bu usullar bolalar lug’atini boyitishga, tarbiyachi nutqidan kerakli so’zlarni ajratib olishga, shuningdek, o’z nutqlarida egallagan so’zlarini ishlata olishga yordam beradi. Shuning uchun bir uslubiyotning o’zida bir vaqtda bir necha uslubdan foydalaniladi, ammo shulardan bittasi asosiy usul hisoblanadi. Quyida biz lug’at ishining bir necha usullarini ko’rib chiqamiz: 1. Yangi yoki qiyin so’zni aytib berish. Bu usul bolalar lug’atini boyitishning faol usullaridan hisoblanadi. Belgilangan so’zni tarbiyachi shunday talaffuz etishi kcrakki, bolalar uni o’zlari bilmagan holda idrok etsinlar (aytsinlar). Tarbiyachi aytilayotgan yangi yoki qiyin so’zni nutq oqimidagi boshqa so’zlarga nisbatan sekinroq sur’atda talaffuz qiladi. Ammo so’zni bo’g’inlab aytish mutlaqo yaramaydi. So’zni bo’g’inga ajratib aytish — adabiy talaffuz mc’yorini buzadi, u og’zaki nutq uchun xarakterli emas. So’zni sekin talaffuz etish kerak, ammo orfoepik tomondan to’g’ri bo’lishi lozim. 2. Obyektni ko’rsatish. So’zni aytish ko’pincha obyektni ko’rsatish bilan bog’lanadi. (‘Qaranglar, javonning ichida tokchalari bor", deydi tarbiyachi, javon eshigini ochayotib va uni ko’rsatib.) 3. So’zni tanish so’z yoki tanish sinonim bilan alniashlirish va qarama- qarshi ma’noli so’z, tanish antonim bilan taqqoslash. Masalan, akvarium — shisha yashik, unda baliqlar yashaydi, ular bizga shisha orqali yaxshi ko’rinadi. 4. Yangi yoki qiyin so’zni gapda ishlatish. Masalan: tramvay so’zini o’zlashtirishda tarbiyachi shunday deydi: ‘Yo’lovchilar tramvayning orqa eshigidan chiqishadi" va hokazo. 5. So’zni takrorlash. Aytilgan yangi yoki qiyin so’zni bolalar xotirasida mustahkamlash uclum tarbiyachi mashg’ulot davomida bir necha marta hamma

bolalar bilan jo’r bo’lib takrorlaydi. Bunday takrorlash bolalarning nutq faolligini oshiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Biroq bunday usuldan bolalarga tovush talaf- fuzi qiyin bo’lgan so’zlarni takrorlatishda foydalanilsa yaxshi na- tija beradi (trolleybus, motoroller, termometr va boshqalar). Tarbiyachi tomonidan takrorlash uchun namuna sifatida aytilgan so’z aniq bo’lishi va taxminan quyidagicha tushuntirish bilan boshqarilishi kerak: ‘Hozir hammamiz birgalikda bu so’zni aytishni o’rganamiz. Bu so’zni men bilan birga o’rtacha ovozda ayting". Tarbiyachi ayrim bolalar so’zni qanday talaffuz eta- yotganligini diqqat bilan tinglaydi, kerak bo’Isa, namunani takrorlashi mumkin. Namunani takrorlashda tarbiyachi bolalarga: ‘Diqqat bilan tinglang, bu so’zni yana takrorlayman", deb aytishi kerak. 6. Savol berish. Bu usuldan bola lug’atini faollashtirish maqsadida foydalaniladi. Doim to’g’ridan to’g’ri savollar berishdan foydalanilmasdan, balki javob qaytarishga yordam beruvchi savollar berish ham mumkin. Masalan: Koptok o’ng tomondami yoki chap tomondami? 7. So’zning kelib chiqishini tushuntirish. Ba’zi hollarda bolalarning so’zga bo’lgan qiziqishini kuchaytirish maqsadida uning kelib chiqishini (etimologiyasini) tushuntirish ham katta ahamiyatga ega. Bu usuldan ko’proq katta guruhlarda so’z ma’no- sini chuqur tushunib olish, so’zga qiziqishni tarbiyalash maqsadida foydalaniladi. Masalan: Bolalar, nima uchun yuk avtomo- bili yuk tashuvchi deyiladi? 8. Murakkab so’zlarni hosil qilish. Bu usul maktabga tayyorlov guruhida qo’llaniladi. Bolalar bilan murakkab so’zlarni (yangi so’zni) hosil qilish ustida mashq qilinadi. Bolalarga bir, ikki so’zdan yangi so’z hosil qilish taklif etiladi. Masalan, gul — guidon; suv — suvchi; och, qizi! — och qizil; to’q, sariq — lo’q sariq; uzun, quloq — uzunquloq va boshqalar. 9. Ta’limiy o’yin (didaktik o’yin). Bu usuldan ko’proq mashg’ulot davomida foydalaniladi. Tarbiyachi qisqa muddat ichida ( 1 — 3 daqiqa) bolalar bilan so’z tanlash bo’yicha mashq o’tkazadi. Masalan: ‘Kim ko’proq ko’radi va aytadi?", ‘Kim dumaloq shakldagi buyumlarni ko’proq aytadi?" Bu usuldan

topishmoq- larni topish, buyumlarni taqqoslashda (xotirasi bo’yicha va ко ’rib turgani bo’yicha) katta guruhlarda foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. 4. Tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’at ustida ishlash bo’yicha mashg’ulot turlari Kuzatish mashg’u lot id a lug’at ishi. Ta’limning muhim uslublaridait biri bu kuzatishdir. Kuzatish o’ziga xos bir faoliyat bo’lib, u bolani borliq hayot bilan yaqindan tanishtiradi. Bola, odatda, eshitganlariga nisbatan ko’rgan va kuzatganlarini uzoq vaqt yodida saqlaydi, ulardan ta’sirlanadi, estetik zavq oladi. Turli- tuman ranglarga boy, go’zal va xushmanzara tabiat bola didi, so’z boyligi, nutqini o’stirish manbayidir. Bolani atrofdagi go’zallikni ko’ra bilishga, ranglarni idrok eta olishga, tovushlar ohangini tinglay bilishga, xushbo’y hidlarni payqay olishga o’rgatish orqali uning fikr doirasi o’stiriladi, nutqi rivojlantiriiadi. Bolada tevarak- atrofdan olgan taassurotlarini so’z bilan ifodalash xususiyatlarini tarbiyalash muhim ahamiyatga ega. Bola tevarak-atrof va ijtimoiy hayot hodisalarini, kishilar mehnatini kuzatar ekan, ularni ifoda etish uchun yangi-yangi so’z va iboralarni o’rgana boshlaydi. Eng muhimi, bola o’zi yashab turgan joydagi o’sinilik, hayvon, ijtimoiy hayot, buyumlar bilan yaqindan tanishadi. Bolalarda kuzatish faoliyatining juda yoshligidan paydo bo’lishi haqida pedagog olim D. N. Gonobolin shunday degan edi: ‘Kuzatish idrokning o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan turlaridan 82 biridir. Tashqi dunyo obyektlarini idrok etishning mukammalligi faqat sezgilar (ko’rish, eshitish va boshqalarjning o’tkirligigagina emas, balki hodisalarni tahlil qila bilish, narsalarning belgilarini farq qilish, ular o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlash, bilib olish va shu kabilarga bog’liqdir’’. Bolalarni yangi obyekt bilan tanish- tirishning asosiy maqsadi shu obyektdagi yangilikni bilib olishga, uning bclgilari, xususiyatlari haqida tushunehaga ega bo’lishga hamda atrof-muhit bilan bog’liqligini aniqlashga yordam bcrish- dan iboratdir. Kuzatish jarayonida turli analizatorlar (ko’ruv, eshituv, ta’m bilish. teri) faollashadi. bolalarning ayrim sezgilari so’z bilan (achchiq, taxir, issiq, sovuq, g’adir-budur, silliq, qizil, sariq, ko’k va h. k.) ifodalanadi.

Nutq o’stirish uslubiyotining asoschisi, mashhur pedagog I. Tixeyeva kuzatishning ta’lim jarayonidagi ahamiyatiga yuqori baho berib, shunday degan edi: ‘...Voqclikni kuzatish har qanday bilimga ega bo’lishning negizidir. Kuzatishdnn ko’zlana- digan muhim maqsad bolalarga tevarak-atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilishga va idrok qilinayotgan narsani so’z bilan ifodalashga yordam bcrishdir". Idrok bolaning tafakkur faoliyati bilan bog’liqdir: ya’ni obyekt haqida fikr vujudga keladi, muhim bclgilari sanab o’tiladi, obyekt boshqa obyekt bilan taqqoslanadi. Kuzatish jarayoni tarbiyachining va bolalarning nutqiy muloqotlari asosida olib boriladi, idrok qilinayotgan muhim tomonlari esa so’z bilan ifodalanadi. Bolalar bog’chasining eng muhim vazifasi: I) bolalarda kuzatuvchanlik qobiliyatini o’stirish; 2) amaliy tajribalarni orttirish; 3) nutq ko’nikmalarini hosil qilish uchun o’z his-tuy- g’ularidan foydalanishga o’rgatish. Bolalarda kuzatuvchanlik qobiliyati ularni tevarak-atrofdagi olam bilan tashkiliy tarzda tanishtirish yo’li bilan o’stiriladi. Bolalarning bilim doirasini kengaytirish, nutqini o’stirish va lug’at ustida ishlashida tevarak-atrofdan foydalanishning ikki usuli mavjud: 1. Buyumlarni o’rganiladigan material sifatida bolalarga yaqinroqdan ko’rsatish. Bularga turmushda ishlatiladigan buyumlar, idish-tovoqlar, kiyim- kechak, poyabzal, o’yinchoqlar, tabiatdan gullar, novdalar, mevalar, sabzavotlar, obyektlar, uy hayvonlari va parrandalar, qushlar, baliqlar va boshqalar kiradi. Bunday kuzatish bolalar bog’chasining o’zida o’tkaziladi. 2. Bolalarni obyektga yoki buyumga yaqinlashtirish. Bularga bog’chaning o’zida bevosita kuzatish imkoniyati bo’lmagan obyektlar yoki buyumlar (qurilishlar, do’konlar, pochta, paxta dalasi, transport vositalari va boshqalar) kiradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish eng yaqin joydan, ya’ni guruh xonalari (uyqu xonasi, yuvinish xonasi va

hokazolar), ulardagi buyumlar, o’yinchoqlar, tabiat burchagi, guruh maydonchasi va hokazolar bilan tanishtirishdan boshlanadi. Bunday kuzatishlar ma’lum bir maqsadni, ya’ni o’z guruh xonasi, undagi jihozlar va buyumlar, bog’cha binosi, undagi xonalarning, guruh maydonchalarining joylashishi haqidagi, tevarakatrofdagi buyumlar, bog’chadagi xizmatchilarning mehnati haqidagi bolalarning bilimlarini aniqlash va kengaytirish, lug’atini boyitish va faollashtirishdan iboratdir. Bog’chaning o’zida, guruh xonasida tashkil etiladigan bunday kuzatish mashg’ulotlari Y. I. Tixeyevaning ta’biricha ‘mahalliy sayohat" deb yuritiladi. Bunday kuzatish, ko’zdan kechirish mashg’ulotlari bog’chaning hamma guruhlarida o’tkaziladi. Tarbiyachi kuzatish mashg’ulotini o’tkazishga tayyorlanar ekan, u tevarak-atrof bilan va ijtimoiy hayot hodisalari bilan tanishtirish bo’yicha bitta mashg’ulot o’tkazishga tayyorlanar ekan, u mashg’ulot uchun zarur bo’lgan ma’lumot hajmini, shuningdek, kuzatish jarayonida bolalarning bilishlari va o’zlashtirishlari lozim bo’lgan so’zlarni tanlaydi. Mashg’ulotning rejasini tuzishda kuzatish jarayonida foydalaniladigan, bolalar uchun yangi va qiyin bo’lgan so’zlarni belgilab qo’yadi. Masalan: kiehik guruhda guruh xonasi, yechinish xonasi va hokazolar bilan tanishtirilganda bolalarga dahliz, shkaf, shkaf tokchasi, o’ngda, chapda, ilmoq, oyoq kiyimi, ust kiyimi, ilinadi, yechiladi va hokazo so’zlar aytiladi, faollashtiriladi, mus- tahkamlanadi. Shuningdek, o’z guruh xonalari bog’cha binosi- ning qayerida joylashgan 1 igini bilib olishga o’rgatiladi. Shu tariqa bog’cha yer maydoni, undagi barcha binolar: oshxona, kirxona, qorovul xonasi, hamshira, mudira xonasi va musiqa xonalari, guizor, bog’ va boshqalar tanishtirilib, kuzatishlar tashkil etiladi. Kuzatish obyekti va uning tnazmuni kichik guruhdan katta guruhga o’tganda murakkablashib boradi. Bolalar bilan tashkil etiladigan bunday kuzatish mash- g’ulotlari bolalarning bilim doirasini kengaytirish va lug’atini boyitish bilan birga, ularda yuksak axloqiy sifatlarni ham tarbiyalaydi. Masalan, bolalarni bog’cha binolari bilan ta- nishtirayotganda, ularning c’tiborlari xonalarning tozaligiga jalb qilinib, ularda enaganing mchnatiga nisbatan hurmat hissi tarbiyalanadi; qishki ust

kiyimlar ko’zdan kcchirilayotganda ular uchun chiroyli, issiq kiyimlar tikkan ustalar va ularning meh- natini qadrlash hissi tarbiyalanadi. Shuning uchun mashg’ulot- ning dastur maqsadida lug’at ishdan tashqari kishilarning mehnatiga hurmat (kattalar mehnatini kuzatishda), tabiatga muhabbat (hayvon yoki o’simliklarni kuzatishda), buyumlarga nisbatan chtiyotkorlik (buyumlar bilan tanishtirishda) muno- sabatlari va hokazolarni tarbiyalash ko’rsatiladi. Kuzatish mashg’ulotlarining boshlanishi nuihim bosqich bo’lib, butun mashg’ulot jarayoniga ko’p tomondan bog’liq bo’ladi. Shuning uchun bolalarda kuzatiladigan buyumga qiziqish uyg’otish maqsadida mashg’ulotni qiziqarli qilib tashkil ctish kerak. Buning uchun turli usullardan foydalaniladi. Mashg’ulotni muqaddima suhbatidan, ya’ni mavzu mazmuniga taalluqli bo’lgan bir qancha savollar berishdan boshlash mumkin. Masalan: katta guruhda qishki kiyimlarni ko’zdan kechirishdan avval mashg’ulotni quyidagi savollar bilan boshlash mumkin: ‘Hozir yilning qaysi fasli? Odamlar qanday kiyinishgan? Nima uchun hamma issiq kiyinib olgan?" Mashg’ulotni mavzu mazmuniga doir topishmoq aytish bilan ham boshlash mumkin. Masalan, tarbiyachi katta guruhda idish- tovoqlarni ko’zdan kechirish mashg’ulotini shunday boshlaydi: ‘Bolalar, hozir men topishmoq aytaman. sizlar esa hozirgi mashg’ulotimizda nimalarni ko’zdan kcchirishimizni o’zingiz topasiz: ‘Qoravoy otdan tushdi, bolalari yugurishdi". ‘To’g’ri, bu qozon, idish- tovoqlar. Hozir biz qozon va idish-tovoqlarni ko’zdan kcchi ramiz". Yoki akvariumdagi baliqni ko’zdan kechirishdan awal tarbiyachi bolalarga: ‘Tanga-tanga to’ni bor, M ittigina ko’zi bor, Yursa suvlar jimirlar, Qamishlar ham qimirlar" topishmog’ini aytadi.

Ba’zan tarbiyachi kuzatish mashg’ulotini she’r aytishdan ham boshlashi mumkin. Masalan, kichik guruhda o’yinchoqlar burchagini ko’zdan kechirish mashg’ulotini ushbu shc’rni aytishdan boshlaydi: Quyosh bilan teng turib, Ozoda kiyintirib, Senga taqamiz marjon. Qo’g’irchoq, qo’g’irchoqjon. Qo’ldan qo’ymaymiz sira, Yuqtirmaymiz gard, shira. Ovunchoqsan bizlarga, Qo’g’irchoqsan bizlarga. (Y. Sulaymon. ,,Qo’g’irchoq“ she’ri.) Ayniqsa, kichik guruhdagi mashg’ulotlarda to’g’ridan to’g’ri kuzatish mashg’ulotining mavzusiga taalluqli buyumni ko’rsatish usulidan foydalaniladi. Tarbiyachi bolalarga ovoz tonini biroz balandlab, sho’x ovozda, intonatsiya bilan: ‘Men sizlarga bir narsa olib keldim! Siz uni ko’rishni istaysizmi?" deb aytadi. Ushbu guruhlarda kuzatish jarayonida o’yin usullaridan keng foydalaniladi. Ularga maydon bo’ylab yugurishga ruxsat etiladi (‘Qanday uzun yo’lak!"). Mashg’ulotning boshida tarbiyachi bolalarga ko’rsatmalar beradi (tinch quloq solib o’tiring; kiri- shingiz bilan salom bcring; shovqin qilmang va h. k.). Mashg’ulotning boshlanish qismi (ko’rsatmalar berish, kirish suhbat va hokazolar) bolalarning yoshiga qarab har xil davom etadi: kichik guruhlarda bir daqiqa, katta guruhlarda esa besh-yetti daqiqa. Tarbiyachi buyumni, hayvonni. o’simlik va boshqalarni ko’zdan kcchirish vaqtida bolalarga kuzatilayotgan obyektni yaxshilab ko’rib, bir-birlari bilan fikrlashib olishlari uchun bir nccha daqiqa vaqt beradi. So’ngra kuzatishga ralibarlik qila bosh- laydi, ya’ni kuzatilayotgan obyekt bo’yiclia savollar bera bosh- laydi: Bu nima? Bu kim? U qanday? Nimadan yasalgan? Nima uchun kerak? Qanday? Qancha? va hokazo. Agar obyekt bolalarga ilk bor tanishtirilayotgan bo’lsa, savolga javob berishda qiynalishsa, u vaqtda kuzatish obyektining nomini, uning sifatini yoki xususiyatlarini bildiruvchi so’zni aytib berish usulidan foydalanadi. So’z bolalar idrokini o’stiradi, buyumlar va ular o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlaydi. Masalan, choy idishlarini ko’zdan kcchirish vaqtida tarbiyachi shunday izoh beradi: ‘Bu quloqli piyola (chashka), uning dastasi o’ng tomonda, tagi dumaloq, bu dumaloq

chiziqcha quloqli piyolani likopcha ichiga qo’yish uchun qilingan, quloqli piyolani likopchadagi dumaloq chiziqcha ichiga sekingina, taqillatmasdan qo’yish kerak’’. Kuzatish vaqtida tarbiyachi buyumning vazifasini, uni kim tavyorlaganligini, u bilan qanday munosabatda bo’lishni bolalar bilan birgalikda aniqlaydi. Agar jonli obyekt kuzatilayotgan bo’lsa, tarbiyachi bolalarga uni nima bilan ovqatlantirish. qanday parvarish qilish kerakligi hamda ularga nisbatan g’amxo’rlik qilish lozimligini tushuntiradi. Kuzatish mashg’ulotini mavzu va uning mazniuniga mos she’r aytib berish, topishmoq aytish, qiyin so’zlarni mustahkamlovchi ta’limiy (didaktik) o’yinlar o’tkazish bilan yakunlaydi. Kuzatish natijalari doimo mustahkamlanib borishi shart. Kuzatish jarayonida olgan bilimlarini mustahkamlovchi mashg’ulotlar uch-to’rt kundan keyin o’tkazilishi mumkin. Masalan, katta guruhdagi mashg’ulotda bolalar meva- sabzavot- larni ko’zdan kechiradilar. Uchto’rt kundan keyin esa ‘Qayerda o’sishini ayt“ ta’limiy o’yinni o’tkaziladi. Bundan tashqari, ushbii guruhlarda suhbatlar uyushtirishda, maydonchada, gulzorda, bog’da va hokazolarda mehnatni tashkil ctishda, qush va hayvonlarni parvarish qilishda, kitob o’qib berish, diafilnilar ko’rish, illustratsiyalarni ko’rib chiqish va boshqa faoliyat turiarida mustahkamlanib boriladi. Yuqoridagi fikrlarni amaliv fikrlar bilan tasdiqlash maqsadida tevarak- atrofdagi narsa va buyumlar bilan tanishtirish bo’yiclva mashg’ulot ishlanmalaridan namunalar keltiramiz. O’RTA GURUH Mavzu: Quyonni kuzatish. Maqsad: bolalarni quyonning tashqi ko’rinishi haqidagi tasavvurlarini aniqlash, momiq, yumshoq, juni qalin, kalta dum, orqa oyoqlari oldingi oyoqlaridan uzunroq kabi so’zlar hisobiga bolalar lug’atini boyitish va faollashtirish. Quyonni parvarish- lashga qiziqishni shakllantirish. Mashg’ulot uchun kcrakli materiallar. Savatga solingan tirik quyon, silliq taxtachalar, sabzi, qotgan non, o’t, karam.

Mashg’ulotning borishi. Bolalar yarimdoira bo’lib o’tirishadi. Xonaning o’rtasida quyon uchun joy ajratilgan, bu joyning atrofi quyon chiqib kctmasligi uchun qurilish materiallari yoki g’ishtlar bilan to’rtburchak shaklida o’rab qo’yiladi. Xonaning eshigi yopib qo’yiladi. Tarbiyachi savatdagi quyonni usti yopilgan holda olib kiradi. ‘Bolalar, hozir men sizlarga bir topishmoq aytaman. Sizlar uni nima ekanligini topasizlar va bugungi mashg’ulotimizda nimani kuzatishimizni o’zingiz aytasiz: quloqlari uzun, yunglari yumshoq, ranglari oq, qora, kulrang, tez yuguradi, sabzini yaxshi ko’radi. To’g’ri, bu quyon. Hozir biz quyonni kuzatamiz. Biz nima qilamiz? Men quyonni si lab ko’rishingizga ruxsat beraman. Lckin quyonni juda ehtiyotkorlik bilan silang, unga ozor bermang. Yaxshisi, uni qulog’idan dumi tomonga qarab silash kerak: yengil, juda yengil silash kerak. Ko’rsatinglar-chi, qanday silaysiz?" Bolalar harakatni qilib ko’rsatadilar. Tarbiyachi quyonni savatdan oladi va tizzasiga qo’yadi, bolalardan so’raydi: U qanday? (Katta. Oqjunli, juni yumshoq. Quloqlari yumshoq va boshqalar.) So’ng bolalar javobini umumlashtiradi: ‘To’g’ri, quyon katta, oq, momiqqina, uning juni yumshoq va qalin". Tarbiyachi bolalarni oldiga chaqiradi. Ular quyonni silaydilar, uning junini silab ko’radilar. Tarbiyachi bolalarga quyon qanday harakat qilayotganini kuzatishni taklif etadi. Uni polga qo’yib yuboradi. ‘Quyon sakrayapti", — deyishadi bolalar. Tarbiyachi bolalarga savollar beradi: ‘Nima uchun quyon sakray oladi? Uning oyoqlari qanday?" Tarbiyachi bolalarning javoblari asosida xulosa chiqaradi: ‘Quyon shuning uchun ham sakray oladiki, uning orqa oyoqlari, oldingi oyoqlariga qaraganda uzunroq bo’ladi". So’ngra tarbiyachi bolalarga quyonning barcha harakatini diqqat bilan kuzatishni va bu harakatni ifodalashni aytadi. Bolalar: ‘O’tirdi. sakradi, orqa oyoqlarida turdi", — deb javob bcradilar. Tarbiyachi bolalarning diqqatini quyonning quiog’iga qaratadi: ‘Quyon quloqlarini harakatlantiryapti: bir qulog’ini ko’tarib, atrofga quloq solyapti, tinglayapti, quloqlarini orqa tomonga cho’zyapti, ikkala qulog’ini ko’tarvapti, quloqlari uzun, uzun- ligidan kuragini egallaydi, bir tomoni oq, boshqa tomoni qoramtir, uzun va

ensiz“. Keyin tarbiyachi bolalarga quyon qanday ovqatlanishini kuzatishni aytadi: ‘Quyon juda tez chaynaydi. uning tishlari juda o’tkir". Ertalab (kuzatish uchun olib kelishdan oldin) quyonga ovqat bermaslik kerak. Uning uchun sabzi, qotgan non, o’t, karam tayyorlab qo’yish kerak. Quyonning egasidan (agar quyon bog’chaning o’zida bo’lmasa) u ko’proq nimani yoqtirishini so’rab olishi kerak. So’ngra tarbiyachi bolalarga yana bir bor quyonni kuzatishlari uchun imkon beradi, quyonning qanday xulqlarini aniqla- ganliklarini, yana nimalari haqida gapirmaganligini so’rab, javoblarini tinglaydi va umumlashtiradi: ‘Bu katta quyon. Uning junlari momiqqina (yumshoq). O’zining uzun va ensiz quloqlarini orqasi tomon cho’zadi. Ba’zan avval bir qulog’ini ko’taradi, ba’zan esa ikkala qulog’ini birdaniga ko’taradi va tevarak-atrofni tinglaydi. Tinglayditinglaydi va biror tomonga sakraydi! Quyonning orqa oyoqlari oldingi oyoqlariga qaraganda uzunroq. U sakraydi. Tez sakraydi. U shunday tez sakraydiki, buning natijasida uning dumi bor ekanligini sezmay ham qolasan. To’g’ri, quyonning dumi juda kalta, shuning uchun darrov uni payqash qiyin. O’zining o’tkir tishlari bilan u juda tez chaynaydi, sabzini darrov yeb qo’yadi. Karam bilan o’tni esa sabzidan ham tezroq yeb qo’yadi". Mashg’ulotni yakunlash. Tarbiyachi bolalardan quyon haqida ilgari yod olgan she’rlarini so’rab oladi va sayrga chiqib, ‘Quyonim" harakatli o’yinni o’ynashlarini aytadi. KIC1I1K GURU1I Mavzu: Qafasdagi qushni (Snegirni) kuzatish. Maqsad: bolalarga qushni ko’zdan kechirishlarida yordam berish; qushning suv ichishini, don cho’qishini kuzattirish; diqqatlarini qushning chiroyli patlariga qaratish; faol lug’atini pat, bosh, dum, tumshuq, qanotlari; yuradi, qo’noq ustida o’tiribdi, 90 sokraydi, uchadi kabi so’zlar bilan boyitish; qushlarni parvarish qilish istagini nyg’otish. Oldindan qilinadigan ish. Mashg’ulotdan 1 — 2 kim oldin snegir qushni aks ettiruvchi rangli rasmni bolalar bilan ko’rib chiqish maqsadga muvofiq bo’ladi; bolalar diqqatini qushning tanasi chiroyli patlar bilan qoplanganligiga, ko’krak

qismidagi patlar qizil rangdaligiga, ust qismi kulrang va bosh qismidagi patlar qora ekanligiga yo’naltirish kerak. So’ngra oq-qora rangli rasmni ko’rish mumkin. Bolalar qushning tana qismlari qanday rangdaligini aytib turishadi (ko’krak qismi, ust qismi, bosh qismi), tarbiyachi esa ranglaydi. So’ngra tarbiyachi bolalar diqqatini quyidagilarga jalb qiladi: snegirning 2 ta qanoti bor, u uchadi; dumi, tumshug’i, oyoqlari, tirnoqlari bor. Bolalar qushning nomini esda saqlaydilar. Tarbiyachi tirik snegirni ko’rsatishga va’da beradi. Mashg’ulot uchun kerakli materiallar. Qafasdagi qush (usti yopilgan, xontaxta yoki stol ustiga qo’yilgan). Mashg’ulotning borishi. Bolalarni shunday o’tqazish ke- rakki, ularga qush qafasi bilan yaxshi ko’rinib tursin. Kichkin- toylardan shovqin qilmay tinch o’tirishni aytib, usti yopilgan qafasni ochib, qushni bolalarga ko’rsatadi. Qushni yaxshilab ko’rib olishni aytib, juda past ovozda gapirish kerakligini, savolfarga yarim ovozda javob berish lozimligini, aks holda qushni qo’rqitib qo’yish mumkinligini ta’kidlaydi. Bolalar qushni yaxshilab ko’rib olishgach, tarbiyachipedagog savollar beradi: ‘Bu nima? U qanday qush? Ko’krak qismidagi patlari qanday rangda? Tana- sining ustki qismidagi patlari qanday rangda? Bosh qismidagi patlari qanday rangda?" So’ngra qushning qiliqlarini (harakatlarini) kuzatishni taklif etadi. Bolalar nimalarni ko’rayotgan bo’lsalar, shularni (snegir qarayapti, tinglayapti, sakrayapti, cho’qiyapti, uchdi, qo’ndi, suv ichdi, qo’noqqa o’tirdi va hokazolar) gapirib beradilar. Tarbiyachi bolalar javobini umumiashtirib, qushlar haqida gapirib, ularga g’amxo’rlik qilish kerakligini eslatib o’tadi. Mashg’ulot oxirida tarbiyachi bolalardan xuddi qushga o’xshab qanot qoqib ‘uchishni" taklif etadi. Ekskursiyada (sayohatda) tevamk-atrofni kuzatish va lug’at ishi. Tarbiyachi ‘Dastur" talablari asosida bolalar bilan bog’chadan tashqariga sayohatlar uyushtiradi: bog’chaga yaqin ko’chalarga, oziqovqat, sabzavot do’konlariga, xiyobon va bog’larga, kutubxona va tikuv ustaxonasiga va boshqa joylarga. Bunday sayohatlardan maqsad bilimlarni puxta egallash va ko’rgan, kuzatgan voqea, hodisalarni uzoq vaqt xotirada saqlash, so’z boyligini oshirishdan

iboratdir. Sayohat vaqtida tarbiyachi bolalarning tevarak-atrof va ijtimoiy hayot hodisalari to’g’risidagi tasawurlarini aniqlash va kengaytirish bilan bir vaqtda ularning lug’atini boyitadi, aniqlaydi, tafakkurini rivojlantiradi. Sayohat vaqtida yangi bilimlarnigina berib qolmasdan, balki bolalarga ilgaridan tanish va ma’lum bo’lgan so’zlarning ahamiyatini aniqlash, doimo eshitib turadigan, hatto o’zlari ishlatadigan. so’zlarni aniq predmetlar (buyumlar) bilan bog’lash uchun qulay imkoniyatlar yaratiladi. Bolalarning olgan bilimlari puxta bo’lishi va lug’atini boyitib borishi uchun bir obyektga uyush- tirilgan sayohat yilning turli fasllarida takrorlanib turiladi, ya’ni qayta-qayta sayohat uyushtiriladi. Takrorlash bilimlarni puxta egallashning asosiy manbayidir. Bir obyektni turli sharoitlarda kuzatish haqiqatni idrok qilishga o’rgatadi, bolalarda faol qizi- qishni o’stiradi, so’z boyligini oshiradi, tasawurlarini oydinlash- tiradi va tartibga keltiradi; ilgari ko’rganlarini tez esga tushiradi; yangi-yangi taassurotlarga ega bo’ladi; ilgari ko’rganlari bilan yangi ko’rib turganlarini taqqoslay oladilar, hodisalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni yengillik bilan aniqlay olishga o’rganadilar. Masalan: katta guruh bolalari bilan yilning turli fas! va kunlarida maktabga sayohat uyushtirish: 1) maktab hovlisi va binosini tashqi tomondan kuzatish; 2) kuz faslida, tanaffus vaqtida ba’zi o’quvchilarning quvnoq o’ynab yurganini, ba’zilarni kitob o’qib turganini, boshqalarining esa yangi o’tqazilgan ko’chatni ko’rishayotganini kuzatish; 3) bahor faslida kichkintov o’quvchilarning maktabdan uyga qaytishayotganini kuzatish. Shuningdek, bog’ning o’ziga yilning turli fasllarida: qishda, bahorda, yozda, kuzda sayohatlar uyushtiriladi: a) kuzda barglarning to’kilishini, bog’ning bo’shab qolishini, hasharotlarning yashirinishini, qushlarning uchib ketishini, gul va o’tlarning qurishini, jimjitlik hukm surishini kuzatadilar; b) qishda daraxtlar, gul pushtalari, yo’laklar qor bilan qoplanganligini, bog’ning chiroyini kuzatadilar; d) bahorda tabiatning uyg’onishini, kunlar ilishi bilan daraxt- larning kurtak chiqarishi, gullashi, barg yozishi, o’t-o’lanlarning ko’karishi, qushlarning

uchib kelishi va sho’x ovozlarining eshi- tilib turishi, hasharotlarning paydo bo’lishi va hokazolarni ko’radilar; e) yozda bog’ mevalarining pishishi. ayrim sabzavotlarning yer ostida meva tugishi va pishishi (kartoshka, sabzi) va boshqalarni kuzatadilar. Bunday takroriy sayohatlar uyushtirish natijasida bolalarda tabiat haqidagi bilimlarning bir butun tizimi paydo bo’ladi. Nati- jada nutqlari rivojlanib, juda so’zamol bo’lib ketadilar. Sayohatni tashkil etishda tarbiyachining asosiy vazifasi bolalarning bilim doirasini va lug’atini boyitish ishi bilangina chegaralanmasdan, balki tevarak- atrofga to’g’ri munosabatni: kattalarning mehnatini qadrlash, buyumlarga ehtiyotkorlik bilan munosobatda bo’lish, tozalikka, saranjom-sarishtalikka o’rganish, onaVatanga, ona-tabiat chiroyiga mehr-muhabbatni tarbiyalash; hayvonlarga, o’simlik dunyosiga ehtiyotkorlik munosabatlarini ham tarbiyalab borishi kerak. Sayohat va ko’zdan kechirishiarni tashkil etishda tarbiyachi quyidagi qoidalarga rioya qilishi kerak: a) sayohat va kuzatishlarni shunday tashkil qilish kerakki. u bolalarda qiziqish uyg’otsin. Bolalardagi qiziqish kuzatishning aniq va idrokning chuqur bo’lishiga olib boradi; b) har bir sayohat va kuzatishlar uchun uncha katta va ko’p bo’lmagan obyektlarni tanlash kerak; d) bolalarning diqqatini juda ko’p batafsil izohlarga toitish yaramaydi, aks holda tarbiyachining oldindan belgilab qo’yilgan narsalar haqida tushuncha berish imkoni cheklanadi, bolalar diqqati chalg’iydi va ular tez charchab qoladilar; e) kuzatish vaqtida bolalar idrokining faollashishini ta’- minlash kerak: tarbiyachi savollar beradi, bolalar esa javob berishadi; narsani ushlab ko’rishga, agar mumkin bo’lsa, u bilan o’ynashga ruxsat etiladi. Sayohatdagi kuzatish vaqtida bolalarda tushunchalarning aniq bo’lishi uchun ularning harakatlaridan foydalanish juda muhim ahamiyat kasb etadi.

Masalan, yuk mashinasining kattaligini ko’rgazmali tasavvur qilishlari uchun bolalar bir-birlarining qo’llaridan ushlab, yuk mashinasining atrofini o’rab olishadi; g’ildiraklarining balandli- gini belgilash uchun esag’ildirak yoniga turib, qo’llarini yuqoriga ko’tarib, mashina kuzoviga yetkazishga harakat qiladilar; uzunli- gini aniqlash uchun mashinaning uzunligiga qarab hamma bolalar birgalikda qo’llarini yon tomonga cho’zib turishadi; haydovchining qayerga o’tirishini, mashinani qanday bosh- qarishini aniqlash uchun kabinaga chiqib o’tirishadi: mashina haydovchisi yo’lovchilarni ogohlantirishi uchun signal berishini chuqur idrok etishlari uchun signal berishadi. Bunday harakatni shaxsan bolalarning o’zlari bajarishlari natijasida quyidagi so’z- larni bilib oladilar: haydovchi, yuk mcishinasi (avtomobili), kuzov, kabina, ml, signal. Shuningdek, sayohat vaqtida kuzatishni, uning amaliy tomondan zarurligini to’liq idrok etishlari uchun hayotiy misoliar bilan bog’lash juda muhimdir, bu bolalarning qiziqishini kuchaytiradi. Masalan, maktabga tayyorlov, katta guruh bolalari kutubxonaga (qiroatxonaga) borib, u yerdagi ish mazmuni bilan tanishibgina qolmasdan, balki hamma tartibga amal qilgan holda kutubxonaga a’zo bo’lishi, undan bironta kitob olishi kerak. Sayohatni tashkil etishda tarbiyachi kuzatish obyektining uzoq- yaqinligini aniqlashi, shunga qarab yo’lni qanday bosib o’tishni (yayov yoki transportda borishni), bolalarning dam olish joy- larini, kuzatiladigan obyektning qaysi jihatlariga bolalar diqqatini yo’naltirish kerakligini, kuzatilayotgan obyekt to’g’risida gapirib berish uchun kimlarni jalb qilish ni (yuk mashinasi haydovchisi, tikuvchi, quruvchi, kutubxonachi va hokazolarni) belgilab, ular bilan oldindan bolalarga nima haqida gapirib berish kerakligini kelishib oladi. Shuningdek. qanday tarbivaviy ishlar olib borilishi nazarda tutiladi: ona-Vatanga muhabbat, mehnatga to’g’ri munosabatni tarbiyalash, madaniygigiyenik odatlarni, ko’chada yurish qoidalarini shakllantirish va hokazolar. Ko’pincha sayohat vaqtida bolalarni predmetlar (buyumlar) bilan uzoqdan turib (ma’lum bir masofada) tanishtiriladi. Shuning uchun bunday holatlarda tarbiyachining nutqi katta ahamiyatga ega: hajm va fazoni bildiruvchi so’zlarni aniq va tez- tez ishlatishi (ko’cha kcng, chetlariga daraxtlar ekilgan, uzoqda anhor

bor, to’g’rida xiyobon ko’rinib turibdi, bog’chaning chap tomonida shohko’cha bor va hokazo). Mana shularning barchasini hisobga olib, tarbiyachi sayohatning rejasini tuzadi va mashg’u- lotni qanday boshlashni, qanday usullardan foydalanishni, asosiy qismining borishini va qanday yakunlaslini puxta o’ylab oladi. Har qanday sayohatning boshlanishi guruh xonasida tashkil etiladi. Tarbiyachi bolalardan qachon, qayerga sayohatga borganliklarini, u yerda nimalarni kuzatganliklarini. bugun ham sayohatga borishlarini, qayerga, nima maqsadda borishlarini aytib beradi. Tarbiyachi kuzatish yuzasidan yo’l-yo’riq beradi. Bu mashg’ulot boshlanishining muhim bosqichi hisoblanadi. Tarbiyachi sayohatning maqsad ini qisqa va aniq qilib aytib beradi. Masalan: ‘Bolalar. bugun biz kiyim tikish ustaxonasiga boramiz. U yerda kiyim-kechaklar qanday tikilishini, bichiqchi tikiladigan kiyimlarni qanday bichishini, bichish uchun qanday buyumlar kerak bo’lishini kuzatamiz va ularning nomlarini xotiramizda saqlab qolamiz". Ayniqsa, katta guruhlarda mashg’ulotni topishmoq, she’r bilan, sayohat uchun tayyorlab qo’yilgan buyumlarni ko’rsatish bilan ham boshlash mumkin. Masalan, tarbiyachi bolalarni paxta dalasiga sayohatga olib chiqishdan awal shunday topishmoq aytadi:

Quvnab yelamiz. To’yib husnidan O’ynab-kulamiz. Shuningdek, o’rta va katta guruhlarda mashg’ulotning bosh- lanish qismini muqaddima-suhbat shaklida o’tkazish mumkin. Masalan, qishda bolalarning qishki o’yinlarini kuzatish uchun maydonchaga borishdan awal tarbiyachi bolalardan so’raydi: ‘Hozir yilning qaysi fasli? Kishilar qanday kiyinishadi? Qish faslida bolalar qanday o’yinlar o’ynashadi? Qor o’ynash uchun nimalar kerak?" So’ngra kuzatishlar yuzasidan ko’rsatmalar beradi: ‘Bugun sizlar bilan ko’chaga chiqamiz. Bog’chamizning chap tomonida joylashgan o’yin maydonchasiga borib, u yerda bolalar qanday qishki o’yinlar o’ynashayotganini, qanday qilib chana, konki, yaxmalak otishayotganini ko’ramiz". Bunday tushuntirishlarning oxirida tarbiyachi bolalarga ko’chada yurish- turish qoidalarini: yo’lkaning o’ng tomonidan yurish, ko’chada baland ovoz bilan gapirmaslik, tarqalib, har tomonga alang-jalang qarab yurmasiik, yo’lni kesib o’tuvchi joy bo’lsa, awal chap tomonga, so’ngra o’ng tomonga qarab o’tish kerakligini yoki militsioner bo’lsa, uning qo’l harakatiga, svetoforning yashil chirog’ining yonishiga qarab o’tish lozimligini eslatib o’tadi. Sayohatga obyektni kuzatish maqsadida olib borilganda bolalarni joylashtirishga katta ahamiyat berish kerak. Bolalarning xavfsizligi to’la ta’minlanishi, kuzatilayotgan obyckt hamma bolalarga yaxshi ko’rinishi va eshitilishi, hamma bolalar tarbiyachiga ko’rinib turishi kerak. Bolalar kuzatish uchun joy egallaganlaridan so’ng tarbiyachi ular nimalarni kuzatishi lozimligini yana bir marta eslatadi va o’zlari mustaqil ko’rib olishlari uchun biroz vaqt beradi. Savollar, ko’rsatmalar yordamida bolalar diqqati ma’lum obyektlarga jalb qilinadi. Tarbiyachi mashg’ulot jarayonida turli usullardan foydalanadi. Misol tariqasida ‘Tikuv ustaxonasi (atelye)ga sayohat" mashg’ulotini olib borish tartibini va uning mazmunini keltiramiz. ‘Bolalar, qaranglar, qanday yorug’ va katta xona! Bu bichish sexi. Bu yerda hech qanday tikuv mashinasi yo’q. Bu yerda kiyimlar tikilmaydi. Bu yerda nima qilishadi? Yo’q, materiallarni faqatgina qirqmay, balki uni bichishadi. Qirqish bilan bichish o’rtasida katta farq bor. Bichiqchilarning hammasi ayollar. Erkak bichiqchilar ham bor. Ular ko’proq crkaklar uchun

kastum-shim bichadilar. Ayollar uclnin ham ko’ylaklar, kastumlar bichishadi. Qaranglar, bu scxdagi stollar qanday? Ular bolalar bog’chasidagi stollardan nimasi bilan farq qiladi? Nima uchun ular baland va uzun? Kclinglar, yaqinroqdan ko’raylik- chi, bichiqchi qanday bichar ckan?" U stol ustiga matoni juda chtiyotlik bilan tekis yoyadi. Shunday qilinsa, material yig’ilib qolmaydi, bichiqchi osonlik bilan bichadi. U andazalarni mato ustiga qo’yadi. ‘Mukarram Ahmedovna, nima uchun andazalarni mato ustiga — bir-biriga juda yaqin qilib qo’y- dingiz, shu haqda gapirib bering". ‘Shunday qilinsa, mato tejaladi, bichish oson bo’ladi". ‘Mana, Mukarram Ahmedovna katta qaychi bilan andaza atrofidan matoni qirqyaptilar— bichyaptilar". Shu tariqa bolalar lug’atiga yangi so’zlar — bichish, andaza kabi so’zlar kiritiladi. Bolalar bunday sayohatdagi kuzatishlar jarayonida yangi so’zlarnigina o’zlashtirib qolmasdan, balki matoning buyumga aylanishini, hamma buyumlar matodan tayyorlanishini, matolarni buyumlarga aylanish jarayoni (tikish, bichish, qirqish va boshqalar) mavjudligini bilib oladilar. Sayohatdagi kuzatishdan olgan bilimlar albatta mustahkamla- nishi shart. Masalan, o’rta guruh bolalari yuk mashinasini kuzatib bo’lgach, tarbiyachi ularga ko’chadan yana qanday yuk ma- shinalari o’tishini kuzatishlarini va ular haqida gapirib berishlarini taklif etadi. Shuningdek, sayohatda kuzatilgan voqea va hodisa- larni, ishliarakatlarni o’zlari tarbiyachi bilan birgalikda amaliyotda ko’radilar. Masalan: katta, tayyorlov guruhi bolalarini kiyim tikish ustaxonasiga sayohatga olib borilganidan keyin (3 — 5 kundan keyin) gumhda suhbat o’tkazilib, bolalarga mato tarqatib chi- qiladi, matolarni yaxshilab ko’rib chiqadilar. So’ngra andazalar yordamida fartuk bichiladi. Bichilgan fartuk tikuv mashinasida tikiladi. Bunday usul bolalarning kuzatuvchanligini va nutq faolligini, lug’at boyligini o’stiradi, ularda axloqiy sifatlar tar- biyalanadi. Shunday qilib, bolalarning kuzatuvchanligini, lug’atini, nutq faolligini, idrokini rivojlantirishda sayohatdagi kuzatishlar katta ahamiyatga ega.

Narsa-buyumlarni ko’rib chiqish va taqqoslash ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" ning ‘Tevarak- atrof bilan tanishtirish va nutq o’stirish" bo’limlarida bolalarga tevarak-atrofdagi predmetlar (buyumlar) hamda uy-ro’zg’or buyumlari haqida boshlang’ich bilimlar berish ko’rsatilgan. Bolalarni buyumlar bilan tanishtirish jarayonida ularning nomi, nima uchun kerakligi, nimadan qilinganligi, u qanday rangdaligi, shakli qandayligi va lining yana qanday belgilari borligi aniqlanadi, bular haqida boshlang’ich bilimlar beriladi. Shu maqsadda buyumlarni (predmetlarni) ko’rib chiqish va u haqda suhbat mashg’ulotini o’tkazish tavsiya etiladi. Yil davomida bunday mashg’ulotdan bir nechtasi rejalashtirilib, o’tkaziladi. Bunday mashg’ulotlarda uy- ro’zg’or buyumlari (idish-tovoqlar, kiyim- kechaklar, mehnat qurollari, o’quv qurollari), jonli tabiat obyektlari (turli xildagi meva va sabzavotlar, turli daraxtiarning barglari va shoxchalari, uy o’simliklari, akvariumdagi baliq va hokazolar) ko’rib chiqiladi va ular haqida suhbatlar o’tkaziladi. Buyumlarni (predmetlarni) ko’rib chiqish va ular haqida suhbatlar bolalarning bilim doirasini kengaytiradi, ularning qiziquvchanligini oshiradi, tevarak-atrof haqida to’g’ri tu- shunchalar beradi. Shu bilan bir qatorda, tarbiyachi bunday mashg’ulot jarayonida katta lug’at ishini olib boradi. Buyumlarning aniq nomlari va ularning sifatlari (materiali, shakli, hajmi, rangi va hokazolar), harakatlarning nomlari (masalan, pichoq bilan kesadilar, archadilar, to’g’raydilar, qoshiq bilan ovqat yeydilar, qalam bilan bo’yaydilar va hokazo) va boshqalarni bildiruvchi so’zlarni bilib oladilar, narsa-buyumlarni ko’rib chiqish va u haqda suhbat mashg’ulotlarida bir toifa (kategoriya) ga kiradigan buyumlarni ko’rgazmali taqqoslash usulidan foydalanish katta pedagogik qimmatga egadir. Bolalar buyumlarni bir-biri bilan taqqoslash orqali, ularning belgilarini aytib, xarakterli belgilarini payqab, katta aqliy ish bajaradilar. Buyumlarni taqqoslash jarayonida bolalar oldida kuzatgan narsalarining nomini aytib berish vazifasi turadi. Taqqoslash bolalarning tafakkurini, kuzatuvchanligini rivojlantiradi, lug’atini faollash- tiradi, tevarak- atrofga va ijtimoiy hayot hodisalariga bo’lgan qiziqishlarini tarbiyalaydi. Buyumlarning sifatlari va xususiyatlarini chuqur bilib olishga asoslangan

taqqoslash mashg’ulotlari o’rta. katta va tayyorlov guruhlarida o’tkaziladi. Sababi shundaki, bu mashg’ulot turi bolalarda buyumlar (predmetlar)ning qismlarini, detallarini, sifat va xususiyatlarini ko’ra olish malakasining shakllanganligiga tayanadi. Narsa-buyumlarni ko’rib chiqish va ularni taqqoslash mashg’ulotlarining muvaffaqiyati va natijalari bir qancha shart- sharoitlarga bog’liqdir: 1) taqqoslash uchun buyumlarni (predmetlarni) tanlash. Tanlangan buyumlarda taqqoslash uchun yetarli miqdordagi belgilar bo’lishi: ya’ni o’xshash va farq qiladigan (rangi, shakli, uzunligi, qismlari, detallari, materiali, niniaga mo’ljallanganligi va hokazo) belgilar bo’lishi kerak; 2) taqqoslashning reja asosida bo’lishi. Tarbiyachi bolalarni buyumlarni taqqoslashda avval buyumlarning nomi, ularning niniaga mo’ljallanganligi, rangi, shakli, uzunligi bo’yicha taqqoslashdan, buyumlarning qismlarini, detallarini aytib o’tish va bu qismlarni detallarni taqqoslashga, ular o’rtasidagi farqni, so’ngra o’xshash tomonlarini aytishga o’rgatadi. Taqqoslash umumlashtirish bilan yakunlanadi, ya’ni har bir buyumning farqli belgilari ajratib ko’rsatiladi; 3) o’rgatish usullarini tanlash. Bunday mashg’ulotlarda o’rgatish usullarining asosiylari bu tarbiyachining bolalarga yordam berish maqsadida beradigan savollari va ko’rsatmasidir: a) taqqoslashning ketma-ket bo’lishi; b) bolalar payqay olmagan belgilarni aytib berishi; d) javobning aniqroq bo’lishi va kerakli so’zlarni tanlashi uchun yordam beradigan savol va ko’rsatmalar beradi; 4) tarbiyachi va bolalarning nutq faolligining bir-biriga mos kelishi. Bu mashg’ulot turida ko’proq bolalar nutq faolligini namoyon ctishlari kerak. Tarbiyachi esa juda kam gapirib, o’zining aniq savollari, ko’rsatmalari bilan bolalarning aqliy va nutqiy faolligini rivojlantirib, yo’naltirib turadi. O’xshash belgilarga ega bo’lgan bir xil toifadagi narsa-buyumlar bir-biriga taqqoslanadi. Masalan: portfel bilan sumka; kreslo bilan stul; stol bilan xontaxta; sharf va ro’mol; stakan bilan chinni va sopol piyola, choynak va chovgun; kosa, likopcha;

sabzi, piyoz, bodring, kartoshka, karam, rediska, lavlagi, pomidor, turp (shakli, rangi, mazasidagi farqni ajratish uchun); olma, nok, limon, bchi, shaftoli. Shuningdck, umumlashtiruvchi so’zlarni bolalar lug’atiga kiritish uchun havoda uchuvchi, suvda, suv ostida, yer ustida yuradigan transport vositalari (transport); qishki, yozgi, kuzgi kiyimlar (kiyimlar); clioy idishlari, oshxona, ovqat solinadigan idishlar (idishlar) va hokazolar ко ’rib chiqiladi, ular yuzasidan suhbat o’tkaziladi va taqqoslanadi. Shuningdek, turli matolar, shisha bilan qog’oz va shu kabilar taqqoslanadi. Misol tariqasida taqqoslash bo’yicha bog’chada o’tkazilgan bir nccha mashg’u- lotlarning namunalarini keltiramiz. MAKTABGA TAYYORLOV GURUHI Mavzu: Portfel va sumkani ко ’rib chiqish hamda u haqda suhbatlashish, taqqoslash. Maqsad: ushbu buyumlarning nima uchun kerakligini; portfel bilan sumkaning bir-biridan farqli tomonlarini, ularning qism- larini payqab aytib bera olishga o’rgatish. Lug’atini faollashtirish, mustahkamlash va boyitish. Bolalar lug’atiga: qisqa, to’g’ri burchak, yon tomonicia, ciastasi so’zlarini kiritish. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi: ‘Bugungi mashg’ulotimiz juda murakkab. Ikki buyumni (predmetni) taqqoslashimiz (portfel va sumkani stol ustiga qo’yadi) kerak. Bu buyumlarni tartib bilan bir-biriga taqqoslaymiz. Bugun biz qaysi buyumlarni taqqoslar ekanmiz?’ 1 Bir bola chiqib buyumlarni ko’rsatib javob beradi: ‘Bu portfel, bunisi esa sumka“. T a r b i y a c h i . To’g’ri. Bular kimlar uchun kerak? B o l a . Portfel o’quvchi uchun kerak. Unga kitoblarini soladi. Yana o’qituvchi, otalarimiz, onalarimiz, talaba opa va akalarimiz ham portfel olib yurishadi. Ular ham portfelga kitob va daftarlarini solishadi. 2 - b o l a n i n g j a v o b i . Sumka onalar uchun kerak. Ular sumka bilan oziq-ovqat do’konlariga, bozorlarga oziq-ovqat, meva va sabzavotlar xarid qilgani borishadi. T a r b i y a c h i . Ko’raylik-chi, sumka portfeldan nimasi bilan farq qilar ekan?

3 - b о 1 a. Portfel jigarrang, sumka esa qora rangda. Ularning rangi har xil. 4 - b o l a . Yana sumkaning burchaklari yuqori tomonga dumaloq shaklga o’xshab ketgan, xuddi sumkaning burchaklari yo’qdek. Portfelning esa yuqorida va pastda burchaklari bor. T a r b i y a c h i . Bu haqda qisqa qilib qanday aytish mumkin? Ularning shakllari qanday? 5 - b o l a . Ularning shakllari har xil. Portfel to’g’ri burchakli, sumka esa unga o’xshamaydi. 6 - b о I a. Ular turli xilda yopiladi. Portfelning qopqog’i bo’lib, u qulflanadi, qulfi yon tomonida, sumkaning esa bir tomonidan ikkinchi tomonga tortib yopiladigan qulfi bor, u yuqorida (sumkaning ust tomonida) joylashgan. 7 - b o l a . Yana sumkaning portfelnikiga o’xshash qopqog’i yo’q. So’ngra tarbiyachi bolalarga portfel bilan sumkaning qulfmi, dastasini taqqoslashni taklif etadi. Sumka va portfelning qulflari bir xildami? Dastasi-chi? Endi dastasiga qarang, ular nega har xil? lchki tuzilishini qaranglar, portfelning va sumkaning ichki qismida qanday farq bor? T a r b i y a c h i . Mana, biz sumka va portfel bir-biridan nimasi bilan farq qilishini gapirdik. Aytinglar-chi, ular nimasi bilan birbiriga o’xshash, nimasi bilan farqli? Nima uchun sumka va portfel kerak? 10- b o l a . Portfelga kitob, daftar solib yuriladi, sumka bilan esa do’konga, bozorga borish mumkin. 11- b o l a . Mening otam esa portfel bilan do’konga boradi. 12- b o l a . Sumkaga ham kitob, daftar solib yurish mumkin, men buni o’z ko’zim bilan ko’rganman. Mening opam shunday qiladi. 13- b o l a . Sumkaga ham, portfelga ham narsa solinadi. Nimalardir solib, ko’tarib yuriladi. T a r b i y a c h i . To’g’ri. Sumka ham, portfel ham kishilar uchun har xil buyumlarni solib, ko’tarib yurish qulay bo’lishi uchun kerak. Yana nimasi bir xil? Sumka va portfelning nimasidan ushlaydilar?

14- bo la. Dastasidan. Ularning dastasi bor. 15- b o l a . Ularning og’zida qulfi bor. Qulfi bo’lmasa, ochilib ketib, ichidagi hamma narsalar sochilib ketishi mumkin. T a r b i y a c h i . To’g’ri. Biz sumka va portfeini juda yaxshilab ko’rib chiqdik, ko’p farqli va o’xshash tomonlarini bilib oldik. Bu sumka va portfel ekanligini qanday qilib darrov bilib olish mumkin? 16- b о 1 a. Portfel qora rangda. T a r b i y a c h i . Hammangiz shunday deb o’ylaysizmi? Sumkalar qora rangda bo’lmaydimi? Bolalar jo’r bo’lib javob berishadi: ‘Bo’ladi". 17- b о 1 a. Ularni ochib, ichini ko’rish kerak. Ularning jchi qanday qilingan? Та rb i y a c h i . Ochib ko’rmasdan, portfeini darrov bilib olish mumkinmi? 18- bo la. Mumkin. Uning ishlanishi boshqacha, burchaklari, qulfi va dastasi sumkanikidan farq qiladi. 19- bo la. U to’g’ri burchak shakliga o’xshaydi, sumka esa har xil bo’ladi. 20- b o l a . Portfelning hamma burchaklari yaxshi ko’rinib turadi, qulfi yon tomonda, dastasi doimo yuqorida. Shunga qarab darrov bilib olish mumkin. 21- b o l a . Sumka boshqacha. U boshqacha shaklda bo’ladi, qulfi ham boshqacha qilib o’rnatilgan, dastasi ham har xil bo’ladi. Ularni yengillik bilan darrov bilib olamiz. Ranglari esa har xil bo’lishi mumkin. Tarbiyachi bolalar javobini tinglaydi, to’ldiradi. O’RTA GURUH Mashg’ulot mavzusi. Uy-ro’zg’or buyumlarini ko’rib chiqish, u haqda suhbat va taqqoslash. Dastur mazmuni. Bolalarni eng muhim belgilarni ajratib ko’rsata olishga va bu bclgilarga qarab o’xshash buyumlarni farq- lay olishga o’rgatish. Masalan, stulni kreslodan, piyolani sta- kandan, dasturxonni salfetkadan (matodan qilingan), choy qoshiqni osh qoshiqdan kabi.

Yuqoridagi buyumlarning nomlarini aniq aytishga o’rgatish; buyumlarning nomlarini, belgilarini, sifatlarini, qismlarini bildiruvchi so’zlarni lug’atlariga kiritish va mustahkamlash. Mashg’ulot uchun material. Tarbiyachi stoli yoki xontaxta ustida ayiq, qo’g’irchoq va o’yinchoqlar to’plami: ikkita kreslo, stul, taburetka, stol, ikkita piyola, stakan, dasturxon, salfetka, choy qoshiq va osh qoshiq. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi bolalar diqqatini o’ziga tortib, bolalarga mehmonlar kelishganiigini, to’polon qilmasdan, jimgina o’tirish lozimligini aytib, boshqa xonadan ayiq va qo’g’irchoq o’yinchoqni guruhga olib kiradi, ayiq va qo’g’irchoq bolalar bilan salomlashadi. T a r b i y a c h i . Bolalar, kelinglar, hozir mehmonlarimizni 100 choy bilan mehmon qilamiz. Buning uchun nima qilamiz? B o l a l a r . Stol yoki xontaxta qo’yamiz. T a r b i y a c h i . Hozir bizga Ahmad stol va xontaxtani olib keladi. Ahmad nima olib keldi? B o l a l a r . Stol va xontaxta. Та rb i yac h i. Endi ayiq va qo’g’irchoq Lolani stol yoki xontaxta atrofiga o’tqazish kerak. Uni nimaning atrofiga o’tqazamiz? Stol atrofigami yoki xontaxta atrofigami? B o l a l a r . Stol atrofiga o’tqazamiz. T a r b i y a c h i . Nima uchun stol atrofiga o’tqazamiz? Xontaxta atrofiga ham o’tqazish nuimkin-ku? B o l a l a r . Stol atrofiga o’tqazsak, mehmonlar bizga yaxshi ko’rinib turishadi. Chunki stol baland, xontaxta esa past, uning atrofiga ko’rpacha solish kerak. Biz ularni oTtoqlarimiz qanday mehmon qilayotganliklarini yaxshi ko’rolmay qolishimiz mumkin. T a r b i y a c h i . Ayiq baqaloq, sho’x. Shuning uchun uni kresloga o’tqazish kerak. Aqida, sen kresloni topib, uni olib kelginda, ayiqqa, ‘Marhamat, o’tiring" deb aytgin. A q i d a . Mana kreslo. ‘Marhamat, ayiqjon, o’tiring!"

T a r b i y a c h i . Aqida sen nima olib kelding? Bolalar, Aqida nima olib keldi? Ayiqni nimaga o’tqazdi? Nima uchun ayiq kres- loga o’tirdi? T a r b i y a c h i (bolalar javobini tinglaydi, to’ldiradi). Kreslodan ayiq yiqilib tushmaydi. Bolalar, aytinglar-chi, Aqida kresloni qanday tanib, olib keldi? Kresloning nimasi bor? (Orqa suyanchig’ini ko’rsatadi.) B o l a l a r . Orqa suyanchig’i. T a r b i y a c h i . Orqa suyanchig’i suyanib o’tirishimiz uchun moijallangan. Yiqilib tushmaslik uchun kresloning ikki tomonida nimasi bor? (Ikki yonidagi suyanchiqlarini ko’rsatadi.) B o l a l a r . Qo’llarimizni (qo’limizning tirsagini) qo’yib o’tirish uchun yon tomonlarida ham suyanchig’i bor. T a r b i y a c h i . To’g’ri. Mana ayiq bcmalol yastanib o’tiribdi. U baqaloq va sho’x bo’lsa ham yiqilib tushmadi. Panjalari bilan ikki yonidagi suyanchig’ini ushlab o’tiribdi. U nimada o’tiribdi? B o l a l a r . Kresloda. T a r b i y a c h i . Ayiq yiqilib tushmasligi uchun kresloning nimalari bor? B o l a l a r . Orqa va yon suyanchiqlari bor (ko’rsatishadi). T a r b i y a c h i . To’g’ri, kresloning orqasida va ikki yonida suyanchiqlari bor. Qo’g’irchoq Lolaxonning o’tirishi uchun stul qo’yamiz. Olima, borib stulni olib kel (Olima borib stulni olib keladi va qo’g’irchoqni stulga o’tqazadi). Tarbiyachi bolalarga murojaat etib, bolalar, qani aytinglar-chi, Olima stulni qanday qilib darrov tanib olib keldi? Stulning nimasi bor? B o l a l a r . Suyanchig’i. T a r b i y a c h i . To’g’ri, stulning orqa suyanchig’i bor, lekin nimasi yo’q? Nargiza, ko’rsatgin. N a r g i z a . (Stulning ikki yon tomonini ko’rsatib) yon tomonlarida suyanchig’i yo’q. T a r b i y a c h i . To’g’ri, stulning yon tomonlarida suyanchig’i yo’q. Mana, ayiq va qo’g’irchoq Lola stol atrofida o’tiribdi. Ular ‘Qachon bolalar bizni

choy bilan mehmon qilishadi", — deb kutib o’tirishibdi. Stol ustiga nima solish kerak? B o l a l a r . Dasturxon, Tarbiyachi Gulnoraga dasturxonni topishni va uni stol ustiga solishni taklif etadi. GuJnora dasturxonni topib, uni stol ustiga soladi. Tarbiyachi esa Gulnoradan, qanday qilib dasturxonni topding, n i m a u c h u n dasturxonning o’rniga salfetkani (salfetkalarni ko’rsatadi) olmading, salfetkalar qanday? — deb so’raydi. ‘Salfetka kichkina, dasturxon katta’’,—deb javob berishadi bolalar. So’ngra tarbiyachi bolalardan ayiq va qo’g’irchoq Lola oldiga piyolalarni qo’yishni taklif etadi. Bolalar ayiqning oldiga katta qizil chinni piyola, qo’g’irchoq Lolaning oldiga oq chinni piyola qo’yadilar. T a r b i y a c h i . Bolalar, qanday qilib sizlar piyolani darrov tanib oldingiz, nima uchun stol ustida turgan mana bu stakanni (stakanni bolalarga ko’rsatadi) mehmonlar oldiga qo’ymadingiz? B o l a l a r . Stakan tip-tiniq, uzunchoq shaklda, u shishadan qilingan. Piyola esa chinnidan qilingan, uning ust va tag qismi aylana shaklda, u tip-tiniq emas. Tarbiyachi bolalar javobini tinglaydi, to’ldiradi, so’ngra bolalarga choy qoshiqni topishni va uni mehmonlar oldidagi piyola ichiga qo’yishni aytadi. Bolalar osh qoshiq ichidan choy qoshiqni topib, topshiriqni bajaradilar. Tarbiyachi bolalardan qanday qilib choy qoshiqni topganlarini, nima uchun ular katta qoshiqni (katta qoshiqlarni ko’rsatadi) olmaganliklarini so’raydi. B o l a l a r . Choy uchun kichkina qoshiq kerak. Katta qoshiq ovqat yeyish uchun kerak. T a r b i y a c h i . To’g’ri, katta qoshiq bilan turli xildagi ovqatlar yeyiladi, kichik qoshiq esa choy uchun kerak. Hozir ayiq va qo’g’irchoq Lolaga choy quyamiz (xuddi choy quyayotgandek harakat qiladi). So’ngra ikkita bolani chiqarib, ayiq va qo’g’irchoq- qa choy ichirishni taklif etadi. Mashg’ulotning oxirida ayiq va qo’g’irchoq Lola choy bilan mehmon qilganlari uchun bolalarga rah

mat aytishadi. (Tarbiyachi ular o’rnida bolalarga: ‘Choy bilan bizlarni mehmon qilganliklaringiz uchun rahmat, bizlarni juda xursand qildingiz. Odobli bolalar ekansizlar" — deb aytadi.) Xayrlashib chiqib ketishadi. KATTA VA MAKTABGA TAYYORLOV GURUHI Bolalar bilan transport turlarini ko’rib chiqish, ular haqida suhbatlashish va taqqoslash. Dastur mazmuni. Bolalarni guruhdagi buyumlarning muhim belgilarini ajrutishga va ularni belgilariga qarab umumlashtirishga o’rgatish. Bolalar lug’atiga transport so’zini kiritish. Mashg’ulot uchun material. Paroxod, yuk mashinasi, samolyot tasvirlangan rasm (yoki o’yinchoqlar), avtobus, yuk va yo’lovchilarni tashiydigan poyezd, vertolyot, qayiq, egarlangan va egarlanmagan (egarlangan otga bir kishi minib olgan) ot, yengil mashina, velosiped, shuningdek, sigir, kombayn, tikuv mashinasi, kreslo. javon, pushka va hokazolarning rasmlari, ikkita flanelograf. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi bolalar diqqatini jalb qilib, bir qancha topislimoqlarni tinglashni va javobini topishni taklif etadi: Qush emas qanoti bor, Burgutdan zo’r haybati bor, Uchsa lochin yetolmas, Tolmas zo’r qanoti bor. (Samolyot) Kattaligi uy kabi, G’izillashib ketadi. Minib, tushib odamlar, Manziliga yetadi. (Mashina) So’ngra bolalar diqqatini doskadagi (flanelografdagi) paro- xod, yuk mashinasi va samolyot rasmlariga yo’naltiradi, yaxshilab ko’rib olishlari uchun vaqt beradi, savollar bilan bolalarga murojaat etadi: ‘Nimalarning rasmi tasvirlangan? Yuk mashinasi nima uchun kerak? Yuk mashinasining qanday qismlari bor? Uni kim boshqaradi?" va hokazolar. Shu tariqa samolyot, paroxod rasmlari yuzasidan ham savollar berilib, bolalardan ular haqida gapirib berishlarini so’raydi.

Mashg’ulotning II qismi. Tarbiyachi mashg’ulotning bu qismida bolalarga quyidagi savollarni beradi: Uchta buyumning o’rtasida qanday farq bor? Shuningdek, bolalarga bularning tez- ligi, harakatga keltiruvchi vositalari, tashqi ko’rinishi va boshqalar haqida gapirib berishlariga yordam beruvchi savollar beradi. So’ngra bolalarning javoblarini umumlashtirib, quyidagi savolga javob berishlarini taklif etadi: ‘Ularning umumiy tomonlari nimalardan iborat?" Agar bolalar qiynalishsa, tarbiyachi tomonidan yo’llovchi savol beriladi: ‘Ular kishilarga nima uchun kerak?". So’ng bolalar javobini umumlashtiradi: ‘Paroxod ham, samolyot ham, yuk mashinasi ham kishilarni va yuklarni tashish uchun kerak". So’ngra ushbu umumlashtirishni belgilovchi so’zni kiritadi: ‘Bularning hammasi kishilarni va yuklarni tashish uchun xizmat qiladi, bularni transporter deb aytish mumkin". Bolalarga buyumlarning hammasini bir so’z bilan nima deyi 1 ishini (transport) takrorlashni taklif etadi. Shundan so’ng mashg’ulotning III qisniiga o’tadi. Mashg’ulotning III qismi. Mashg’ulotning bu qismida yangi tushunchani mustahkamlash maqsadida mashq o’tkaziladi. Shu maqsadda tarbiyachi bolalarga stol ustida turgan rasmlar to’plami ichidan (ular ichida mashg’ulot materialida ko’rsatilgan rasmlar bo’lishi shart) transportga taalluqli bo’lgan tasvirlarni olib, o’ng tomondagi flanelografga qo’yishni, chap tomondagi flanelografga esa transportga taalluqli bo’lmagan narsalarni tasvirlovchi rasmlarni qo’yishni va nima uchun shunday qilganliklarini izohlashni taklif etadi. Topshiriqni bolalar navbatma-navbat bajaradilar, agar ular xatoga yo’l qo’ygan bo’lishsa, tarbiyachi boshqa bolalarga qarata ‘Topshiriq to’g’ri bajarildimi? Nima uchun to’g’ri emas? Uni qanday to’g’ri bajarish mumkin? Nima uchun shunday?" kabi savollar bilan murojaat qiladi. Bu savollar bolalami buyumlarning (narsalarning) muhim belgilari to’g’risidagi bilimlarini mus- tahkantlash maqsadiga qaratilgandir. Shunday qilib, yuqorida ko’rib o’tilgan mashg’ulotlar jarayonida maktabgacha tarbiya yoshidagi

bolalarda so’zlar ma’nosini tushunish malakalari shakllanadi va tafakkuri rivojlanadi, lug’at boyligi o’sadi, mus- tahkanilanadi. Suratlarni ko’rib chiqish va ular haqida suhbat mashg’ulotlarida lug’at ishi Bolalarni tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar, ijtimoiy hayot hodisalari bilan tanishtirishda, ular lug’atini kengaytirishda suratlar muhim ahamiyatga cga. Suratlardan lug’at ishining barcha vazifalarini hal etishda foydalaniladi. Bu mashg’ulot turida tarbiyachining nutqi, ya’ni uning tushuntirishi, yangi so’zlarni aytishi, bolalarga ma’lum bo’lgan so’zlar bilan yangi so’zlarning ma’nosini taqqoslashi va hokazolar asosiy o’rin cgallaydi. Buning natijasida bolalarning lug’ati boyib boradi, ular suratdagi tasvirlarni ko’rishga va tushunishga o’rganadilar. Biroq tarbiyachi suratdagi 104 tasvirlar haqida gapirib berish jarayonida bolalarga murojaat etadi, ularga ma’lum bo’lgan so’zlarni faollashtirish usulidan foydalanadi. Tarbiyachi suratlardan bolalar kuzatishi lozim bo’lgan obyckt, ya’ni narsa va buyum, hodisalar, hayvonlar. qushlar va o’sirn- liklar, ayrim tabiat manzaralarining aynan o’zini ko’rsata olish imkoni bo’lmagan hollardagina foydalanadi. Masalan, yovvoyi hayvonlar, ularning belgilari, ayrim uy hayvonlari (sigir buzog’i bilan. tuya bo’talog’i bilan, eshak xo’tigi bilan va hokazolarni), shahar va qishloq hayoti. kishilar faoliyati va hokazolar bilan tanishtirishda suratlardan keng foydalaniladi. Shahar bog’chalarining bolalari surat orqali qishloq hayoti bilan tanishganlarida ular dehqonlarning mehnati bilan bog’liq bo’l- gan xirmon, paxtakor, paxtazor, paxta terish mashinasi, zangori kema, bunker, jo’yak, egat kabi so’zlarni bilib oladilar. Qishloq bog’chasidagi bolalar esa suratlar yordamida shahar hayoti bilan tanishadilar va bekat, shohko’cha, chorraha, haykal, yodgorliklar, svetofor, trolleybus, tramvay kabi so’zlar va ularning ma’nosini bilib oladilar. Shuningdek, suratlardan bolalarni sayohatda, sayrda kuzatganlari yuzasidan olgan bilimlarini aniqlash va rnus- tahkamlash maqsadida foydalaniladi. Bolalar hayotda ko’rgan, ularga tanish bo’lgan buyumlar, narsa va hodisalarni suratda ko’rib, tez bilib oladilar va tu- shunadilar, bevosita kuzatish

vaqtida aniqlay olmagan, ko’rish imkoni bo’lmagan ko’p belgilarni, qismiarni bilib oladilar. Masalan, uy hayvonlarini, qushlarni, transport vositalarini va boshqalarni kuzatganda ko’p narsalar bolalar uchun noaniq bo’ladi. Aytaylik, bolalar maqsadli sayrga chiqqanlarida tovuq- larni kuzatadilar. Mana shu kuzatishda bolalar xo’rozning baqbaqasini, tojini yoki oyoqlaridagi panjalarini, panjalaridagi tirnoqlarini sezmay qolishlari mumkin. Suratda esa bu aniq tasvirlangan bo’lib, bolalar xo’rozning tashqi tuzilishini tas- virlashganda bu ularning diqqat markazida turadi va pat, toj, baqbaqa, panjalari kabi so’zlar bilan lug’atlari yanada boyiydi. Suratda tasvirlangan narsani to’g’ri tushunish fikrlash mahsuli bo’lib hisoblanadi. Bolalar surat yuzasidan yuritgan fikrlarini, hosil qilgan tushunchalarini, taassurotlarini so’z vositasida boshqalarga bildiradilar, suratda tasvirlangan narsa va buyumlarni, hodisalarning nomlarini, ularning belgilarini, sifat va xossalarini so’z bilan ifodalaydilar, sayr va sayohatda ko’rgan narsalari bilan taqqoslaydilar, suratdagi tasvirlar haqida gapirib beradilar. ‘Suratlar ko’rsatish va ularning mazmunini gapirib berish o’qi- tuvchining bolalarga yaqinlashuvida eng yaxshi vositadir", — deb ko’rgazmali ishni yuqori baholaydi K. D. Ushinskiy. Suratlarni ko’zdan kechirish va u haqda suhbat mashg’ulotlari har oyda bir marta rejalashtiriladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun mashg’ulotlarda foydalaniladigan suratlarning maxsus seriyalari nashr etiladi. Y. G. Baturinaning ‘Biz o’ynayapmiz" (‘Avtobusda ket- yapmiz", ,,Uy quryapmiz", ‘O’rtog’imizga ko’maklashyapmiz", ‘Koptokni qutqaryapmiz", ‘Ghana uchyapmiz") seriyasidagi suratlari, О . I. Solovyovaning ‘Bizning Tanya" (‘Tanyaning kabutarlari", ‘Tanya sovuqdan qo’rqmaydi", ‘ K i m n i n g qayiqchasi?", ‘Yozda") seriyasidagi suratlari, S. A. Veretenni- kovaning ‘Uy hayvonlari" (‘Mushuk bolalari bilan", ‘It kuchukchalari bilan", ‘Sigir buzog’i bilan", ‘Quyonlar", ‘Echki bolalari bilan", ,,Ot toychog’i bilan", ‘Qo’yiar qo’zichoqlari bilan", ‘Tovuqlar", ,,0’rdak va g’ozlar") seriyasidagi suratlar, shuningdek,

,,Dastur“da ko’rsatib o’tilgan talablar asosidagi ‘Kurkalar", ‘Tuya bo’talog’i bilan", ‘Eshak xo’tigi bilan" kabi suratlar, ‘Bolalar ovqatlanishyapti" (voqeiy surat) shular jumlasiga kiradi. Ushbu suratlar bo’yicha mashg’ulotda bolalar likopcha, kosa, chinni lagan, qoshiqcha, yeyapti, artyapii, ushlab turibdi, salfetka so’zlarini bilib olishadi. ‘Bolalar bog’chasida archa bayrami", ‘Bolalar tovuq, jo’jalarni boqishyapti", P. S. Menshikovaning ‘Yowoyi hayvonlar" (12 ta suratdan iborat), ‘Tipratikanlar", ‘Quyonlar", ‘Olmaxonlar", ‘Tulki", ‘Bo’rilar", ‘Qo’ng’ir ayiqlar", ,,0q ayiqlar", ‘Ars- lonlar", ‘Yo’lbarslar", ‘Fillar", ‘Maymunlar" seriyali rasmlari, L. A. Penyevskaya, Y. I. Radinaning ‘Buvimnikiga — mehmonga", ‘Shar uchdi", ‘8 Mart bayramiga onamga sovg’a", ‘Maktabda", ‘Ishga", ‘Shahar ko’chasi", ‘Anhorda", ‘Aziz mehmonlar" nomli suratlari, bulardan tashqari. qishloq bolalar bog’chalari uchun F. F. Sovetkin va V. 1. Chistyakovning ‘Bolalar bog’chasi", ‘Oila", ‘Hovli", ‘Qishloq ko’chasi", ‘Bog’cha", ‘Bog"‘, ‘Anhorga" nomli suratlari, О . I, Solovyova va Q. A. Frolovaning ‘Qadrdon dalalar", ‘Qishloqda bolalar bog’chasi", ‘Qishloq otxonasida", ‘Qishloq bog’ida", ‘Mukofotlangan bilan uchrashuv" va boshqa suratlar, shuningdek, ‘Yil fasllari" ( О . I. Solovyovaning ‘Qishki o’yinkulgilar", ‘Bahorda xiyo- bonda", ‘Yozda bog’da", ‘Shaharda kuz kunlari") seriyali suratlari va g’isht teruvchi, bo’yoqchi, duradgor, g’allakor, chorvador va hokazolarni tasvirlovchi suratlardan foydalanadi. Bu seriyali suratlardan, asosan, bolalarni tevarakatrofdagi olam bilan tanishtirish, lug’atlarini boyitish va faoilashtirish, ularda axloqiy sifatlarni tarbiyalash uchun foydalaniladi. Katta va maktabga tayyorlov guruhida pcyzajli suratlardan, naturmortlardan (I. Mashkovning ‘Tarvuzli naturmot", D. Nalbandyanning ‘Gullar", I. Levitanning ‘Siren" va boshqa asarlari), fotoetudlardan (Y. R y u m k i n n i n g ‘Olmalar", Y. Ignatovichning ‘Moychechaklar’’, ‘Qoqigullar" va boshqalar) foydalanish mumkin. Bolalar bog’chalari uchun moMjallab chiqarilgan suratlarning ichida shunday suratlar borki, ular bolalar uchun notanish, mahalliy sharoitiarga to’g’ri kelmaydi. Shuning uchun kattalardan bunday suratlarda tasvirlangan narsalar haqida batafsil tushunchalar berish talab etiladi. Masalan,

shahar bolalari uchun qishloq hayoti to’g’risidagi suratlar (,,Ot toychog’i biian“ yoki ‘Qishloq otxonasida“, ‘Qishloq bog’ida", ‘Qo’ylar" va boshqalar)dan foydalanishda shunday yo’l tutiladi. Bolalar o’z lug’atlarini transport turlarini tasvirlovchi suratlarni ko’rib chiqish (‘Hayajonli uchrashuv“, ‘Buvimnikiga— mehmonga", ‘Pristanda", ‘Vokzalda" va boshqalar) va u haq- dagi suhbat mashg’ulotlari orqali boyitib boradilar. Ular bilan tanishish orqali bolalar uchun perron, vokzal, relslar, bekat, yo’lovchilar vagoni, yuk vcigoni, pristan, paluba kabi so’zlar tushunarli bo’ladi. Suratlar bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulot tarbiyachidan katta tayyorgarlikni talab etadi. Tarbiyachi surat bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulotga tayyorgarlik ko’rar ekan, u awalo, surat mazmuni bilan yaxshilab tanishib chiqishi kerak. So’ng suratlarni ko’rib chiqish natijasida bolalar nimalarni o’zlash- tirishlari lozimligini, qaysi yangi so’zlarni esda saqlashlarini va uning mazmunini tushunib olishlarini, suratlarni ko’rib chiqish- dagi izchiilikni, bolalar diqqatini nimalarga qaratishni va ular yuzasidan beriladigan savollarni o’ziga belgilab qo’yishi lozim. Savollar qisqa va aniq bo’lishi, bolalar tajribasiga asoslanishi, ularga fikr yuritishni, boshlang’ich — oddiy xulosalar chiqara olishni o’rgatishi kerak. Shuningdek, tarbiyachi suratlar bo’yicha mashg’ulotni qanday boshlash va yakunlashni o’ylab qo’yishi, mavzu mazmuniga mos she’rlar, topishmoqlar, maqollar, tez aytishlar, kichik hikoyalar ham tanlashi kerak. Suratni ko’rish va u haqda suhbat mashg’ulotining uslubiyoti (metodi) xuddi kuzatish mashg’ulotining uslubiyotiga o’xshashdir. Tarbiyachi mashg’ulotdan oldin suratni bolalarga ko’rsat- masdan, guruh xonasiga olib kiradi va uni doskaga teskari tomoni bilan osib qo’yadi. Bunday qilishdan maqsad bolalardagi ixtiyorsiz diqqatdan mashg’ulotning boshlanishida foydalanishdir. Mashg’ulotni boshlashdan oldin bolalarni jonlantirish, yangi surat mazmunini yaxshilab tushunib olishlari uchun qisqagina kirish suhbati o’tkazish mumkin. Masalan. ..Mushuk o’z bolalari bilan“ nomli suratni bolalarga ko’rsatishdan awal tarbiyachi bolalarga: Kimning uyida mushugi bor? Nima uchun

mushuk saqlaysiz? Uni nimalar bilan boqasiz? U qanday ovoz chiqaradi? kabi savollar beradi. So’ngra bolalarga: ‘Men sizlarga mushuk va uning bolalari tasvirlangan suratni olib keldim, hozir sizlarga ko’rsataman", — deb suratning old tomonini ilib qo’yadi va bolalarning uni yaxshilab ko’rib olishlari uchun 1—2 daqiqa vaqt beradi. Suratni yaxshilab ko’rib olishgach, tarbiyachi unda tasvirlanganlar bo’yicha savollar bera boshlaydi. Savollar bolalarning yosh va shaxsiy xususiyatlarini, dastur maqsadini hisobga olgan holda beriladi. Chunonchi, agar birinchi va ikkinchi kichik guruhlarda ushbu surat bo’yicha mashg’ulot o’tkazilsa, undan maqsad: bolalarning musluik va uning bolalari haqidagi tasavvurlarini aniqlash (tashqi ko’rinishi, harakati, ovqatni qanday yeyishi) va lug’atini faollashtirish bo’lsa, tarbiyachi bolalarga suratni ko’rsatib shunday savollar beradi: Suratda nima tasvirlangan? Ona mushuk nima qilyapti? Ona mushuk yonida kim yotibdi? Mushuk qanday miyovlaydi? Ikkinchi kichik guruh bolalariga esa yuqoridagi savollardan tashqari yana ushbu savol- larni ham berish mumkin: Ona mushukning panjalari qanday rangda? Dumi qanday rangda? Mushukning boshida nimalari bor, tumshug’ida-chi? Kulrang mushukcha nima qilyapti? U nimadan sut ichyapti? U sutni qanday ichyapti? Ip kalavasi bilan o’ynayotgan mushuk bolasini ko’rsatib: Bu mushukcha qanday rangda? U panjalari bilan nima o’ynayapti? Ip kalavalari qanday rangda? Katta va maktabga tayyorlov guruhida esa beriladigan savollar ancha murakkablashadi. Rasmlarni ko’rib chiqish vaqtida bolalar diqqati ayrim detallarga yo’naltiriladi: Ona mushuk nimaning ustida yotibdi? U n i n g yonida uxlab yotgan mushukchaning panjalarida nimasi ko’rinib turibdi? Polda sochilib yotgan ip kalavalari qayerda edi? Nima uchun ip kalavalari polda sochilib yotibdi? Kim savatni ag’darib yubordi? Tarbiyachining savollariga bolalar javob berib bo’lishgach, surat yuzasidan tarbiyachining o’zi gapirib beradi: ‘Mana bu ona mushuk — Mosh. Uning mushukchalari bor. U gilamcha ustida yotib, bolalariga qarayapti. Kulrang mushukchalar tarelkadagi sutni tili bilan chapillatib ichyapti, targ’il rangdagi mushukcha esa sakrab, savat ichidagi ip kalavalarini ag’darib yubordi. Ip

kalavalari savat ichidan har tomonga sochilib ketdi va targ’il mushukcha ko’k rangdagi ip kalavasini chuvalashtirib o’ynay boshladi. Oq-qora rangli mushukcha esa ona mushukning yonida uxlab yotibdi. Ona muslnik mushukchalariga qarayapti va ,,xur- xur" qilib xurillayapti". Ushbu mashg’ulot jarayonida yangi so’zlar izohlab beriladi, qiyin so’zlar jo’r bo’lib takrorlanadi. Mashg’ulot topishmoq aytish va uning javobini topish (Kichkina qumg’on, o’tirib ko’zini yumgan), she’r aytish (Sh. Sa’dullaning ‘Mushuk" she’rini): Mushugim deydi: miyov, Sichqon doim menga yov! Shuning uchun qo’ymayman, Qancha yemay to’yniayman yoki qisqa hikoya o’qib berish bilan (Habib Po’latovning ‘Mosh hikoyasi") davoni ettirilishi mumkin. Tarbiyachi ushbu mashg’ulotda bolalar lug’atiga mushuk- clmlar, ip kalavasi, panja, mo’ylov, ichyapti, chapillatib, chuvalashib , ilashib, dumaloqhmib, kulrang, targ’il, sochib yuboriigan, miyovlaydi, xurillaydi va boshqa so’zlarni kiritadi. Suratlarni ko’zdan kechirish va u haqda suhbat mashg’ulotining o’ziga xos xususiyati shundaki, mashg’ulotda ko’p o’rinni hikoya, yangi ma’lumotlar va so’zlarni maTum qilish, ularni bolalarga oldindan tanish bo’lgan tushunchalar bilan taqqoslash egallaydi. Bunday mashg’ulotlarda bolalarga ma’lum bo’lgan so’zlarni faollashtirish, yangi so’zlarni mustahkamlash elementlari mavjud. Ba’zan katta va maktabga tayyorlov guruhlari bolalariga mashg’ulotda rassomlarning reproduksiya suratlarini ko’rsatishdan ham foydalaniladi; bunday mashg’ulotlar bolalarga estetik va axloqiy tarbiya berishda muhim vosita bo’lib hisoblanadi. Undan to’g’ri foydalanish natijasida tarbiyachi bolalar lug’atini sezilarli dara- jada boyitishi mumkin. Maktabgacha tarbiya pcdagogikasida va tasviriy faoliyat uslubiyotida maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar yoshiga mos bo’lgan suratlar reproduksiyasining ro’yxatlari ishlab chiqilgan. Masalan, bolalar bog’chalari uchun dasturlarda (Tasviriy san’at bo’limida) R. Ahmedovning ‘Tong", O’. Tansiqboyevning ‘Kuz", A. Abdullayevning ‘Shahlo", P. Benkovning ‘Dugonalar" asarlaridan foydalanish belgilangan.

Reproduksiyalar bilan guruh xonasi bezaladi. Yoki har bir bolaga ularning mustaqil ko’rib chiqishlari va estetik zavq olishlari uchun tarqatib chiqiladi. Bolalar mashg’ulotda bu repro- duksiyalarni ko’rib chiqishga va lining mazmunini, tasvirning xarakter va vositasini to’g’ri ko’rishga o’rganadilar. Bunday suratlar bilan mashg’ulot tashkil etishdan awal tarbiyachining o’zi suratni diqqat bilan ko’rib chiqishi. agar imkon bo’lsa, uning asl nusxasini tasviriy san’at ko’rgazmasiga borib ko’rib kelishi, suratni ko’rsatishni nimadan boshlashini, qaysi so’zlarni bolalar lug’atiga kiritishni, bolalarning o’zlaridan nimalar haqida so’rash mumkinligini va boshqalarni belgilab qo’yishi kerak. Surat janriga qarab shunga mos ish uslubiyoti tanlanadi. Buning uchun bevosita bolalarning idrokiga tayanib, ularning his-tuyg’ularini uyg’otish kerak. Bu bolalar lug’atini boyitishga va faollashtirishga yordam beradi. Masalan, R. Ahmedovning ‘Tong" nomli reproduksiyasini ko’rishda bolalar ‘Mudroq qishloq", ‘Tonggi shudring", ‘Sokin va go’zal yoz tongi" va hokazo suratlar bilan tanishadilar. Suratning jozibasini, ifodaliligini tarbiyachi qanchalik o’z hikoyasida bera olish mahoratiga ega bo’lsa, suratni diqqat bilan ko’rib chiqish orqali bolalarda ona-Vatanga bo’lgan muhabbat hissini vujudga kelishiga yordam beradi. Bu turdagi suratlarni ko’rib chiqish mashg’ulotida tarbiyachi rassomlarning mehnatlari haqida, ular qanday qilib bunday suratlarni bunyod qilishlari (ularni alohida bo’yoqlar bilan juda uzoq vaqt — oylar, hatto yillar ichida chizishlari) haqida gapirib berishi mumkin. Keyingi mashg’ulotda esa rassomlar tomonidan chizilgan bunday suratlar muzeylarda saqlanishini, uni juda chtiyot qilib asrashlarini, uni tomosha qilish, undan zavqlanish uchun juda ko’p kishilar kelishini hikoya qilib beradi, agar imkoniyat bo’lsa. muzeyga borib, suratlar galereyasini tomosha qildirib kelishi ham mumkin. Mashg’ulotdan keyin surat bir necha kun guruh xonasida qoldiriladi va bolalar uni yana bir bor diqqat bilan ko’rib chiqadilar. Bolalar lug’atini faollashtirish, aniqlash va mustahkamlashda suratlardan keng foydalaniladi. Suratlarning turlari juda xilma-xil. Masalan, predmetli suratlar, voqeiy suratlar va hokazo. Suratlarni ko’zdan kechirishdagi lug’at ishi bevosita

kuzatishdagi lug’at ishidan ancha farq qiladi. Bolalar suratda predmetlarning (buyumlarning) tasvirini ko’radilar va biz bolalarga shu tasvirdagi buyumlarni bilishga, ya’ni ilgari ularga ma’lum bo’lganlari bilan taqqoslashga o’rgatamiz. Suratdagi tasvirni ko’rib chiqish va unda nimalar tasvirlanganligini aytish uchun bola ilgari ko’rgan, idrok qilgan so’zni, predmetni (buyumni) esga keltirishi kerak. Suratda tipik obraz berilib, aniq narsalar tasvirlanadi, shuning uchun bola suratdagi tasvirni osonlikcha bilib oladi. Chiroyli surat bolalar diqqatini o’ziga jalb qiladi va u suratni diqqat bilan ko’rib chiqish bilan birga, ovoz chiqarib, tasvirdagi buyum, hodisa nomini aytadi, unga o’z munosabatini bildiradi. Dastlab kichkintoy suratdagi tasvirlarning nomlarini (diqqatini o’ziga tortuvchi, o’ziga yaxshi tanish yoki qiziqarli bo’lgan narsalarni) tartibsiz sanab o’tadi. Tarbiyachining vazifasi bolalarni surat mazmunini idrok qilishga, izchillik (ketma-ketlik) bilan ko’rib chiqishga, asosiy belgilarni ajratib ko’rsata olishga o’rgatishdan iboratdir. Suratlarni to’g’ri ko’rib chiqish malakalari ta’lim jarayonida, tarbiyachi rahbarligida shakllanib boradi. U buyum va hodisalarni suratdan darrov tanib olishga, hayotda ko’rganlari bilan taqqoslashga, tasvirlanganlarni to’g’ri asoslashga o’rgatadi va bolalarning histuyg’ularini tarbiyalaydi. Suratdagi tasvirlar yuzasidan beriladigan umumiy savollar (Nima tasvirlangan? Yana nima deyish mumkin?) bolalarni idrok qilishga o’rgatmaydi. Suratdagi mazmunni aniq yoritishga yordam beruvchi ancha to’g’ri savol bu — Surat nima haqida? degan savoldir. Tarbiyachi bola- lami sekin-astalik bilan bu savolga javob berishga o’rgatib boradi. Bunda ushbu usullardan foydalaniladi: I) o’zi surat mazmunini qisqacha yoritib beradi; 2) markazdagi buyumni (predmetni ko’rsatkich tayoqcha bilan ko’rsatadi va shu vaqtning o’zida: ‘Bu nima, bu kim?") deb so’raydi (ya’ni birinchi savol aniq jarangiaydi); 3) surat kompozitsiyasi haqida beriladigan savol tuzilishiga diqqatini yo’naltiradi: ‘Ona mushuk qayerda yotibdi va u kimfarga qarayapti?". Katta guruh bolalariga suratga nom o’ylab topishni (faqat mashg’ulot oxirida emas, balki mashg’ulotning boshida ham) taklif etadi. Suratlarni ko’rib chiqish va u haqda suhbat mashg’uloti umumiy ta’limiy (didaktik) prinsiplarga bo’ysunadi, bu haqda bevosita kuzatish mashg’ulotlari haqida fikr yuritilganda

yoritib o’tilgan (suratni bolalarga ko’rsatishdan awal diqqatlari to’planadi. tasvirni ko’rib chiqishlari uchun vaqt beriladi, so’ngra tarbiyachi rahbarligida suratdagi tasvirlar birin- ketin ko’rib chiqiladi, ko’rib chiqish jarayonida ular o’rtasidagi mazmunli bog’liqlik aniqlanadi). Bu mashg’ulotda lug’at ishining asosiy usuli savoldir. Bunda turli shaktdagi savollardan foydalaniladi: I.Suratning umumiy mazmunini aniqlash uchun — Surat nima haqida? Uni biz qanday ataymiz? 2. Buyumlarni tasvirlash uchun —Nima?, Qanday?, Qayerda?, Nima qilyapti?, Nimaga o’xshaydi? 3. Suratning tarkibiy qismlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni aniqlash uchun — Nega?, Nima uchun?, Nimaga?, Kimniki?, Nimasi bilan o’xshash? 4. Suratda tasvirlanganlardan chetga chiqish uchun — Keyin nima bo’ladi? Bungacha nima bo’lgan edi? Buni sen qanday topding? 5. Surat mazmuniga yaqin bo’lgan, bolalar shaxsiy tajribasiga oid savollar — Senda shunday o’yinchoq bormi, yaqinda bizning guruhimizga kim keldi? Bu yangi bolani qanday kutib oldik? 6. Katta guruh bolalarining lug’atlarini faollashtirish maqsadida sinonimlarni tanlash uchun savollar Buni yana qaysi so’zlar bilan aytish mumkin (kun — oftob — quyosh, yordanilashyapti — ko’maklashyapti — qarashyapti, tiniq — beg’ubor, iliq — issiq, go’zal — ko’rkam va boshqalar). Beriladigan savollar doimo ham javob berishni talab etuvchi bo’lmasdan, balki yordam beruvchi (yetaklovchi) ham bo’lishi m u m k i n . Bunday savollardan ko’proq kichik guruhlarda foydalaniladi — Bu mushukchami? Bu koptokmi? Katta guruhlarda Y. 1. Tixeyeva tomonidan ishlab chiqilgan usullardan foydalanish mumkin. Bu usul ‘Kim ko’proq ko’radi" nomli o’yin shaklidagi mashqdir. Bolalar bu o’yin mashqida suratda tasvirlangan buyumning belgilarini bir-birlarini takror- lamagan holda aytadilar. Bunday usul bolalarda kuzatuvchanlik- ni, diqqatni rivojlantirish va ularning lug’atini boyitish uchun juda muhimdir. Bundan tashqari, suratlarni taqqoslash ham (nimasi bilan o’xshaydi, nimasi bilan o’xshamaydi) juda yaxshi usul hisoblanadi. Suratlarni ko’zdan kechirishning va beriladigan savollarning maqsadi rasmning asosiy mazmunini

aniqlashdan, ma’lum bir guruh so’zlarni faollashtirishdan iboratdir. Shuning uchun suratni ko’zdan kechirish mashg’ulotida bolalardan asosiy bo’lgan narsalarni so’rashga harakat qilish kerak. Bolalar lug’atini faollashtirishda stol yoki xontaxta ustida ko’zdan kechiriladigan mayda suratlar ham yaxshi ko’rgazmali material bo’lib hisoblanadi. Tarbiyachi mashg’ulot uchun tarqatma suratlar to’plamini, illustratsiyalarni, otkritkalarni tanlashi zarur. Kichik guruhlarda bunday suratlarni ko’zdan kechirish 5 — 1 0 daqiqa davom etadi. Bola bu vaqt ichida bir qancha suratlarni ko’zdan kechirib, ularning nomlarini aytishga ulguradi. Ushbu mashg’ulot turi ni tarbiyachi quyidagicha tashkil etishi mumkin. Awal bolalar shunday o’tqaziladiki, ular tarbiyachi tomonidan berilgan topshiriqni qanday bajarilayotganligini ko’rib turadilar. Shundan so’ng tarbiyachi bolalarga juft suratlardan birini tarqatib chiqadi (ikkinchisi stol ustiga yoyib qo’yiladi) va topshiriq beradi: qo’lingizdagi rasm belgisiga qarab (rang, shakl va hokazolar), suratning juftini tanlab olasiz. So’ngra tarbiyachi boshqa suratlarni tarqatib chiqadi yoki qo’llaridagi suratni almashtirishni tashkil etadi. Buning uchun tarbiyachi ‘Ketdik-ketdik" o’yinidan foydalanishi mumkin. Tarbiyachi ‘ketdik-ketdik" deyishi bilan bola qo’lidagi suratni teskari tomoni bilan qo’yib, stol ustida tur- gan (teskari tomoni bilan qo’yilgan) surat qarshisiga yaqinla- shadi, tarbiyachining ‘To’xta!" degan buyrug’i bo’yicha harakatni to’xtatib, shu suratga yaqin bo’lgan (teskari tomoni bilan qo’yib qo’yilgan) suratning o’ng tomonini o’girib qo’yadi va uning nomini, belgilarini va hokazolarni aytib beradi. Shuningdek, yangi o’yinlar, ya’ni loto, kubiklar bilan o’y- nashdan awal (o’yinlarni o’yin burchagiga qo’yishdan oldin) ularni ko’zdan kechirish mashg’uloti tashkil etiladi. Bu mash- g’ulotda bolalar bilan hamma suratlarning nomlari aniqlanadi va bu o’yinlardan (loto va kubiklardan) foydalanish qoidalari, ularni saqlash va hokazolar to’g’risida tushunchalar beriladi. Katta guruhlarda suratlarni ko’zdan kechirish bilan bir vaqtda, o’xshash buyumlarni guruhlashga, ular to’g’risida topishmoqlar tuzishga va shunga o’xshash murakkab topshiriqlarni bajarishga o’rgatiladi. Masalan, ‘Har bir qushni o’z

joyiga" (maktabga tayyorlov guruhi uchun), ‘Tez javob ber", ,,Atelye“ (tikuv ustaxonasi), ‘Yangi uyga ko’chamiz" va hokazo o’yinlar. Quyida turli yosh guruhlarida suratlarni ko’zdan kechirish va u haqda suhbat mashg’ulotlarining ishlanmalaridan misollar keltiramiz. IKKINCHI KICHIK GURUH Mashg’ulot mavzusi. ‘Qishda sayrda" degan suratni ko’zdan kechirish. (‘2 — 3 yoshli bolalarning tasawurlarini kengaytirish va nutqini rivojlantirish uchun suratlar" nomli seriyali suratlar. Mualliflar: Y. Radina va V. Yezikeyeva.) Narimon Orifjonovning ‘Qishda" she’rini yoddan aytib berish. Maqsad. Bolalar tomonidan suratni ko’zdan kechirish, savollarga javob berish, oddiy xulosalar cluqarish, pedagogning surat bo’yicha tuzgan hikoyasiga yasash, yog’adi, charxpatak, pag’apag’a, uchqun, tepalik, sirpcmchiq kabi so’zlarni kiritish, ifodali o’qish ustida mashq qilish. Mashg’ulotning borishi. ‘Hovlida qish". ‘Ko’chada qor,— dcydi tarbiyachi. — Chanada mazza qilib uchish mumkin. Yana nima qilish mumkin?" — ‘Qorbobo yasash mumkin, qorni kurak, bclkurak bilan kurash mumkin, qorbo’ron o’ynasli mumkin", — deb aytishadi bolalar. ‘Istaysizlarmi, hozir men sizlarga qishda sayrga chiqqan bolalarni ko’rsataman", — deydi tarbiyachi bolalar istagini aniqlash maqsadida. Tarbiyachi doskaga teskari tomoni bilan osib qo’yilgan suratning o’ng tomonini o’girib, bolalar diqqatiga havota qiladi, suratni yaxshilab ko’rib olish uchun birmuncha vaqt beradi va bolalarning taassurotlarini tinglaydi. Tarbiyachi shunday tushuncha beradi: — Ushbu suratda katta yoshdagi bola (bolani ko’rsatib) kichkina ukasini chanaga o’tqazib, qor ustida sudrab ketyapti. Bolalardan so’raydi: ‘Sizlar qanday o’ylaysizlar, kichkintoy bundan xursandmi? Nima uchun?" Javoblarni tinglaydi, aniqlik kiritadi, yangi savol beradi: ‘Qizchalar nima qilishyapti?" Javobni tinglab, bolalar diqqatini chanada o’tirgan ayiqqa yo’naitiradi: ‘Qizchalar, ayiqcha uchun nimadir yasash- mayaptimikan?" Bolalarning taxminiy javoblarini aniq- laydi. ‘Ayiqcha chanada o’tirishni istamayapti, qaysarlik qil- yapti," — deb tushuncha beradi tarbiyachi. — Siz nima deb o’ylaysiz, qizchalar unga nima dcyishdi ekan?"

Tarbiyachi bolalarga qishda hamma yoq chiroyli bo’lishi haqida gapiradi: ‘Qor gupillab yog’yapti, qor uchqunlari charx- palak bo’lib aylanib, yerga tushyapti". So’ngra tarbiyachi bolalarga navbatdagi hikoyani tinglaslmi taklif etadi: ‘Qish. Pag’a-pag’a qor yog’yapti. Bolalar sayr qilishyapti. Katta bola ukasini chanada, qor ustida tortib ketyapti. Kichkintoy xursand. Qizchalar o’zlari bilan ayiqchasini sayrga olib chiqishgan. ‘Hozir, ayiqjon, biz senga qordan sirpanchiq yasab, unda seni uchiramiz. Sen tepalikdan chanada uchib, pastga tushasan. Hozircha chanada o’tirib turgin", — deyishadi. Tarbiyachi hikoyasini yana bir maria takrorlaydi. Bolalar esa tarbiyachiga hikoyaning ayrim so’zlaritii aytib, yordam berib turishadi. So’ngra tarbiyachi bolalarga N. Orifjonovning ‘Qishda" she’rini yoddan aytib beradi: Rosa mazza qish, Hech charchamay biz. Qorlari — kumush. Goho qorbo’ron Oq kiygan atrof, O’ynab, kim chaqqon Qish havosi sof. Bilib olamiz, Chana uchamiz, Qoyil qolamiz. O RTA GURUH Mashg’ulot mavzusi. ‘It o’z bolalari bilan" nomli suratni ko’rib chiqish (‘U y hayvonlari" seriyali rasmdan, muallifi S. Veretennikova) va ‘Hayvon bolalarining nomlarini to’g’ri ayt“ degan ta’limiy (didaktik) o’yin o’tkazish. Maqsad. Bolalarni suratdagi tasvirlarni to’g’ri tushunib olishga, uning mazmuni asosida berilgan savollarga javob berishga, oddiy xulosalar chiqarishga; tarbiyachining surat bo’yicha tuzilgan hikoyasini tinglashga; hayvonlarning, parrandalarning bolalari nomini ko’plikda (qo’zichoqlar, uloqchalar, toychoqlar, kuchukchalar, jo’jalar) to’g’ri ayta olishga o’rgatish, lug’atini boyitish, faollashtirish; nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish. Kattalarga samimiy murojaat etishga o’rgatish; hayvon- larga g’amxo’rlik qilish hissini tarbiyalash. Mashg’ulot uchun material. ‘It o’z bolalari bilan" surati. Quticha, uning ichida o’yinchoq hayvon bolalari yoki ularning suratlari. (Qo’y, sigir, echki, tovuq, ot, itning suratlari.)

Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga murojaat etib, ushbu topishmoqni tinglashni va uning javobini topishni aytadi; ‘Ketaveradi, ketaveradi savatday yerni egallaydi". Bolalarning javobini tinglaydi va shunday deydi: ‘Men hozir sizlarga bir surat ko’rsataman, sizlar unda nimalar tasvirlanganligini aytasizlar". So’ngra suratni bolalarga ko’rsatadi, yaxshilab ko’rib olishlari uchun bir necha daqiqa vaqt beradi. Bolalar suratni yaxshilab ko’rib olishgach, ularga ushbu savollar bilan murojaat etadi: Bu suratda nima tasvirlangan? Ona it nima qilyapti? Ona itning panjalari orasida nima bor? Ona itning yonida nima yotibdi? Ona it yotgan uycha nima deb aytiladi? Mana bu kuchukcha (chumchuqchalarga qarab turgan kuchukchani ko’rsatib) nima qilyapti? Ona it va kuchukchalar nimaga qarashyapti? Chum- chuqchalar nima qilishyapti? Tovoqdagi ovqat kimlarga qo’yilgan? Itning egasi nima uchun ular haqida g’amxo’rlik qiladi? It ko’ngilchanmi, rahmdilmi yoki johilmi? Nima uchun siz ona it ko’ngilchan yoki rahmdil deb o’ylaysiz? Suratni ko’rib chiqish tarbiyachining hikoyasi bilan tugallanadi: ‘Bu suratda it va uning bolalari tasvirlangan. Ona it katta, qora, junlari o’siq, dumi va quloqlarining junlari uzun. Katta, qora va paxmoq itning ikkita kuchukchasi bor. Hali ular juda ham kichkina, hatto ular vovullashni ham bilishmaydi. Kuchukchalarning juni mayin va o’/lari o’xshovsiz. Kuchuklardan biri ona itning yonida yotibdi. ikkinchisi esa oyoqlarini kerib, kaltagina dumchasini qayirib, cliumchuqlarga qarab turibdi. It va uning bolalariga egasi ovqat olib kelib qo’ygan. Itlardan qolgan ovqatni chumchuqlar cho’qishyapti. Ona it yonidagi kuchukcha ‘ular kimlar?" degan- dek qarab turibdi. Bu sariq kuchukcha o’z onasi oldida issiqqina rohatlanib yotibdi. Ikkinchi kuchukcha dumchasini yuqoriga ko’tarib, tovoqdagi ovqatni cho’qiyotgan cliumchuqlarga qarab turibdi. U ona itga o’xshaydi, uning ham tumshug’i oq. Bu surat to’g’risida, — deydi tarbiyachi, — ko’pgina turli hikoyalarni o’ylab topish mumkin. Biz bu suratni o’z xonamizda qoldiramiz va agar sizlar xohlasangiz, kechqurun bu surat bo’yicha hikoya o’ylab topishingiz hamda it va uning bolalari haqidagi hikoyangizni bizga gapirib berishingiz mumkin. Mana bu

qutichada (ko’rsatadi) o’yinchoq hayvonlar, parrandalar va ularning bolalari bor. Qo’zichoqlar, buzoqlar, uloqchalar, toychoqlar, kuchukchalar, jo’jalar ham bor. Agar sizlar qo’lingizni ko’tarib, o’zingizga kerakli hayvon bolalarining nomini to’g’ri aytsangiz, masalan ‘Qo’zichoqlami bering" desangiz, men ularni sizlarga bajon-u dil qutichadan olib beraman. Agar sizlar hayvon bolalarining nomini noto’g’ri aytsangiz, ular sizlarga borishni xohlashmaydi. Masalan, ‘Men buzoqchalarni olishni xohlayman. (Nimani olishni?) Yoki ‘Marhamat qilib qo’zi- choqlarni bering. (Nimani beray?)". Shu tariqa o’yinni o’tkazadi. Agar bolalar so’rashda adashishsa, unga o’yinchoq hayvonlar berilmaydi, balki o’rtoqlarining qanday so’rayotganliklarini tinglash taklif etiladi. So’ngra tarbiyachi xato qilgan bolaga xa- tosini to’g’rilashini aytadi. Shundan so’ng tarbiyachi o’yinchoq- larni yig’ishtirib, shunday deydi: ‘Hayvonlarning bolalari sizlarga o’xshab o’z onalarining oldiga kelishdi. Mana, ularning onalari: qo’y, sigir, echki, tovuq, ot (biya), it". Tarbiyachi o’yinchoqlarni yoki suratlarni ko’rsatadi. Bolalar ularning nomlarini takrorlaydilar. KATTA GURUH Mashg’ulot mavzusi. ‘Kuzgi kun" suratini ( О . I. Solovyovaning ‘Yil fasllari" seriyali suratidan) ko’zdan kechirish va u haqida suhbat. Maqsad. Bolalarni voqeiy suratni maqsadga yo’nalgan holda ko’rib chiqishlari ustida mashq qifdirish: lug’atlarini boyitish, faollashtirish va mustahkamlash; aniq va qiziqarli hikoyalar tuzishga — suratni tasvirlashga o’rgatish. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga bugun yangi suratni ko’rsatishini aytadi. Suratni doskaga yoki molbertga qo’yib, uni yaxshilab ko’rib chiqishlari uchun vaqt beradi. Suratdagi hamma narsa bolalarga tushunarli yoki tushunarli emasligini kuzatib boradi va qandaydir savol tug’ilib qolsa, ularga javob beradi. So’ng tarbiyachi bolalarga murojaat etadi: ‘Siz bu suratning nomini nima deb atagan bo’lar edingiz? Rassom ushbu suratda yilning qaysi faslini va kunning qaysi qismini tasvirlagan? Bu haqda bir gap orqali nima deyish mumkin? (To’g’ri.

rassom kuz kunini tasvirlagan va suratning nomini ham ‘Kuzgi kun" deb nomlagan.) Siz qanday qilib suratda kunduz kun tasvir- langanligini bilib oldingiz? (Ko’cha yorug’. Bolalar maktabdan qaytishyapti. Buvi nabirasi bilan sayr qilib yuribdi.) Nima uchun siz buni kuzgi kun deb o’ylaysiz? (Daraxtdagi barglar sarg’aygan, qizargan, to’kilyapti. Bolalar o’qishni boshlagan. Peshtaxtalardagi sabzavotlar kuzning saxovati). Bu suratda kuzgi kun qanday tasvirlangan? Iliq, issiq, quyoshli kunda atrof juda chiroyli. Bu suratda qanday tasvirlangan? (Osmon ko’m-ko’k va daraxt shoxidagi barglar ochiq sariq tusda. Sariq va ko’k ranglar ko’zlarni quvontiradi.) Bunday kuz kunlarida ko’chaga chiqqing keladi! O’quvchilar shoshilmasdan maktabdan kelishyapti. Birinchi sinf o’quvchisini onasi kutib olvapti. Peshtaxta oldida turgan o’g’il bola sabzavot xarid qilayotgan buvisini kutib turibdi. Biz sizlar bilan suratni ko’rib chiqdik, endi bu surat bo’yicha gapirib berishni o’rganamiz. Qani, o’ylanglar-chi, suratni tasvirlashni kim qanday boshlaydi? 2 — 3 bolaning tasviriy hikoyasini tinglaydi va tarbiyachi mashg’ulotni o’zining namu- naviy hikoyasi bilan tugatadi: Ko’chada iliq kuz kunlaridan biri. Ko’m-ko’k osmon va oltinrang barglar ko’zlarni quvontiradi, ko’chani bezaydi. Bolalar maktabdan shoshilmasdan, osoyishta qaytishyapti. O’g’il bolalardan birining onasi uni kutib oldi. Bir kichkina bola sabzavotlar turgan peshtaxta oldida turibdi va buvisini kutyapti. Uning buvisi sabzavot xarid qilyapti va sotuvchi bilan gaplash- yapti. Har ikkala ayol kuz kunining iliq, yoqimli ekanligidan xursand. Ularning chehralarida kulgu". Tarbiyachi kuz fasli haqida she’r aytib berish bilan ham mashg’ulotni tugallashi mumkin. Ta’limiy (didaktik) o’yinlarda lug’at ishi Ta’limiy o’yinlar bolalar lug’atini faollashtirishning asosiy uslubiyotlaridan (metodlaridan) biridir. Ta’limiy o’yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki unda bolalar mashg’ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Bolalarning aqliy

faoliyatlarini kuchaytiradi, olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlari uchun imkoniyat yaratib beradi. Ta’limiy o’yin bolalarning tevarak-atrof, ijtimoiy hayot to’g’risidagi bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi, o’z shaxsiy tajribalari va mashg’ulotlarda olgan bilimlarini amalda qo’llay bilishga o’rgatadi, fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy kuchla- rini, sensor jarayonini rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi. Har bir ta’limiy o’yin o’zining dastur mazmuniga ega. Bu ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“da o’z aksini top- gan. Masalan: 1) buyumlar, ularning nomi, rangi, shakli, hajmi, sifati to’g’risida bilimlar berish; 2) melmatning har xil turlari va uning kishilar hayotidagi roli to’g’risidagi bilimlar; 3) tabiat voqealari, narsalar, buyumlar, yil fasllari to’g’risidagi bilimlar; 4) dastlabki matematik tusluinchalar: son, sanoq, kattalik, shakl, vaqt va fazoviy tushunchalar berish. Ta’limiy o’yinlar, ularning ta’lim-tarbiyaviy vazifasi, mazmuni, turlari har bir yosh guruhining o’ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini e’ti- borga olgan holda, bu o’yinlarning tutgan o’rni va vazifasi, mazmunli o’tkazish uslublari ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi"da belgilab berilgan. Masalan, 2 yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan bolalar bilan o’tkaziladigan ta’limiy o’yinlardan asosiy maqsad — bolalarni ranglarni bir- biridan farqlashga va nomini aytishga o’rgatish, har xil o’lcliamlarning (katta, kichik) shakllarini bilishga, ko’rib va eshitib idrok etish, diqqatni, mayda liarakatlarni o’stirishga yordam beradigan, lug’atini boyitadigan, faollashtiradigan o’yinlar o’tkaziladi. Masalan, ‘Juft kartochkalar“, ‘Kattalar va kichiklar", ‘Qo’g’irchoqni sayrga olib chiqish uchun kiyintiramiz", ‘Qo’g’irchoqni cho’miltiramiz", ‘Bu nimaning ovozi?" ‘Xaltachada nima bor?" va boshqalar. Ikkinchi kichik guruhda o’tkaziladigan ta’limiy o’yinlar narsalarning rangini aytish va ularning rangiga qarab ajratishga. katta-kichikligiga qarab farqlashga va nomlarini to’g’ri aytishga o’rgatish maqsadida o’tkaziladi. Ushbu guruhda Y. I. Tixeyeva tomonidan ishlab chiqilgan qo’g’irchoqlar bilan

o’tkaziladigan ta’limiy o’yinlar o’tkaziladi. Masalan, ‘Qo’g’irchoqni cljio’- miltirish" (ustki va ichki kiyinilarning, cho’miltirish uchun zarur bo’lgan buyumlarning nomlarini bilib olish uchun), ko’rpa, yostiqlarni, harakat bilan bog’liq so’zlarni (to’shak, ustini yopib qo’yish, yotqizish va hokazolarni bilib olish uchun), ‘Qo’g’irchoqni ovqatlantirish" (idish-tovoqlarni, harakatlarning nomlarini bilib olish uchun), ‘Yangi qo’g’irchoqni kutib olish" (kiyim- kechaklarning nomlarini mustahkamlash uchun). O’rta guruhda o’tkaziladigan ta’limiy o’yinlardan maqsad — turli narsalar va ularni yasash uchun ishlatiladigan mate- riallarning nomlari (yog’och, temir, chinni, plastmassa) va ularning xossalarini bilib olish, narsalarning tashqi ko’rinishiga qarab bir-biriga taqqoslash, guruhlarga ajratishga o’rgatish. Masalan, ‘Kimda qanday buyum?", ‘Yangi uyga ko’chamiz", ‘Nima o’zgardi, top" va boshqalar. Katta guruhda esa ta’limiy o’yinlar bolalarning kuzatuv- chanligini, narsalarni sinchiklay bilish, bir-biriga taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi, shakli, katta- kichikligi, materialini) aytib bera olish malakalarini tarbiyalash. Biron hayvon, o’simlik, transport haqida so’ralganda ularning nomini topa olish malakasini o’stirish, buyumlarning umumiy belgilariga qarab guruhlarga bo’lish qobiliyatini rivojlantirish, so’z boyligini faollashtirish va to’ldirish maqsadida o’tkaziladi. Masalan, ‘Shakliga qarab tanla", ‘Kimga nima kerak?", ‘Yil fasllari", ‘Kimga nechta?", ‘Qizil, sariq, ko’k rangdagi narsalarning nomini ayt", ‘Tasvirga qarab top", ‘Xarid uchun do’konga", ‘Tez javob ber“ va boshqalar. Maktabga tayyorlov guruhida ta’limiy o’yinlar bolalarda kuzatuvchanlikni, ziyraklik, aqliy vazifalarni mustaqil hal qilish. narsalarni turkumlarga (guruhlarga) ajratish, ranglar va ulardagi nozik ayirmalarni bir-biridan farqlashga o’rgatish maqsadida o’tkazish nazarda tutilgan. Masalan, ‘Dengiz to’lqinlanmoqda", ‘Qora va oq“, ‘Qaysi narsani ko’ngilda o’ylab qo’ydingiz", ‘Har bir qushni o’zjoyiga", ‘Likopchalarga piyolalarni tanla", ‘Rangli loto", ‘Buyumlarning rangini aniqlaymiz" va hokazolar. Yuqorida bayon etilgan barcha guruhlardagi ta’limiy

o’yinlarning dastur mazmuni va vazifalarini amalga oshirish natijasida bolalar lug’ati faollashtiriladi va to’Idiriladi. Ta’limiy o’vinni niaqsadga muvofiq tarzda o’tkazishda tarbiyachi asosiy o’rin egallaydi. U o’yin jarayonini jonli tashkil etishi, unga bolalarni qiziqtira olishi kerak. Buning uchun oldindan kintdan nima haqida so’rashni belgilab oladi, o’yinning yangi variantlarini kiritadi, nutqining rivojlanishi bo’yicha kuchli va kuchsiz bolani juft qilib qo’yadi, mashg’ulotda hazil-mutoyibalardan, bolalarning faol harakat qilishlaridan foydalanadi. O’yin sur’ati o’rtacha bo’ladi. Chunki bu o’rgatuvchi o’yin bo’lib, bolalarning bilimlari va lug’atlari mustahkamlanadi. Tarbiyachi oldindan belgilab qo’yilgan so’zlarni faollashtirishga erishish maqsadida, bolalar javobining aniqligiga diqqatni yo’naltiradi. Ta’limiy o’yinda hamma bolalarning faol ishtirok etishlarini ta’minlash mumkin (o’yin davomida jo’r bo’lib aytish, ashula aytib berish, buyum haqidagi topishmoqni eslash kabi topshiriqlar berib boriladi). O’yin oxirida xulosa qilish, o’yinni baholash shart emas. Tarbiyachi shunday deyishi mumkin: ‘Kclgusi safar boshqa o’yinchoqlar bo’ladi, balki bizning mashg’ulotimizga ayiq mehmon bo’lib kelar". Lug’at ishi uchun ushbu ta’limiy o’yinlardan foydalanish mumkin: ‘Top, nima o’zgardi?“ o’yini. Bu o’yinning bir qancha variantlari mavjud. Bu topshiriqning mumkkabligiga bog’liq bo’ladi. 2—3 yoshli bolalar bilan o’tkaziladigan o’yinning oddiy turida bolalar qarshisida turgan buyumlarga yangi buyumlar qo’shiladi; yana bir turida buyumlardan biri olib qo’yiladi; ancha murakkab turida buyumlardan biri yangi buyum bilan almashtiriladi yoki o’rni almashtiriladi. Bu o’yinda ot, son, sifat, ravish qo’shim- chalari faollashtiriladi. Masalan, qalamlar qutida edi, endi quti ustida; ikkita uzun tasmalar bor edi, endi bittasi uzun, bittasi esa kalta, o’ng tomonda quyon o’tirgan edi, endi qo’g’irchoq o’tiribdi; qo’g’irchoq ro’molda edi, endi do’ppida. Bu o’yinning asosiy vazifasi bolalar tomonidan beriladigan javob uchun aniq so’zlarni tanlashdir. Shuning uchun tarbiyachi bu o’yinda chegaralangan miqdordagi (2 tadan to 5 tagacha) o’yinchoqlardan foydalanadi va ozgina o’zgartirish kiritadi (1—2 ta o’yinchoqni).

‘Ajoyib xaltacha" o’yini. Bu keng tarqalgan o’yin bolalar lug’atini faollashtirish uchun (ayniqsa, kichik guruh bolalari yoki yonton gapiradigan bolalar uchun) ajoyib uslubiyot hisoblanadi. Bu o’yinning ayrim turida bola o’yinchoqni xaltacha ichidan oladi, uni bolalarga ko’rsatadi va bolalarning ha nimasi birgalikda uning nomini aytadilar. Bu o’yinda xaltacha o’yin atri- buti (buyumi) bo’lib xizmat qiladi. ‘Ajoyib xaltacha" o’yinining asosiy qoidasi: xaltachaning ichida qo’l bilan paypaslab ushlangan buyum, narsa nomi aytilmaguncha, xaltachaning bog’i ochilmaydi. Bu o’yin uchun ma’lum bir guruhdagi (toifadagi) buyumlar tanlanishi kerak. Masalan. xaltacha ichiga sabzavotlardan bir nechtasini solish mumkin; kichik guruhlarda shakli va materiali bo’yicha qarama- qarshi bo’lgan buyumlar (bunday buyumlarni qo’l bilan paypaslab topish oson); katta guruh bolalari uchun maishiy buyumlarning haqiqiysidan bir nechtasi (ip kalavasi, g’altak ip, tish cho’tkasi, qalam va hokazolarjdan foydalanish mumkin. Bu o’yinda, asosan, buyumlarning nomlarini aytish faollashtiriladi (‘Ayt, qo’lingda nimani ushlab turibsan?"). Kichik guruh bolalarining lug’ati bu o’yin jarayonida ancha faollashtirilishi mumkin. (Sen qo’lingda qanday sharchani ushlab turibsan, kattami yoki kichkinami?) Katta guruh bolalari bu o’yinda buyumlarning nomlarinigina aytish bilan chegaralanmasdan, balki buyumni xaltacha ichidan olib ko’rsatishdan awal, uning belgilarini (dumaloq, bo’rtibroq chiqqan); qanday materialdan qilinganligini (rezinadan, yog’och- dan, metalldan, loydan, matodan va boshqalar); uning ustki qismining sifatini (silliq, g’adir-budir, sovuq, sirpanchiq va hokazo) aytishi kerak. Xaltacha ichiga solinadigan buyumlar o’yin boshlanishidan awal, bolalar tomonidan yaxshilab ko’rib chi- qiladi, nomlari aytiladi. Katta guruh bolalari o’z javoblariga buyumning tasvirini, topishmoq va she’rlarni kiritishlari mumkin. ‘Kitncla qanday buyum?“. Bu o’yin 5 — 7 yoshli bolalar bilan o’tkaziladi. Maqsad/: 1. Nomlari bir xil bo’lgan ikkita buyumni bir-biriga taqqoslashga, buyumlarni taqqoslash jarayonida ularning eng muhim belgilarini aytishga o’rgatish; kuzatuvchanligini rivojlantirish.

2. Buyumlarning detallari va qismlarning nomlarini bildiruvchi otlar, rangi va shaklini belgiiovchi sifatlar, ravish va qo’shimchalar hisobiga bolalarning lug’atini boyitish. Buyumlarning sifatlarini va eng xarakterli tomonlarini bildiruvchi so’zlardan aniq foydalanishga o’rgatish. 0’yin uchun material. Bir-birlaridan bir nechta belgilari va detallari bilan farq qiluvchi buyumlarni tasvirlovchi suratlar jufti: 1) rangi, kattaligi, shakli, tesliiklari soni bilan farq qilnvchi 2 ta tugmacha; 2) rangi, shakli va chizilgan rasmi bilan farq qiluvchi 2 ta likopcha (tarelka); 3) gavdasining shakli, uzunligi, qanotining, dumming rangi bilan bir- biridan farq qiluvchi ikkita baliq; 4) yo’l-yo’l va katakli, yenglari uzun va qisqa, bittasidagi cho’ntak bitta va yuqori qismiga, ikkinchisining cho’ntagi ikkita va pastki qismiga o’rnatilgan 2 ta ko’ylak; 5) andazasi va tikilgan gullari bilan farq qiluvchi 2 ta fartuk; 6) shakli va rangi bilan farq qiluvchi 2 ta chelakcha va boshqa buyumlar: ip kalavalari, sharflar, tuflilar, qayiqlar, yengil mashinalar va hokazo. 0’yin mashqining borishi. Tarbiyachi bolalar oldiga 2 — 3 juft buyumlar tasviri tushirilgan suratlarni qo’yib chiqadi va shunday tushuntiradi: ‘Har bir juft suratda bir xil nomdagi buyumlar tasvirlangan: ko’ylaklar, baliqlar, fartuklar va boshqalar. Ammo bu buyumlar bir-biridan nimasi bilandir farq qiladi. Hozir shular haqida gaplashamiz. Bitta buyum haqida men gapirib beraman, xuddi shunday ikkinchi buyum haqida men kimni chaqirsam, shu bola gapirib beradi. Buyumlar haqida navbatma-navbat shunday gapirib beramiz. Agar men o’zimdagi buyumning rangini aytsam, siz ham oldingizdagi buyumning rangini aytasiz, agarda men buyumning qanday shaklda ekanligini aytsam, siz ham buyumingizning shaklini aniqlab aytishingiz kerak". Bir bolani chaqirib, unga ko’ylak haqida gapirib berishni taklif etadi. T a r b i y a c h i . Mening qo’limdagi suratda ko’ylak tasvirlangan.

B o l a . Mendagi suratda ham ko’ylak tasvirlangan. T a r b i y a c h i . Mendagi ko’ylakning yenglari uzun. U qish, kuz fasllari uchun mo’ljallangan. B o l a . Mendagi ko’ylakning yenglari kalta, bahor va yoz fasllari uchun mo’ljallangan. T a r b i y a c h i . Mendagi ko’ylak katak-katak matodan. B o l a . Meniki yo’l-yo’l. T a r b i y a c h i . Ko’ylakning bitta cho’ntagi bor, u ko’k- rakning chap tomoniga o’rnatilgan va h.k. O’yindan o’rta guruh bolalarini hikoya qilishga o’rgatishda, bola bilan yakkama-yakka ishlashda ham foydalaniladi. Tarbiyachi boshqa bir bolaga birgalikda baliq haqida gapirib berishni taklif etadi. T a r b i y a c h i . Mening balig’im qizil rangda. B o l a . Mening balig’im ko’k rangda. T a r b i y a c h i . Mening balig’imning dumi uzun. B o l a . Mening balig’imning dumi kalta. Shu tariqa boshqa buyumlar ham taqqoslanadi. Yuqorida bayon etilgan ta’limiy o’yinlardan tashqari bolalar lug’atini faollashtirishga yordam beruvchi buyum yoki suratlar bilan tashkil etiladigan juda ko’p o’yinlar mavjud. Masalan, ‘Nima bir xil, nima har xil?", ‘Kimga nima kerak?", ‘Do’konda", ‘Sayohat" va hokazo. Ta’limiy o’yinlardan tashqari ko’rgazmali qurolsiz o’tkaziladigan so’zli mashq va o’yinlar o’tkaziladi. So’zli o’yin mashqlarining maqsadi boshlovchining (o’yinni olib boruv- chining) javobiga tez 122 va aniq so’z topib aytishdir. Bu mashq va o’yin katta guruhlarda o’tkaziladi. Mashqlar qisqa muddatli ( 5 — 1 0 daqiqali) bo’lib, nutq o’stirish mashg’ulotining bir qismi sifatida rejalashtiriladi. Dastlabki mashg’ulotda o’yin sekinlashgan sur’atda o’tkaziladi, chunki tarbiyachi bolalar javobini tez-tez to’g’rilashiga to’g’ri keladi, kerakli so’zlarni aytib beradi, tushuntiradi.

Keyinchalik bu mashq o’yin shaklini oladi, bunda endi o’yinchilar xato qilganlari uchun o’yindan chetlashtiriladi, aksincha, yaxshi javoblari uchun rag’batlantiriladi. Bunday o’yinlarda o’yin boshlovchi koptok yoki ro’molchadan foydalanib, o’yin ishtirokchilaridan biriga javob berish uchun uni otadi. O’yin boshlovchi rolini avval tarbiyachi bajaradi, o’yin takroran o’ynalganda esa boshlovchi bolalardan tayinlanadi. Bu mashq va o’yinlar tarbiyachidan uzoq tayyorgarlikni talab qitmaydi, u juda osonlik bilan nutq o’stirish mashg’ulotining tarkibiga kiritiladi. Masalan, ‘Kim nima qiladi?" niashqi (fe’llarni faollashtirish uchun)da: oshpciz — pishiradi, qovuradi, qaynaiadi; shifokor — davolaydi, issiq o’lchcigich (gradusnik) qo’yadi, tekshiradi va hokazolar. ‘Buni kirn bajaradi?" (otlarni tanlash uchun): mashinani boshqaradi — haydovchi; poyezdlarni boshqaradi — mashinist; ko’chani supuradi — farrosh kabi. ‘Buni nima bilan bajaradilar": yozadilar — qalam, ntchka bilan; chizadilar — qalam, mo’yqalam, bo’r bilan. ‘Aniqlovchini tanla" mashqida bolalar buyumning beigisini aytadilar. Masalan, olma pishgan, qip-qizil, dum-dumaloq. Sochiq oppoq, uzun, toza va boshqalar. I k k i buyumni ayt, biri ikkinchisidan balandroq (pastroq, torroq, kaltaroq) bo’lsin degan mashq ancha qiyin hisoblanadi. Ay- niqsa, bolalar lug’atini kengaytirish va faollashtirish, buyumlarni guruhlashga o’rgatuvchi mashqlardan keng foydalanish tavsiya etiladi. Masalan, divan, stol, stul—jihoz (mebel); palto, kamzul, chopon — kiyim va hokazo. So’zli o’yinda tarbiyachining tushuntirishi asosiy o’rinni egallaydi. O’yin uchun so’zlarni to’liq tanlash, o’yinni olib boruvchi uchun topshiriq va o’ynovchining so’zi muhim ahamiyat kasb etadi, shuning uchun bu mashq va o’yinlarning ishlanmasini batafsil yozish tavsiya etiladi. Ishlan- niada (konspektda) bir qancha muddatli mashg’ulot uchun sekin- astalik bilan murakkablashib boruvchi so’z materiali (bir mashg’ulot uchun 5 — 10 ta so’z) tanlab olishi kerak. Bu tar- biyachiga har ehtimolga qarshi, zaruriyat tug’ilganda ma’lum bo’lgan so’zlarni aytish imkonini beradi (masalan, qiynalgan bolalar uchun). O’yin uchun tanlangan so’zlar ro’yxatini yod olgan ma’qul. Bu kerakli ritmni saqlashga yordam

beradi. O’yinda topshiriq birdaniga hamma bolalarga beriladi, so’ngra javob berish uchun bir daqiqali sukut saqlanadi. Bir bola yoki bir necha bola navbatma-navbat javob berish uchun chaqiriladi. Tarbiyachi bolalar javobini baholash uchun sekin-sekin hamma bolalarni jalb etishni boshlaydi. So’zli o’yinlarni o’tka- zish tarbiyachidan bolalarni mashg’ulotga alohida tayyorlashni (tashkil etishni) talab etmaydi. Bolalar doimiy o’tiradigan joy- larida o’tirishlari mumkin, tarbiyachi esa bolani ismi bilan yoki ko’z qarashi bilan chaqirishi, keyinchalik esa bolaga koptokni yoki qum to’ldirilgan xaltachani irg’itadi. Agar sharoit to’g’ri kelsa, bolalarni doira shaklida turg’izib, o’yinni tashkil etish mumkin. Tarbiyachi so’zli o’yinlarni bolalarning maishiy fao- liyatlariga kiritishi, o’yinni o’tkazishdagi bolalar tashabbusini rag’batlantirishi, vaqtvaqti bilan kalendar (taqvimiy) ish rcja- siga kiritishi, tanish so’zli o’yinlarni mashg’ulotdan so’ng rejalashtirishi, uni sayr vaqtida, zalda, guruh xonasida qulay vaqtlarda o’tkazib turishi kerak. Shunday qilib, yuqorida ko’rib o’tilgan mashg’ulot turida bolalarda so’zlarning xarakterli tomonlarini tushunib olish shakllanadi, ularning fikr yuritishlari rivojlanadi. Bolalarning lug’atini mustahkamlashda va faollashti- rishda maxsus mashg’ulotlar — ta’limiy o’yinlar tashkil etiladi. Topishmoqlarni (jumboqni) topish va o’ylashga oVgatish mashg’ulotlarida lug’at ishi Bolalar bog’chasida topishmoqlarni topish va uni o’ylashga o’rgatish mashg’uloti alohida o’rin tutadi. ‘Topishmoq’’ so’zi o’ylash, fikrlash, biron yashirin narsani topishni anglatadi. Bola topishmoqni topishga qiziqishi tufayli turli narsa va hodisalarning ichki sirlarini, ular orasidagi bog’lanishlarni bilib oladi. Topish- moq bolani o’ylashga, o’z fikrini to’liq, aniq bayon qilishga o’rgatadi, lining tasavvurini, tafakkurini, barqaror diqqatini rivojlantiradi. Topishmoq bolalarga yangi bilim beribgina qolmay, balki ular olgan bilimlarni to’g’ri idrok qilishga, uni o’z o’rnida qo’llashga o’rgatadi. Topishmoqlarni topish jarayonida bolalar bir qancha aqliy operatsiyalami bajarishga, ya’ni tahlil qilishga, umumlashtirishga o’rganadilar. Bu mashg’ulot turi bolalar nutqini o’stirishga katta

ta’sir qilib, so’zlarni aniq aytishga, jumlalarni to’g’ri tuzishga, barcha lug’at ishi vazifalarini amalga oshirishga yordam beradi. Har bir topishmoq buyumning obrazli tasvirini va uning xarakterli belgilarini o’z ichiga qamrab oladi. Bolalar tomonidan topilishi lozim bo’lgan buyum boshqa buyumni tasvirlash orqali beriladi. Shuning uchun bola topishmoqni to- pishda buyumning asosiy belgilari, uning xususiyatlarini juda yaxshi bilishi, uni boshqa buyumlar bilan taqqoslashni, undagi umumiylikni (o’xshashlikni) ko’ra bilishi kerak. Shuning uchun topishmoqlarni topish mashg’uloti bolalarni buyumlarning xususiyatlari, sifat va belgilari bilan tanishtirilgach, rejalashtiriladi. Bunday mashg’ulot asosida bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha maqsadli natijalarga erishmoq uchun mashg’ulotni o’tkazishda bir qancha uslubiyot qoidalariga amal qilish kerak. Jumladan: 1. Topishmoqni tanlash. Topishmoqlar mazmuni jihatidan bolalarning yosh va ruhiy xususiyatlariga mos bo’lishi, ya’ni ularga tanish bo’lgan buyumlar (predmetlar) bo’lishi shart. Shakli jihatidan bolalar yoshiga mos bo’lgan ikki turdagi topishmoqlardan foydalaniladi: buyumning (narsaning) nomi aytilmasdan, uning xarakterli belgilari tasvirlanadi (masalan, ‘Qishda va yozda bir xil kiyimda"); shuningdek, bir buyum yoki narsaning xususiyati ikkinchi bir buyum orqali tasvirlanadi (masalan, ‘Tikuvchimas, bichuvchimas, ninasi ancha ekan, yoviga sanchar ekan"). 2. Mashg’ulot bolani obrazli tasvirlash orqali aniq bir buyumni va uning xususiyatini ko’ra olishga o’rgatish maqsadida o’tkaziladi. Bu maqsad ni nazarda tutih tashkil etilgan mashg’u!otga. birinchidan, ko’rgazmali materialni olib kirish zaruriy shart qilib qo’yiladi: ikkinchidan, so’z obrazi bilan buyumning aniq, xarakterli xususiyatlari (belgilari) o’rtasidagi o’zaro bog’lanishni (munosabatni) bilib olishga; uchinchidan, topishmoqning javobini asoslashga o’rgatadi. Topishmoqni topishga bag’ishlangan mashg’ulot ikki qismdan iborat bo’ladi. Mashg’ulotning birinchi qismida topishmoqda tasvirlanadigan belgilar bor buyumlar yaxshilab ko’rib chiqiladi. Buning uchun topishmoqlarda foydalaniladigan elementlardan ko’rib chiqiladigan buyumlarning xarakterli belgilarini tasvirlash paytida foydalaniladi. Mashg’ulotning ikkinchi

qismi topishmoqni topishga bag’ishlanadi. Tarbiyachi mashg’ulotning bu qismida boladan topishmoqning javobini qanday topganligini so’raydi. Quyida misol tariqasida keitirilgan mashg’ulot ishlanmasida yuqorida bayon etilgan talablar qanday aks etishini ko’rib o’tamiz. Tarbiyachi ‘ajoyib xaltacha" ichiga bolalarga yaxshi tanish bo’lgan 4 — 5 ta buyumni soladi va navbat bilan kelib, xaltacha ichidan biror buyumni olishni, uning nomini aytib, stol ustiga qo’yishni taklif qiladi. Buyum hamma bolalar bilan birgalikda ko’rib chiqiladi. T a r b i y a c h i : Sen niniani olding? Bir b o l a : Qalamni. T a r b i y a c h i : To’g’ri, bu qalam. Uning sirti nimadan qilingan? U qanday rangda? B o l a l a r : Sirti yog’ochdan qilingan, rangi qizil. T a r b i y a c h i : Siz uning qizil ekanligini qanday bildingiz? Bir b o l a : Chunki uning sirti qizil rang bilan bo’yalgan. I k k i n c h i b i r b o l a : Agar uning sirti qizil bo’lsa, o’rtasi ham qizil bo’ladi. T a r b i y a c h i : Siz to’g’ri topdingiz. Bizning qalamimizning ko’ylagi qizil rangda. Agar qalam ko’k bo’lsa, uning ko’ylagi qanday rangda bo’lar edi? B o l a l a r : Ko’k rangda. T a r b i y a c h i : Qalamning qaysi tomoni bilan rasrn solish mumkin? Bir b o l a : Yo’nilgan tomoni bilan. T a r b i y a c h i : U nimaga o’xshaydi? B o l a l a r : Qushning burniga o’xshaydi. Xuddi tumshug’iga o’xshash. T a r b i y a c h i : To’g’ri. Endi qaranglar, men nima qilaman (doskadagi varaqqa qalam bilan to’g’ri chiziq chizadi). Qog’ozda qalamning nimasi qoldi? B o l a l a r : Chizig’i. Qizil rangdagi chiziq. T a r b i y a c h i : To’g’ri, iz qoldi. So’ngra bir bola xaltacha ichidan taroqni oladi. T a r b i y a c h i : Bolalar, o’rtog’ingiz xaltacha ichidan ni- mani oldi? 126 Bir b o l a : Taroqni oldi.

T a r b i y a c h i : Bular taroqning nimalari? (Awal taroqning dastasini, so’ngra tishlarini ko’rsatadi.) B o l a l a r : Dastasi. Tishlari. T a r b i y a c h i : Taroqning tishlari nima uchun kerak? Bir b o l a : Sochni tarash uchun. Tarbiyachi bolaga sochni qanday tarash kerakligini ko’rsa- tishni taklif etadi. T a r b i y a c h i : Qaranglar, taroqning tishlari boshimizda qanday sayr qiladi, sochimizni taraydi. Shu tariqa do’ppi, kiyim cho’tkasi, o’yinchoq gaz plitasi va o’yinchoq dazmol, kiyim tikish mashinasi ko’rib chiqiladi. Hamma buyumlar stol ustiga shunday qo’yiladiki, u bolalarga yaxshi ko’rinib tursin. So’ngra tarbiyachi topishmoqlar aytadi: ‘Sirti qizil tayoq, ichi qizil bo’yoq". Bu nima? Bir b o l a . Qalam. (Bolalar javobning to’g’riligini tas- diqlaydilar.) T a r b i y a c h i : Buni qalam ekanligini siz qanday bildingiz? Bir b o l a : Chunki uning sirti yog’ochdan qilingan, u qizil rangga bo’yalgan, yog’ochning o’rtasida esa qizil rang bo’yog’i bor. T a r b i y a c h i : Endi boshqa topishmoqni aytaman. U nima ekanligini toping. ‘Yonsa tutun chiqmaydi, hech yerga gard yuq- maydi. Bas, murvatini burab, gugurt chaqsang faqat, qaynaydi choy, pishadi ovqat. Bir b o l a : Gaz plitasi. (Bolalar javobning to’g’riligini tasdiqlaydilar.) T a r b i y a c h i : Buning gaz plitasi ekanligini qanday bildingiz? Bir b o l a . Gaz plitasining dastasini burab, gugurt chaqsak, gaz yonadi, gaz yonganda tutun chiqmaydi. I k k i n c h i b o l a : Topishmoqda ‘...gugurt chaqsang qaynaydi choy, pishar ovqat" deyilgan. Gaz plitasiga choynak, qozon qo’ysak, unda yonayotgan gaz choyni qaynatadi, ovqatni pishiradi. So’ngra tarbiyachi bolalarga dazmol (‘Hunari ko’p ishlasa, agar tokni tishlasa. Tekislanar har g’ijim, chiziqli bo’ladi shim"), kiyim tikish mashinasi (‘Chevarlarga kerak doim, ishlatishar opam, oyim. lpni sarflar, chopar ‘g’iz-g’iz", yo’Ilarida qoldirar iz“), taroq

(‘Tishlari tishlamaydi, yemaydi, sochlar ichida sayr qiladi") va do’ppi haqida (‘Guli to’rtta yarim oy, boshginamdan olar joy") topishmoqlar aytadi, bolalar ularning javoblarini topib, uning to’g’riligini asoslab beradilar. Tarbiyachi mashg’ulotni yakunlashda bolalardan qaysi topishmoq ko’proq yoqqanligini, uni takrorlab berishni so’rab, takrorlashda ularga yordam bcrib turadi. Dastlab bunday mashg’ulotlardan 2 — 3 tasi turli mavzular asosida o’tkaziladi, keyingi mashg’ulotlar esa ancha murak- kablashtiriladi. Masalan, buyumlar ko’rib chiqilgach, ularning usti yopib qo’yiladi va topishmoqning javobi topilgach (asos- langach), stol ustiga qo’yiladi. So’ngra oldindan buyumlarni ko’rib chiqish tashkil etiimay, to’g’ridan to’g’ri ko’rib turgan buyumlari to’g’risida topishmoq aytiladi. Agar bolalar biror buyum to’g’risidagi topishmoqni topishda qiynalishsa, buyumni (narsani) ko’rib chiqish tashkil etiladi. Yana topishmoqlarni topish mashg’uloti niurakkablasha boradi, ya’ni bolalarga ma’lum bo’lgan buyumni (narsani) ko’rsatmay turib, u haqdagi topishmoqlarni topish taklif etiladi. Ammo hamma mashg’ulot jarayonida topishmoqning javobini asoslab (isbotlab) berish shart. Topishmoq aytishga bolalarning o’zlarini ham jalb etish kerak. Ular o’zlariga ma’lum bo’lgan topishmoqlarni ko’rgazmali qurolsiz aytadilar. Bolalarni topishmoq o’ylashga o’rgatish bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulotlar dastlabki vaqtlarda buyumlarni (pred- mctlarni) tasvirlash mashg’ulotlari bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Tarbiyachi bolalardan birontasiga biron buyumning nomini aytmasdan, uni tasvirlashni. boshqalarga esa, bu nima ekanligini tasvirlashiga qarab, topishlarini taklif etadi (masalan. o’zi dumdumaloq, rezinadan qilingan, uning bir tomoni qizil, bir tomoni yashil, u bilan voleybol, basketbol, chir-chir (aylanmachoq) o’yinlarini o’ynash mumkin. Toping- chi, bu nima?) Bunday mashg’ulot dastlab ko’rgazmali tashkil etilib, keyinchalik buyumni ko’rgazmasiz tasvirlash kiritiladi. Bunday mashg’ulotning eng niuvaffaqiyatli shakli o’yin tarzida o’tkaziladigan mashg’ulotdir.

Masalan, ‘Do’kon" ta’limiy o’yinida ‘xaridor" oladigan buyumini tasvirlaydi, ‘sotuvchi" esa bu qaysi buyum ekanligini topadi. ‘Tasvirdan top" ta’limiy o’yini ham bolalarni narsa-buyumlar 128 to’g’risida topishmoq o’ylab topishga o’rgatadi. Topishmoqlarni topish va o’ylash bo’yicha maxsus mashg’ulotlar oyda bir marta, qolgan vaqtda esa mashg’ulotlarning bir qismi sifatida rejalashtiriladi hamda kundalik hayot jarayonida o’tkaziladigan ta’limiy o’yin va o’yin mashqlariga kiritiladi. Shuningdek, topishmoqlardan (ba’zi mashg’ulotlarning mavzusiga qarab) mashg’ulotni boshlashdan awal hamda mashg’ulotni yakunlash qismida ham foydalaniladi. 5. Bolalarning har xil faoliyat turlarida lug’at ishi Bolalarni tevarak- atrof va ijtimoiy hayot hodisalari bilan tanishtirish, ularning lug’atini kengaytirish ta’lim jarayonidagina amalga oshirilmay, balki bolalarning boshqa faoliyat turlarida ham amalga oshiriladi. Bolalarning lug’atini boyitish va faollashti- rislida maishiy faoliyatning (ovqatlanish, kiyinish va hokazolar) imkoniyatlari ko’p. Masalan, bolalar sayrga chiqish oldidan kiyinish jarayonida ular bilan quyidagi mazmunda so’zlashish mumkin: — Ahmad, qo’lingdagi nima? — Qalpoq, — deb javob beradi bola. — Qalpog’ingning rangi qanday? — Qalpog’imning rangi ko’k. — Uni senga kim olib bergan? — Buvim. Tarbiyachining bir bola bilan bunday tarzda so’zlashayot- ganini eshitib turgan boshqa bolalar ham o’zlarining qalpoqlarini ko’zdan kechira boshlaydilar va shunday deydilar: — Mening qalpog’imning rangi qizil, uni buvim tikib bergan lar. — Mening qalpog’im issiq, u mo’ynadan tikilgan va hokazo. Tarbiyachi hamma bolalarning javoblarini umumlashtiradi: bolalarning qalpoqlari har xil — qizil, ko’k, mo’ynadan tikilgan. Tarbiyachi yana savol beradi:

‘Qalpoqlar bir xilmi? Ular nimasi bilan o’xshash? Ular bir-biridan nimasi bilan farq qiladi?" Bunday savollar buyumlarning nomini mustahkamlashga, o’xshash va farqli tomonlarini ko’ra olishga va buyumlarni so’zlar bilan ifodalashga yordam beradi. Bolalar bilan kundalik tartib jarayonida bunday muloqotda bo’lish natijasida kerakli so’zlar bolalarning xotirasida tez mustahkamlanadi, lug’at boyligiga aylanadi. Shuningdek, bolalarning lug’atini boyitishda ularning ahamiyati katta bo’ladi. Masalan, bolalar yirtilgan kitoblarni yamasli (yelimlash) jarayonida (tarbiyachining faol rahbarligida) quyidagi so’zlarni egallab oladilar: muqova, varaq, jild, o’lchash, quritish, nomi, zichlash, ustiga, o’ngcian, past clan, quyuq va hokazolar. O’yin — lug’at ishining eng natijali vositasi Maktabgacha tarbiya pedagogikasida ishlab chiqilgan nazariya asosida bolalar o’yiniga rahbarlik qilish bolalar xulqini tarbiyalashda muhim o’rinni egallaydi. Ana shu o’yinlarning ko’pchiligidan bolalar nutqini rivojlantirishda ham foydalanish mumkin: jum- ladan, o’zaro kelishib olish; rol va majburiyatlarini taqsimlash; o’zi nimani bilsa, o’rtog’ini ham shunga o’rgatish va hokazo. Tarbiyachi bolalar o’yiniga rahbarlik qilar ekan, ularni birbirlari bilan samimiy ohangda, muloyim so’zlashishga o’rgatadi. Shuning uchun ham tarbiyachi bolalar lug’atini va bilimini o’yin jarayonida kengaytirish yo’llarini oldindan puxta o’ylab qo’yishi kerak: o’yinni buyumlar bilan, milliy kiyimlardagi bolalarni tasvirlovchi qo’g’irchoqlar bilan tashkil etish, o’yinga va bolalar nutqiga rahbarlik qilish (tarbiyachining bolalarga o’qib yoki hikoya qilib berishi, o’yin to’g’risida savollar va jamoa bo’lib gapirib berish va hokazo). Bolalarning rolli o’yinlariga, ular nutqiga rahbarlik qilishda qanday usullardan foydalanilsa, boshqa o’yinlarda ham shu usullardan foydalaniladi. Bolalar lug’atini boyitish, ularning ijodiy faoliyatlarida tasviriy san’at bilan tanishish tasviriy faoliyat mashg’ulotlari jarayonida ham amalga oshiriladi. Masalan, tasviriy faoliyat mashg’ulotlarida bolalar ranglarning nomlarini, ularning farqlarini, materiallarning nomlarini (yelim, loy, p/astilin, bo’yoq va hokazo), tasviriy faoliyat bilan bog’liq bo’lgan

(bo’yash, botirish, qirc/ish, yasash, rasm so/isli), materiallarning sifatiga doir (oq rcmgli qog’oz, rangli qalamlar kabi) maxsus so’zlarni o’zlashtirib oladilar. Teleko’rsatuvlarni, kinofilmlarni tomosha qilish bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi, ular uchun notanish, yangi bo’lgan so’zlarning tushunarli bo’lishiga yordam beradi. Ayniqsa, dramalashgan o’yinlar, qo’g’irchoq va stol teatrlari, ertaliklarda, turli bayramlarda, bolalar konsertlarida ishtirok etishlari ularning lug’atlarini faollashtirishga yordam beradi. Ona tiii mashg’ulotlarida nutq ustida ishlash tarbiyachining asosiy vazifasi bo’lib, bu vazifalarni maqsadli amalga oshirishda u bir qancha usul va uslubiyotlardan foydalanadi. Shuningdek, tarbiyachi bolalar bilan oddiy matematik tasawurlarni tarkib toptirish, jismoniy tarbiya, musiqa va boshqa mashg’ulotlarni tashkil etadi. Bu mashg’ulotlarda bolalar sanashga o’rganadilar, vaqt va uning qismlarini, geometrik shakllarni, narsalarning o’lchamini, oddiy matematik tasawurlarni bilib oladilar, loy va plastilindan har xil buyumlar yasash, rasm chizish (tasviriy faoliyat mashg’uloti), ashulalar, raqslar (musiqa), gimnastika mashqlari, umumrivojlantiaivchi mashqlarni bajarishga (jismoniy tarbiya) 130 o’rganadilar. Asosiy dastur vazifalari bilan bir qatorda, lug’atni boyitish va faollashtirish vazifasi ham kiritiladi. Masalan, oddiy matematik tasavvurlarini o’stirish mashg’ulotlarida bolalar geometrik shakllarning nomlarini: uchburchak, kvadrat, to’g’ri to’rtburchak, oval, doira va boshqalarni; vaqt tushunchalarini: ertalab, kunduzi, kechqurun, kechasi, sahar, shorn, xufton; o’lchamlarning nomlarini: katta, kichik, uzun, qisqa, baland, past va hokazo; fazoviy tushunchalarni: pastda, balandda, yonda, orqada, oldinda va son tushunchalarini bilib oladilar. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida esa harakat nomlarini, masalan, yurish, o’tish, kelish, ketish, kirish; qadam qo’yish, qadam tashlab о ‘fish; yugurish, chopish, yugurib borish, sakrabsakrab o’tish, tirmashib tushish va hokazolarni bilib oladilar va ularni o’z nutqlarida ishlatishga o’rganadilar. Shunday qilib, bolalar bog’chasida lug’at ishi turli xildagi vositalar yig’indisining bolalarga ta’sir etishi asosida amalga oshiriladi.

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tomonidan lug’atni egallash xususiyatlarini bayon eting. 2. Bolalar bog’chasida lug’at ishining vazifalari va ularning mazmuni haqida nimalarni bilasiz? 3. ‘Bolalarbog’chasidata’lim-tarbiya dasturi“da turli yoshgumhlarida lug’at ishining mazmuni nimalardan iborat? 4. Lug’at ishi ustida ishlashning qanday usullarini bilasiz? 5. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug’atini rivojlantirish bo’yicha qanday mashg’ulot turlari mavjud? 6. Bolalar lug’atini boyitishda kuzatish mashg’uloti va uni tashkil etish uslubiyotlari haqida gapirib bering. 7. Sayohat mashg’ulotida lug’at ishi qanday tashkil etiladi va ushbu mashg’ulotni o’tkazishga qo’yilgan pedagogik talablar nimalardan iborat? 8. Narsa-buyumlarni ko’rib chiqish va taqqosiash mashg’ulotlarida lug’at ishi va ushbu mashg’ulotni o’tkazisli uslubiyotini tu- shuntiring. 9. Suratlarni ko’rib chiqish va u haqda suhbat mashg’ulotida suratlar qanday rol o’ynaydi? Ushbu mashg’ulotni o’tkazish uslubiyotini tushuntiring. 10. Lug’at ishida ta’limiy o’yinlar qanday rol o’ynaydi? Ushbu mashg’ulot turini o’tkazish tartibini tushuntirib bering.

Adabiyotlar: 1. Asqarova М., Abdultayev К , Omilxonova M. O’zbek tili darsligi (7- sinf)- Т., ,,0’qituvchi", 1974- y. 2. Гербова В.В. Занятия по развитию речи и старшей группе десткого сада М., ‘Просвещение", 1984 г. 3. Гербова В.В. Занятия по развитию речи с детьми 4—6 лет. М., ‘Просвещение", 1987 г. 4. Jahongirov G’. O’zbek bolalar folklori. Т., ‘O’qituvchi", 1975- у. 5. Ma’rufov A. Paronimlar lug’ati. Т ., ‘O’qituvchi", 1974- y. 6. Panina LA. Yaslida olib boriladigan ishlarni planlashtirish va hisobga olish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- v. 7. Razbayeva E. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni himoya qilib berishga o’rgatish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 8. Razbayeva E . Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan suhbat o’tkazish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 9. Тпхеева E.И. Развитие речи детей. М., ‘Просвещение", 1981 г. 10. Usmonova 0’. Talaffuz madaniyati. Т ., ‘Fan", 1976- у .

Похожие

Bolalarni fasllari bilan tanishtirish

Bolalarni yil fasllari bilan tanishtirish

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodlari

Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish

Maktabgacha tarbiya tizimida ona tili