logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Дошкольное и начальное образование
  4. Maktabgacha tarbiya tizimida ona tili

Maktabgacha tarbiya tizimida ona tili

Загружено в:

08.01.2023

Скачано:

0

Размер:

40.3671875 KB
Скачать
Maktabgacha tarbiya tizimida ona tili Reja: 1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda ona tilining ahamiyati 2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi ekanligi 3. Bolalarni axloqiy va estetik ruhda tarbiya- lashda ona tilining roli 4. Maktabgacha tarbiya muassasalarida bolalar nutqini rivojlantirish 5. Boialar bog’chasida nutqni rivojlantirish dasturi, uning ilmiy asosi, tuzilishi va mazmuni 6. Dastur vazifalarini amalga oshirish yo’llari 1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda ona tilining ahamiyati Qayta qurish jamiyatimizning faqatgina ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy sohasidagina emas, balki madaniy hayotida ham o’z aksini topmoqda. Ma’lumki, adabiy tilda gapirish va yozish kishilaming bir-birini tez va oson tushunishiga yordam beradi, nutqning jozibadorligini, ta’sirchanligini oshiradi. Bolalarni adabiy nutqqa o’rgatishda oila, maktabgacha tarbiya muassasalarining roli benihoyadir. Bugungi kunda bizning asosiy vazifamiz bog’cha yoshidanoq bolaning og’zaki nutqini o’stirib borishdir. ‘Bola, — degan edi K. D. Ushinskiy, — ilk yoshiik chog’idayoq xalq madaniyati elementlarini o’zlashtira boshlaydi, bularni avvalo, ona tilini bilish yo’li bilan o’rganadi. Shu bois, bizning fikrimizcha, oilada, bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda ona tilidan o’rinli foydalanmoq zarur’\ Ma’lumki, jamiyat taraqqiyotida tilning ahamiyati juda katta. Butun dunyo xalqlarining xoh siyosiy, xoh madaniy taraq- qiyotini tilsiz tasawur qilib boMmaydi. Chunki til eng muhim aloqa vositasi, jamiyat esa aloqasiz rivojlanmaydi. Bog’chada ta’lim berish samaradorligini oshirish, bolalarni mustaqil ta’lim olishga (maktab ta’limiga) tayyorlash, yangi jamiyatning ongli quruvchilarini tarbiyalash kabi muhim va hayotiy vazifaiarni hal qilishda ona tili asosiy o’rin egallaydi. ‘... Xalqning milliy madaniyati va o’ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo’Imish o’zbek tilini rivojlantirish — bu tilning davlat maqomini izchil va to’liq ro’yobga chiqarish ... demakdir" 1 , deb ta’kidlab o’tgan edi Respublikamiz Prezidenti 1. A. Karimov. O’zbek adabiy tili o’zbek xalqining yagona, normallashgan tili sifatida og’zaki va yozma shaklda asrlar mobaynida rivojlanib, mukammallashib keldi. O’zbek adabiy tilini taraqqiyot bosqichiga ko’ra ikki adabiy tilga ajratish niumkin: eski o’zbek adabiy tili va hozirgi zamon o’zbek adabiy tili. 1 l.A. Karimov. O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. Toshkent, ,.0‘zbekiston". 1992- y., 20- bet. Eski o’zbek adabiy tili o’zbek xalqining buyuk mutafakkiri Navoiy asos solgan va keyinclialik Muqimiy, Furqat kabi demokrat slioirlar tomonidan rivojlantirilgan adabiy tildir. Bu adabiy tilda yaratilgan yozma yodgorliklar o’zbek xalqi va uning tili taraqqiyot tarixini o’rganish uchun manba bo’lishi biIan birga, hozirgi zamon o’zbek adabiy tili uchun ham asos bo’lgan. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tili eski o’zbek adabiy tilining davomi, yangi sharoitda o’zbek xalqining iqtisodiyoti va madaniyatining rivojlanishi asosida bar tomonlama boyigan shaklidir. Bolalar bog’chasi bolalarni har tomonlama, ya’ni jismoniy, aqliy, axloqiy, estetik tomondan tarbiyalashdek maqsadni o’z oldiga qo’ygan. Bu maqsad esa bolalaiga ona tilini o’rgatish jarayonida amalga oshiriladi. Bog’chada og’zaki nutqni o’stirish natijasida bolalar aqlan rivojlanib, umumiy madaniy saviyasi osliadi. Ular tevarakatrofdagi voqea-hodisalar, tabiat va jamiyat qonuniyat- larini tushunib boradilar. Bolalarda nutqning rivojlanishi ularning ruhiy jihatdan ham takomillashib borishiga yordam beradi. Bola tashqi dunyoni xotira, tasavvur, xayol, tafakkur kabi ruhiy jarayonlar yordamida, shuningdek nutq yordamida bilib olish qobiliyatiga ega. Ammo bolalardagi intellekt, ya’ni ruhiy jarayonlar (xotira, tasavvur, xayol, tafakkur va h. k.) shunchaki bola organizmining o’sib borishi va takomillashishi bilangina paydo bo’lmay, balki nutqining rivojlanishi bi Ian paydo bo’ladi va takomillashadi. Agar bola kichik yoshidan boshlab to’g’ri gapirishga (so’z- lashishga) o’rgatib borilsa, u vaqtda bunday bola normal holatda rivojlanadi, ya’ni awal tasavvur etish, keyin esa fikr yuritish, xayol qilish qobiliyati paydo bo’ladi va bu qobiliyat har bir yosh bosqichida takomillashib boradi. Bolalarda intellekt bilan barobar (parallel) ravishda iroda kabi ruhiyjarayon ham takomillashib boradi. Ko’pgina tajribalar shuni ko’rsatdiki, nutqi rivojlanmagan bola to’liq shaxs sifatida kamol topmaydi. Demak, tarbiyachi har doim shuni esda tutishi kerakki, nutq bu maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda barcha ruhiy jarayonlar rivojlanishiga ko’maklashuvchi vositadir. Bolaga ona tilini o’rgatish bilan bir vaqtda, ularni maktabda muvafTaqiyatli o’qishlari uchun zamin tayyorlanadi, mehnat faoliyatiga ijodiy yondashishga o’rgatiladi. Bolalar bog’chasining barcha tarbiyaviy-ta’limiy ish- larida bolalarga ona tilini o’rgatish orqali ularning nutqi o’stiriladi. Ayniqsa, nutq o’stirish mashg’ulotlarida har bir bolaning nutqini rivojlantirish bo’yicha ishlar rejalashtiriladi. Bolalarga barcha mashg’ulotlarning mazmuni faqat ona tili orqali singdiriladi. ‘Ona tili, — deb ta’kidlagan edi K.D. Ushinskiy, — har qanday taraqqiyotning asosi, butun bilimning xazinasidir. Har qanday tushunish undan boshlanadi, u orqali o’tadi va unga qaytadi". So’zboyligi bolaga barcha mashg’ulotlarda beriladigan bilirn- larni tez va puxta o’zlashtirib olish va bu bilim, tushunchalarni nutq orqali ifodalash imkonini beradi. Bu, o’z navbatida, bola kamoloti uchun ham keng yo’l ochadi. Bilimlarni puxta egallash- ga, uni sekinasta hayotga tatbiq etishga ham o’rgatadi. Ona tili aqliy tarbiyaning manbayi va vositasi hamdir. K.D.Ushinskiyning fikricha, bolaga ta’lim va tarbiya berishda tilning qimmati dastlab ijtimoiy hodisaning chuqur xalqchilligi bilan, lining milliy xarakteri bilan belgilanadi. U ‘tilda chuqur ma’noli ko’pdan ko’p falsafiy fikrlar, chinakam nafis his-tuy- g’ular, nihoyatda to’g’ri, ko’rkam did, fikrni bir yerga to’pJab, zo’r diqqat bilan qilingan mehnat izlari, tabiat hodisalarini va ulardagi eng nozik rangbarangliklarni g’oyat darajada ziyraklik bilan his etish, kuzatuvchanlik, zo’r mantiqiylik ... bor" 2 deb ta’riflaydi. K.D.Ushinskiy o’zining ‘Ona tili so’zlari" maqolasida bolani ona tili, ona tilidagi so’zlar orqali tarbiyalash masalasini qo’ydi. Chunki xalqchillik dastlab ona tilida o’z ifodasini topadi. Bolaning shaxsiyati, bilimi, malakasi, ma’naviy qiyofasi ana shu til ta’sirida shakllanadi. Shoira Zulfiya ta’kidlaganidek: ‘Ona tilini mukammal o’rgangan kishi ona yurtining tarixini to’liq o’rganish baxtiga muyassar bo’ladi". Ona tili bolalarda vatanparvarlik, baynalmilal tuyg’ularni o’stirib borishda, bolalarning madaniy saviyalarini oshirib borishda qudratli vosita bo’lib xizmat qiladi. Demak, ona tili bolalarni ax- loqiy tomondan tarbiyalash vositasidir. 2 K.D. Ushinskiy. Tanlangan asarlar. O'qnvpeddavnasbr. Т., 1959, 398- bel. Bolalar bog’chasida tarbiyalanayotgan bola o’rtoqlari bilan o’ynaydi, qo’lidan kelgancba mehnat qiladi. Bu jarayonda o’z harakatlariga baho berishga, fikrini boshqalarga tushunarli qilib bayon eta olisliga oTganadi. Bola kuzatish va nutq orqali dunyoni, borliqni bilib oladi: tevarak-atrofdagi narsa va buyumlarning, voqea va hodisalarning nomini, sifatlari va belgilarini, xususiyatlarini, o’xshash va farqli tomonlarini aytishga o’rganadi. Ona tili orqali bolalar o’z ajdodlarining tarixini, madaniyatini, qadriyatlarini, urf-odatlarini bilib oladilar, xalq og’zaki ijodiyoti, badiiy adabiyot, san’at bilan tanishadilar. Shunday qilib, ona tili maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni ruhiy jihatdan rivojlantirishda, ularning madaniy saviyasini oshi- rishda, tevarak- atrofdagi voqea-hodisalar, tabiat va jamiyat qonuniyatlarini tushunib olishlarida, maktabda muvaffaqiyatli o’qishlari uchun zamin yaratishda, mehnat faoliyatiga ijodiy yondashishga o’rgatishda, aqliy va axloqiy tarbiyani amalga oshirishda, dunyoni, borliqni bilib olishda, xalqimiz madaniy mcrosini o’rganishlarida asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi. 2- . Til tafakkur quroli va muomala vositasi ekanligi Til jamiyatda kishilarning bir-biriari bilan aloqa bog’lashlari uchun, bir- birlarining fikrlarini tushunishlari uchun muhim vositadir. Til jantiyatga xizmat qiladi. Shuning uchun u ijtintoiy hodisa hisoblanadi. Til jamiyat paydo bo’Iishi bilan paydo bo’lgan, jamiyat taraqqiyoti bilan birga taraqqiy etgan, rivojlangan. Jamiyatda fikr almashuv doimiy va hayotiy zarurat hisoblanadi. Odamlar til vositasida o’zaro fikr almashadilar. Shuning uchun ham til aloqa vositasi bo’lishi bilan birga, jamiyatning rivojlanish manbayi hamdir. Odamlarning nutq orqali aloqalari har doim ma’lum bir til vositasida amalga oshiriladi. Til yordamida fikr almashmay turib, odamlar o’zaro mehnat faoliyatlarini tashkil eta olmaydilar. Tilsiz ijtimoiy ishlab chiqarish hamda jamiyat bo’lmaydi. Til jamiyat hayotida katta rol o’ynasa-da, u ijtimoiy taraq- qiyotning mahsulidir. Nutq bilan til o’zaro chambarchas bog’liq. Nutq odamlarning til vositasida aloqa bog’lashlaridir. Har bir kishining o’z nutqi bor. Ammo ana slni nutqni bir necha tilda ifodalash mumkin. Til ijtimoiy hodisa bo’lganligi uchun ham u kishilarda mustaqil holda mavjud bo’ladi. Til tarixiy taraqqiyot davomida odamlarning nutq orqali aloqa bog’lashi jarayonida vujudga kelgan va rivojlangan. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning nutqi tashqi olam bilan bog’lan- gan holda uchta vazifani bajaradi: 1) kommunikativ; 2) bilish, 3) tartibga solish. Nutqning kommunikativ vazifasi bolada juda erta paydo bo’ladi. Bolaning ilk bor aytgan birinchi so’zi kommunikativ vazifani bajaradi. Keyinchalik esa bu so’z bolaning atrofdagi kishilar bilan muomala qilish ehtiyoji o’sib borgani sari nutq sifatida takomillashib boradi. Ikki yoshdan boshlab bola o’z istak-xohishini atrofdagi kishilarga tushunarJi tarzda ifodalay oladi, o’ziga qarata aytilgan ‘nutqni, so’zlar ma’nosini tushuna boshlaydi. Uch yoshdan keyin bola ichki nutqni egallaydi. Bu vaqtda nutq uning uchun muomala vositasi bo’libgina qolmay, balki boshqa vazifani — bilish vazifasini bajara boshlaydi; yangi so’zlar va so’z shakllarini o’zlashtira borib, tevarak-atrof haqidagi, prcd- met va hodisalar, ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik haqidagi tasawurlarini kengaytiradi. Bola nutqning kommunikativ va bilish vazifasi bilan birgalikda xulqini tartibga soluvchi nutqni ham egallay boshlaydi. Bola xulqini tartibga soluvchi birinchi so’z—bu mumkin. munikin emas hamda buyruq fe’li shaklidagi ye, bor kabi so’zlar bo’lib qoladi. — Mumkin emas! Qo’ling kuyadi!— deb taqiqlash ohangi bilan aytilgan gap, qo’lini issiq choyga olib borayotgan bolani bu harakatdan to’xtatadi. Yoki kitobni yirtishga harakat qilayotgan kichkintoy qo’lidan kitobni olayotgan onaning qat’iy ravishda:— Mumkin emas! Kitob ketib qoladi. ‘Vali yomon bola ckan“ deb aytadi,—degan so’zlari bolani tartibli, intizomli bo’lishga undaydi. Tartibli, intizomli bo’lish esa shaxsning asosiy sifatlaridan biri bo’lib, undagi xarakter xususiyatlarining rivojlanishi uchun manba bo’lib hisoblanadi. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, bolaga qaratilgan nutq uning xulqatvorini tartibga solib turuvchi, qilinadigan ishlarni reja- lashtirishga undovchi vositadir. Biz nutq orqali, ya’ni til vositasi bilan har xil mulohazalar yuritamiz. Tafakkur haniishu til vositasida ifodalanadi. Til va tafak- kur o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan jarayondir. Shuning uchun ham fikrning realligi tilda nanioyon bo’ladi, deyilishi bcjiz emas. Tafakkur jarayonida nutq — hukni, xulosa cliiqarish va tushuncha shakllarida nanioyon bo’ladi. Demak, kishilar til yordamida o’zlaridan ilgari yashagan kishilarning hayotini, bo’lib o’tgan voqea va hodisalarni bilib oladilar. Shu bilan birga, o’zlari yashayotgan davrda bo’layotgan voqea va hodisalarni, yangiliklarni o’rganib, bilib oladilar. Til kishilarning eng qulay aloqa-aralashuv vositasidir. Inson til orqali: a) o’z fikrini bayon qiladi— axborot beradi; b) boshqalarning fikrini anglaydi — axborot qabul qiladi. 3- , Bolalarni axloqiy va estetik ruhda tarbiya- lashda ona tilining roli Nutqning bola xulqini tartibga soluvchi vazifasi ta’sirida bola tomonidan nutqni egallash — bu ona tilining axloqiy tarbiyalash vositasi bo’lib qolganligini bildiradi. Shu vaqtdan boshlab kattalar o’zlarining bolalarga aytadigan so’zlariga, xulqlariga e’tibor berishlari kerak. Bola xulqini tartibga solib tunivchi mumkin emas, mumkin, kerak kabi so’zlar bilan bir qatorda, yaxshi, yomon kabi tushunchalarni ham farqlab boradi. Mumkin so’zi yaxshi, foydali, oliyjanob ishga ruxsat berilganini bildiradi. Kerak so’zi yordamida esa iroda mashq qildiriladi, bolada o’z burchiga munosabat shakllantiriladi: qishda qushlarga g’amxo’rlik qilish kerak ; uy ishlarida buvingga yordam berishing kerak ; himoyasiz bolalarni himoya qilish kerak. Bola ona tilini o’zlashtirishi bilan birga, shu tilda samimiy niurojaat etish shakllarini ham o’rganib boradi. Masalan, ,,0’qib bering!" deyish o’rniga: ‘Hozir siz bizlarga nimani o’qib berasiz?", ‘Siz bizga o’qib bera olmaysizmi?" degan so’zlar bilan niurojaat qilishga o’rganadi. Yoki o’rtoqlaridan biron narsani so’rashda ‘Menga bcr!“ deb do’q ohangida gapirish o’rniga: ‘Mumkin bo’lsa, qalamingni berib tur", ‘lltimos, koptogingni biroz o’ynay" kabi so’zlar bilan samimiy niurojaat etishga o’rganadilar. Agar bola xushfe’l, oliyjanob, g’amxo’r, samimiy, mehnatsevar, jasur, rostgo ‘y, kamtarin, sodiq kabi so’zlarning ma’nosini tushunsa, keyinchaIi к bu so’zlar lining axloqiy sifatlarini shakllantirish dasturi bo’lib qolishi mumkin. Bola sekin-asta buso’zlarning ma’nosirti tushunish bilan birga, ularga qarama- qarshi ma’noli— antonim so’zlarni topib ayta oladi: qo’pol, pastkash, dangasa, yovuz, qo’rqoq, yolg’onchi, maqtanchoq. Kichik yoshdagi bolalar hali bu so’zlarning ma’nosini tu- shunmaydi, albatta. Awal ular qahramonlari o’zlarining mehnat- sevarlik, g’amxo’rlik, oliyjanoblik, mehribonlik, rostgo’ylik, sadoqat kabi sifatlarini namoyon etadigan xalq ertaklarini, shc’r, hikoya, masal va h. k. larni tinglaydilar. Keyin esa o’zlari ham ana shunday axloqiy fazilatlarga ega bo’lishni orzu qiladilar. Demak, ona tili bolaga birinchi estetik go’zallik darsini ham beradi. Ashulalar, hazil-mutoyibalar, so’z o’yinlari, she’rlar aytib berish, ertaklar hikoya qilib berish jarayonida ham bolalarda go’zallikka intilish, undan g’ururlanish hissi vujudga keladi. Bularning barchasi ona tili orqali amalga oshiriladi. 4- . Maktabgacha tarbiya muassasalarida bolalar nutqini rivojlantirish Bolalar bog’chasida maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim va tarbiya berishda eng asosiy vazifalardan biri bolalarga ona tilini o’rgatish, nutqini rivojlantirish, nutqiy munosabatga, muomalaga o’rgatishdir. Nutq o’stirish uslubiyoti pedagogik fan bo’lib, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda nutqni shakllantirishga qaratilgan pedagogik qonuniyatlarni o’rganadi. Nutq o’stirish uslubiyoti fanining asosiy vazifasi— nutq o’stirish uslubi va uslubiyotlarini, ularning eng samarali vosita- larini ilmiypcdagogik asoslarda ishlab chiqish va bolalar bog’cha- lari tarbiyachilarini ular bilan ta’minlashdan iboratdir. Tar- biyachilar esa o’zlashtirilgan uslub va uslubiyot yordamida bolalarda zaairiy nutqiy malaka va ko’nikmalami rivojlantirishga harakat qiladilar. Nutq o’stirish uslubiyotining maqsadi bolalarning og’zaki nutqini rivojlantirishdan, atrofdagilar bilan nutqiy muloqotda bo’lish malakasini shakllantirishdan iborat. Nutq o’stirish uslubiyoti boshqa xususiy uslubiyotlar kabi quyidagi savollarga javob beradi: 1) nirnaga o’rgatish kerak (bolalarda qaysi nutqiy malakalarni tarbiyalash kerak); 2) qanday o’rgatish kerak (bolalar nutqini shakllantirishda qanday sharoit, qavsi usul va uslubivotlardan foydalanish kerak); 3) nima uchun xuddi shunday o’rgatish kerak (nutqni rivojlantirish uchun taklif etilayotgan usullar nazariy va amaliy jihatdan qanday asoslangan). Nutq o’stirish uslubiyoti vazifasi o’z ichiga bir qancha maxsus 9 xususiy vazifalarni ham qamrab olgan. Juntladan, bolalar bog’chasida bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha quyidagi maxsus, xususiy vazifalar amalga oshiriladi: 1. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o’stirish, boyitish. 2. Nutqning grammatik tomonini shakllantirish. 3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So’zlashuv nutqini (dialog) shakllantirish. 5. Hikoya qilishga o’rgatish (monologik nutqni shakllantirish). 6. Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish. 7. Bolalarni boshlang’ich savodga tayyorlash. Ushbu vazifalar har bir guruhdagi bolalarning yoshi va individual xususiyatlariga ko’ra quyidagicha taqsimlangan: Birinchi va ikkinchi kichik guruhda. 1. Tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutq o’stirish, lug’atini boyitish. 2. Nutqning grammatik tomonini shakllantirish. 3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So’zlashuv nutqini (dialog) shakllantirish. 5. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. Ushbu guruhda hikoya qilishga ( monolog nutqqa ) o ’ rgatish bo ’ yicha boshlang ’ ich ma ’ lumot berish belgilangan . Kichik guruh bolalari tarbiyachining hikoyasini eshitib , lining savollariga javob bera olishi , mavzulardagi rasm yuzasidan suhbatlarda ishtirok ctishi bilan birga , avval eshitgan ertak va hikoyani xotirasida tiklab , uning mazmunini buzmasdan aytib bera olishlari lozim . O ’ rta va katta guruhlarda tarbiyachi bolalar nutqini rivojlantirish bo ’ yicha quyidagi vazifalarni amalga oshirishi kerak : 1. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o’stirish, lug’atini boyitish. 2. Nutqning grammatik tomonini shakllantirish. 3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So’zlashuv nutqini (dialog) shakllantirish. 5. Hikoya qilishga (monolog nutq) o’rgatish. 6. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. Maktabga tayyorlov guruhida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: 1. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o’stirish, lug’atini boyitish. 2. Nutqning grammatik tomonini shakllantirish. 3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So’zlashuv nutqini (dialog) shakllantirish. 5. Hikoya qilishga o’rgatish (monolog nutqni shakllantirish). 6. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. 7. Bolalarni savod o’rgatishga tayyorlash. I. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o’stirish, lug’atini boyitish. Lug’at ustida ishlash bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish orqali amalga oshiriladi. Bolalarni tevarak-atrofdagi buyumlar, hodisalar, o’simliklar, hayvonot dunyosi, kattalar mehnati va h. k. lar bilan tanishtirish jarayonida ularning nomla- rini, sifatlarini, xususiyatlarini, xarakterlarini so’zlar bilan aytamiz. Masalan, buyumlarning nomini anglatadigan: ko’zgu, taroq, sovun, tish va kiyini cho’tkalari, palos, gilam, javon, karavot, xontaxta; sabzavotlarning nomini anglatadigan: sabzi, karam, sholg’om, boclring, baqlajon; o’simliklar: daraxt, gul, o’t va boshqalar; mevalar: olma, nok, olcha, gi/os, olxo’ri va hokazolar; uy hayvonlari: xo’roz, tovuq, ot, sigir, it, mushuk, qo’y, eshak\ ularning bolalarining nomini bildiruvchi: jo’ja, toychoq, buzoq, qo’zichoq, uloqcha, xo’tik; harakatlarni ifodalovchi: yuvinmoq, artmoq, pishirmoq, layyorlamoq, kir yuvmoq, dazmoUamoq, ekmoq va boshqalar; sifatlarni bildiruvchi: katta, kichik, qizil, sariq, ko’k, zangori, oq, qora, issiq, sovuq, shirin, achchiq va hokazo so’zlar bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish jarayonida bolalar lug’atiga kiritiladi, bulling natijasida ularning lu- g’ati boyitiladi, nutqi rivojlanadi. Bolalar bog’chasida lug’at bilan ishlash dasturi mavjud bo’lib, tarbiyachi bolalarga atrofdagilar bilan tez nutqiy muloqotga kiri- shib keta olishiga yordam beradigan so’zlarni tanlab, maxsus usul va uslubiyot yordamida ular nutqiga kiritib boradi. Bolalarni so’zlarning ma’nosini tushunishga o’rgatibgina qolmay, balki bu so’zlarni o’z nutqlarida faol ishlatishga ham odatlantirib boradi. Shuningdek, tarbiyachi bola lug’atining qo’pol so’zlardan xoli bo’lishiga. shevaga oid (mahalliy) so’zlarni adabiy tildagi so’zlar bilan almashtirishga e’tibor berishi kerak. 2. Nutqning grammatik tomonini shakllantirish. Lug’at tilning qurilish material! hisoblanadi. Grammatika esa gapda so’zlarning o’zgarishi va ularning o’zaro bog’lanish usullarini belgilaydi. Bundan tashqari, grammatika tilning qurilish modelini (so’z yasovchi, so’z o’zgartiruvchi) belgilaydi. Bola atrofdagilardan grammatik tomondan shakllangan nutqni eshitadi. Eshitganining ma’nosiga tushunish bilan birga, tilning grammatik tomonini egallaydi, modelini bilib oladi. Bola ona tilining barcha grammatik shakllarini qancha erta o’zlashtirsa, u aqliy jihatdan shunchalik tez rivojlanadi. Agarda bolalarda nutqning grammatik tomoni noto’g’ri shakllansa, aqliy rivojlanishi ke- chikadi. Shuning uchun tarbiyachi grammatikaning (morfologiya va sintaksis) turli shakllarini o’zlashtirishga yordam beruvchi didaktik o’yin va mashqlami tashkil etadi. Masalan, kelishik qo’shimcha- sini o’zlashtirish uchun ‘ Тор -chi, men qayerda bo’ldim?" (katta guruhda); ikkinchi darajali gap bo’laklarini o’zlashtirish uchun ‘Men boshlayman, sen esa oxiriga yetkaz!’’, otning kelishiklar bilan turlanishini o’zlashtirishda ‘ Тор -chi, nima yetishmaydi?’ 1 , fe’l zamonlarini o’zlashtirish uchun ‘Siz nima qilishni xohlay- siz?" va hokazolar. 3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. Bola, eng avvalo, tilning tovush tomonini egallashi kerak, ya’ni tovushlarni to’g’ri talaffuz etishi lozim. Nutqning tovush tomoni ustida ishlash o’zbek tilining fonetikasi va orfoepiyasiga asoslanadi. Bola kattalar- ga taqlid qilib, so’zlarda urg’uni to’g’ri ishlatishga o’rganib oladi. ona tilining intonatsion tomonini o’zlashtiradi hamda so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga odatlanadi. Ayniqsa, bola atrofdagilar bilan nutqiy muloqotda bo’layotganda samimiy ohangda, burro va aniq gapirishga o’rgatiladi. Har bir bolada nutqning bunday sifatlarini tarbiyalash, kelgusi hayotida, ya’ni maktabda, o’quv yurtlarida ta’lim olishda, mustaqil mehnat faoliyatida jamoa, jamiyat o’nasida o’z fikrlarini to’liq va tushunarli qilib bayon etishda muhim ahamiyatga egadir. Agarda tarbiyachi bola nutqidagi, tovush talaffuzidagi nuq- sonlar, ohang va tempga, diksiyasiga (aniq, burro gapirish), nutqining mazmundorligi va ifodaliligiga e’tibor bermasa, bunday nuqsonlar bilan maktabga borgan bola bilimni o’zlashtira 12 olmaydi va bu uning kelajakdagi mustaqil hayotida ham o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatadi, ya’ni nutqida nuqsoni bo’lgan bolaning nutqi boshqalarga tushunarsiz bo’ladi, o’z fikrini ifodalashda qiynaladi, uyaladi, natijada gapirmaslikka harakat qilib, indamas, jizzaki bo’lib qoladi. Bularning hammasi uning ruhiy rivojlani- shiga ham ta’sir ctadi. 4. So’zlashuv nutqini (dialog) shakllantirish. Bolalarga bilim va tarbiya berishda so’zlashuv nutqiga (dialog) o’rgatish katta ahamiyatga egadir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan so’zlashish bolalarning kundalik faoliyatlari va turli voqea- hodisalarni kuzatish natijasida hosil bo’lgan tushunchalarni aniqlash va uni bir tizimga solishda eng zariiriy ish vazifasi hisoblanadi. Bolada so’zlashuv nutqini shakllantirish — bu bosh- qalarning nutqini tinglash va tushunish, so’zlashishni quvvatlash, savollarga javob berish va so’rashdir (savollar berish). Bola so’zlashuv nutqining rivojlanganlik darajasi uning lug’at boy- ligiga, tilning grammatik tomonini egaltaganligiga bog’liqdir. Bolani so’zlashuv nutqiga o’rgatish uning madaniy nutqni egalla- ganlik darajasiga ham bog’liqdir. Masalan, suhbatdosh bilan so’zlashayotgan vaqtda o’zining va suhbatdoshining nutqiga doimo e’tiborli bo’lish, suhbatdoshining nutqini aslo bo’lmaslik, savollarga odob bilan qo’l ko’tarib, ruxsat berilgach, javob berish, ,,ha“ yoki ,,yo’q“‘ deb qisqa javob bermay, balki shoshmay, o’ylab, so’ng to’liq, to’g’ri javob qaytarishga odatlantirish lozim. So’zlashganda o’rtacha ovozda ftkrni tushunarli qilib bayon etish, nutqning yoqimli bo’lishiga e’tibor berish, shuningdek, gapi- rayotgan vaqtda yerga, tevarak-atrofga qaramay, balki o’rtoqla- riga qarab, ikki qo’lini yonga tushirib, erkin, samimiy so’zlashishga o’rgatishi va buni har mashg’ulotda bolalardan talab qilib borish zarur. 5. Hikoya qilishga (monolog nutqqa) o’rgatish. Bolalarni maktabga tayyorlashda monolog nutqni rivojlantirish juda muhimdir. Monolog nutq boladan o’z fikrini tushunarli va izchil bayon qilishni talab etadi, bunday nutq turini esa bola 5 — 6 yoshda egallay boshlaydi. Chunki bu yoshda mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi, bolada katta so’z boyligi to’planadi, tilning grammatik qurilishini egallab oladi. Nutqning monolog shakli bolalarga ko’rgan narsalari haqida batafsil va izchil so’zlab be- rishga, o’z fikrlarini to’g’ri tuzilgan jumlalar orqali bayon qilishga imkon beradi. Rog’langan nutq (monolog nutq) bolada boshqalarning hikoyasini tinglashga va uni tushunishga. qisqa, o’zlariga tanish bo’lgan voqeani qayta hikoya qilib berishga, ertakda ishtirok etuv- chi qahramonlarning gaplarini ifodali aytib bera olish malakasi- ning shakllanishiga yordam beradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi (katta guruh) bolalar rasmda tasvirlangan narsalar, o’z hayotiga doir voqealar haqida oddiy hikoyalar tuzishga, ko’r- gazmali qurolsiz, mustaqil tarzda hikoya to’qishga o’rgatiladi. Bolalarni hikoya qilishga o’rgatish ularning aqliy rivojlanishiga yordam beradi, fikr yuritish doirasi kengayadi, diqqat, tafakkur kabi psixologik jarayonlar rivojlanadi, nutqi ifodali bo’lib boradi, bolada o’zini tutish va jamoa oldida so’zlay olish malakasi hosil bo’ladi. 6. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. Bolalar badiiy adabiyoti keng tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga va bola shaxsini har jihatdan kamol toptirishga yordam beradi. U bolaning kishilar hayoti haqidagi bilimlarini kengaytiradi, emotsional taassurotlarini boyitadi. Tarbiyachi bolalarni badiiy asarlar bilan tanishtirar ekan, u bolalarda quyidagi malakalarni shakllantiradi: I. Badiiy asarlarni tinglash va tushunish. 2. Asar qahramonlarining xatti- harakatlarini baholash. 3. Insonlardagi axloqiy sifatlar va nuq- sonlarni ta’riflab berish. 4. Adabiy asarning mazmuniga doir savollarga javob qaytarish, kichik hajmdagi she’rlarni intonatsiyalarga rioya qilib yodlab olish va ta’sirchan qilib aytib berish va h. k. Bola hikoya, she’r, ertak tinglayotganida quvonadi, hu- zurlanadi. Bu emotsional ta’sirlanish bolada badiiy adabiyotni estetik idrok etish, ya’ni uni san’at asari sifatida his etish qobi- liyatining paydo bo’lishiga, unda axloqiy sifatlarning shakllanishiga yordam beradi. Tarbiyachi bolalarni badiiy asar bilan tanishtirar ekan, har bir bolada kitobga nisbatan qiziqish va muhabbatni tarbiyalashi kerak. 7. Bolalarni boshlang’ich savodga tayyorlash. Bolalar bog’chasida bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha olib boriladigan barcha pedagogik ishlar ularni maktabga tayyorlashga qaratilgandir. Maktabda to’g’ri og’zaki nutq, boshqalarni tinglay olish, ular nutqining mazmunini tushunish, zarur bo’lganda o’r- tog’ining javobini to’ldirish yoki to’g’rilashda muhim manbalar- dan biri hisoblanadi. Nutq bolalar uchun tahlil predmeti bo’lib qoladi, bu esa bolalardan zo’r aqliy kuchni talab etadi. Shunday qilib, bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha har bir ish jarayoni bolaiarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda anialga oshiriladi. Bu borada yuqorida bayon etilgan vazifalarning har biri o’zining ta’limiy va tarbiyaviy jihatiga cga. Nutqni rivojlantirish jarayonida shaxsning axloqiy sifatlari shakllantiriladi, aqliy va estctik tarbiyaning muhim vazifalari hal etiladi. 5- . Boialar bog’chasida nutqni rivojlantirish dasturi, uning ilmiy asosi, tuzilishi va mazmuni ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" kabi ‘Nutq o’stirish dasturi" ham ilmiy asoslarga tayanib tuzilgan. Eng awalo, ‘Nutq o’stirish dasturi" o’zining butun mazmuni bilan bola shax- sini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan. Bundan tashqari, ‘Nutq o’stirish dasturi" bolalar tomonidan og’zaki nutqni o’zlashtirish to’g’risidagi psixologiya fani ma’lumotlari, bola bilish faoliyatining 14 xususiyatlari to’g’risidagi nazariyaga asoslangan. Shuningdek, dastur bolaning rivojlanishida nutq faoliyatining roli to’g’risidagi nazariy asoslarga. didaktik prinsiplarga ham tayanib tuzilgan: ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi"da ‘Nutq o’stirish dasturi" har bir guruhda quyidagi bo’limlardan iborat qilib tuzilgan. Birinchi va ikkinchi kichik guruhtarda: 1. Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish. nutq o’stirish, lug’at ustida ishlash. 2. Nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish. 3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So’zlashuv nutqini (dialog nutqni) shakllantirish. 5. Bolalar badiiy adabiyoti bilan tanishtirish. 0’rta va katta gunthlarda: 1. Tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutq o’stirish, lug’at ustida ishlash. 2. Nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish. 3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So’zlashuv nutqini (dialog nutqni) shakllantirish. 5. Hikoya qilish (monolog nutq)ga o’rgatish. 6. Bolalar badiiy adabiyoti bilan tanishtirish. Maktabga tayyorlov guruhi: I. Tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutq o’stirish, lug’at ustida ishlash. 2. Nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish. 3. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 4. So’zlashuv nutqi (dialog nutq)ni shakllantirish. 5. Hikoya qilish (monolog nutq)ga o’rgatish. 6. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. 7. Savod o’rgatishga tayyorlash. Tarbiyachi dastur bo’limlarini va har bir bo’lim talablarini yaxshi bilishi va uning mazmunini aniq belgilab olish malakasini egallagan bo’lishi kerak. Masalan, tarbiyachi katta guruhdagi bolalarni ‘Tevarak- atrof bilan tanishtirish va nutqini o’stirish“ bo’limida ko’rsatilgan obyekt yoki hodisa bilan tanishtirishda lug’at ishiga qo’yilgan aniq talablarni yaxshi bilishi, bolalarni turli savollarga javob berishga o’rgatishi kerak. Chunonchi: ‘Bolalar bog’chasida ta’lim va tarbiya dasturi“ning nutq o’stirish bo’limida katta guruhdagi bolalarni oshpazning mehnati bilan tanishtirish tavsiya etilgan. Bolalar oshpazning mehnati bilan tanishish jarayonida oshpazga ovqat pishirish uchun kerak bo’ladigan maishiy-xo’jalik asboblarining (go’sht maydalagich, tova, qozon, kapgir, cho’mich, taxtakach va h. k.), oziq-ovqat mahsulotlarining (karam, lavlagi, loviya, no’xat, qovoq, sholg’om va h. k.), ovqatlarning (sho’rva, mastava, shavla, palov, moshxo’rda, manti, lag’mon, do’lma, chuchvara, kotlet va h. k.), ovqatlarni pishirish bilan bog’liq bo’lgan ish- harakatlarning nomlarini ( qovuradi, qaynatadi, suzadi va h. k.) bilib oladilar va buning natijasida ularning lug’ati boyib boradi va faollashadi. Dasturda nutqning grammatik tuzilishini shakllantirishga katta ahamiyat berilgan. Bolalar nutqning grammatik tuzilishini kattalar bilan muomalada bo’lish va taqlid qilish asosida asta-sekin o’zlashtirib boradilar. Nutqning grammatik tuzilishini egallash murakkab va uzoq davom etadigan jarayondir. Shuning uchun ham dasturda nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish bo’yicha ish mazmuni har bir yosh guruhida bolalarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda belgilangan. Masalan, birinchi va ikkinchi kichik guruhda bolalarga otlarni ko’plikda to’g’ri ishlatish, sifatlarning ot bilan shaxs va sonda moslashuvini, fe’lning o’tgan va kelasi zamonda ishlatishni mashq qildirish, ularni so’roq so’zlarning intonatsiyasini egallashga tayyorlash kabi vazifalarni hal etish rejaiashtirilgan bo’lsa, o’rta guruhda esa bu vazifa ancha murakkablashadi. Endi ushbu guruh bolalari nutqini morfologik va sintaktik tomondan takomiliashtirishga, otni kelishiklar bo’yicha to’g’ri turlashga, fe’llarni shaxs va zamonda to’g’ri tuslashga o’rgatiladi. Katta va tayyorlov guruhlarda nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish bo’yicha dastur vazifalari va ularning mazmuni ancha murakkablashishi bilan ajralib turadi. Ushbu guruhdagi bolalarni o’z nutqlarida uyushiq bo’lakli, yoyiq va qo’shma gaplarning turli xillaridan (bog’langan qo’shma gap, ergashgan qo’shma gap), ko’makchi, bog’lovchi va ravishlardan foydalanishga o’rgatish, otlarni ko’plikda {qo’ylar, jo’jalar, uloqchalar) to’g’ri ishlatish kabi malakalar takomillashtiriladi. Nutqning tovush madaniyatini shakllantirish —’Bolalar bog’chasida nutqni rivojlantirish dasturi"ning muhim bo’limlaridan biri. Tovush madaniyati ona tilidagi barcha tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni, diksiya hamda intonatsiyaga bog’liq bo’lgan nutqning ifodaliligini, so’zlashgan vaqtda to’g’ri nafas olish va chiqarishni, ovoz toni va tempini tartibga solishni o’z ichiga oladi. Dastur maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aniq, shoshilmay, yetarlicha baland ovozda gapirishga, so’zlarni dona- dona qilib talaffuz qilishga, unli va undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz etishga, intonatsiya vositalaridan to’g’ri foydalanishga o’rgatish kabi vazifalarni amalga oshirishni belgilab bergan. Dasturdagi ushbu vazifalar har bir guruhda, bolalarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilib boriladi. Bolalarni so’zlashuv nutqiga o’rgatish. Bolalarni so’zlashuv (dialog) nutqiga o’rgatish bo’yicha dastur talabida ularni butun guruh uchun berilgan savollarga bitta-bittadan javob berishga, jamoa bo’lib so’zlashishga, suhbatda qatnashishga, o’rtoqlarining javobini qunt bilan tinglash va o’zi ham savol berishga o’rgatilishi ko’rsatilgan. Shu bilan bir qatorda, tevarak-atrofdagi kishilar bilan so’zlashganda samimiy, mazmunli gapirish kabi ijobiy xislatlar ham tarbiyalanib boriladi. Dasturda o’rta guruhdan boshlab bog’lanishli nutqni rivojlantirish, ya’ni hikoya qilishga (monologik nutqqa) o’rgatish mo’ljallangan. Dastur 4 — 5 yoshdan boshlab bolalarni bu- yumlarni tasvirlashga (o’yinchoqlami, o’simliklarni, kiyimlarni), ularning o’ziga xos belgilarini aytishga, qisqa, bolalarga tanish ertaklarni, mashg’ulotlarda birinchi marta o’qib berilgan, hajmi uncha katta bo’lmagan hikoyalami qayta hikoya qilishga o’rgatishni nazarda tutadi. Dasturda katta va tayyorlov guruhdagi bolalarni ijodiy hikoya qilish (tarbiyachi tomonidan boshlangan ertak yoki hikoyani nihoyasiga yetkazishga, taklif etilgan mavzuda alohida ertak yoki hikoya o’ylab topishga, taklif etilgan mavzu va reja asosida ertak yoki hikoya to’qish)ga, berilgan 3 — 4 so’z asosida ertak yoki hikoya o’ylab topishga, bolalarning shaxsiy tajribalari, hayotiy mavzular asosida hikoya yoki ertak tuzishga o’rgatish belgilangan. Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. Bolalarni badiiy adabiyotga bo’lgan qiziqishini rivojlantirishga dasturda alohida bo’lim ajratil- gan. Bolalarning adabiyotga bo’lgan qiziqishlarini va muhabba- tini o’stirish va rivojlantirish maqsadida ularga hikoyalar, she’rtar o’qib beriladi, ertaklar hikoya qilib beriladi, she’rlar yod oldiriladi. Kitobdagi rasmlarni ko’rib chiqib, uni to’g’ri idrok etish, asar mazmunini tushunib olish, qahramonlarning xatti-harakatlarini baholay olish, badiiy so’z jozibasini his eta olish qobiliyatini tarbiyalash kabi vazifalar dasturda ko’rsatilgan. Dasturda katta va tayyorlov guruhidagi bolalarni savod o’rgatishga tayyorlash uchun ham alohida o’rin ajratilgan. Bu bolalarni ikki, uch, to’rt so’zdan iborat, ko’makchi va bog’lovchilarsiz gap tuzishga (masalan, ‘Koptok dumaladi", ‘Chiroyli qo’ng’iroq", ‘Ahmad koptokni oldi", ‘Lola Ahmadga koptokni irg’ityapti" va h. k. lar), so’zlarni bo’g’inlarga ajratishga (masalan, Lo-la, qo’-g’ir- choq, o’y-nayap-ti) o’rgatadi. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" dagi ‘Tevarak- atrof bilan tanishtirish, nutq o’stirish" bo’limlarining ikkita xususiyati bor: — Bolalar bog’chasida ona tilini o’rgatish va shu orqali bolalarning og’zaki nutqini rivojlantirishga asoslanganligidir. 6- . Dastur vazifalarini amalga oshirish yo’llari Bolalar bog’chasida nutq o’stirish dasturi bolalarning u yoki bu faoliyati (o’quv, o’yin, mehnat, maishiy) jarayonida amalga oshiriladi. Bolalar nutqini shakllantirish katta kishilar tomonidan ma’lum bir faoliyat orqali amalga oshiriladi. Bu faoliyat turlarini shartli ravishda vositalar deb aytish ham mumkin. Shunday qilib. nutqni rivojlantirish vositalariga mashg’ulotlar, o’yin, mehnat, maishiy faoliyat yoki kundalik hayot faoliyati, san’at asarlarini idrok etish kabilarni kiritish mumkin. Ammo bu faoliyat turlarining barchasiga tarbiyachi va kattalar rahbarlik qiladi, boshqaradi, yo’llaydi. Bolalar kundalik hayotdagi faoliyatlarida nutqdan mustaqil ravishda foydalanadilar. Ammo ularni kattalar nazoratisiz qoldirilsa, nutqida ba’zi nuqsonlar mustahkamlanib qoladi. Shuningdek, yaxshi tashkil etilmagan mashg’ulot, o’yin, mehnat, maishiy faoliyat ham bola nutqiga salbiy ta’sir etadi. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi"da ham bola nutqini rivojlantirish bo’yicha ikkita ish turi ko’rsatilgan: birinchisi — bolalarning barcha bog’cha xodimlari, tarbiyachilar hamda bir-birlari bilan erkin muomalada bo’lishga o’rgatish; ikkinchisi—nutq o’stirish bo’yicha mustaqil mashg’ulotlar. Bolalarni erkin muomalaga o’rgatish quyidagi faoliyatlar jarayonida amalga oshiriladi: a) maishiy faoliyatda (ertalabki kiyim almashtirishda, kiyinishda, ovqatlanish jarayonida, yuvinishda va hokazo); b) sayr vaqtida; d) o’yin jarayonida; e) tevarak- atrof bilan tanishtirishda (ijtimoiy hayot va yilning turli fasllaridagi tabiat bilan); f) mehnat jarayonida (xo’jalik-maishiy, qo’l mehnati); g) bayram tadbirlari vaqtida; h) boshqa mashg’ulotlarda (elementar matematik tasavvurlarini shakllantirish, rasm, qurish, yasasli, qirqibyelimlash, jismoniy tarbiya, musiqa). Nutq o’stirish bo’yicha maxsus mashg’ulotlar hamma guruhlarda ‘Tevarak-atrof bilan tanishtirish, ijtimoiy hayot hodisalariga qiziqishni tarbiyalash", ‘Nutq o’stirish", ‘Badiiy adabiyot", ‘Tabiat bilan tanishtirish va nutq o’stirish" nomi bilan berilgan. Bola nutqini rivojlantirishning asosiy vositalaridan (shakllaridan) biri bu ta’limdir. Ta’limning asosiy shakli mashg’ulotdir. Nutq o’stirish mash- g’ulotlarida bola o’z nutqini tarbiyachining namunaviy nutqi bilan taqqoslashga, boshqa bolalar bilan o’quv materialini baja- rishga, ya’ni tarbiyachining tushuntirishini, hikoyasini tinglash- ga, birgalikda rasmlarni, diafilmlarni ko’rishga, suhbatlashishga, didaktik o’yinlarda ishtirok etishga, birgalikda kuylashga, musiqa tinglashga, ma’lum bir obyektga diqqatini qarata olishga, navbat bilan gapirishga o’rganadi. Bolalar mashg’ulotda yangi bilimlar (voqea va hodisalar o’rtasidagi bog’lanishlarga taalluqli so’zlar. nutqning grammatik shakllari) bilan tanishadilar, tarbiyachining nutqiy ko’rsatmasi orqali o’quv ishiarini bajarishga, o’z ishlariga baho berishga o’rganadilar. Ona tilini o’rgatish mashg’ulotlarini didaktik maqsadiga ko’ra quyidagi tiplarga ajratish mumkin: yangi materialni bayon etuvchi mashg’ulotlar, bilim, malaka va ko’nikmalarni mustahkamlovchi mashg’ulotlar, bilimlarni umumlashtiruvchi va bir tizimga so- luvchi mashg’ulotlar, yakunlovchi yoki tekshiruvchi-hisobga oluvchisinovchi aralash mashg’ulotlar. Bolalar bog’chasida ilgari hosil qilingan bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlovchi mashg’ulotlardan keng foy- dalaniladi. Masalan, sayohatlari haqida hikoya qilib berish, sport xonasi haqida suhbat, ilgari o’qib yoki hikoya qilib berilgan ertak yoki hikoyani qayta so’zlab berish, ilgari yod olgan she’rlarini takrorlash. Bilimlarni umumlashtiruvchi va bir tizimga (sistemaga) soluvchi mashg‘ulotlar. Bu mashg’ulot turi o’zining mazmuni jihatidan ilgari hosil qilingan bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlovchi mashg’ulot turiga yaqinroqdir. Masalan, ‘Kimga nima kerak?", ‘Do’kon" o’yinlarida bolalar predmetlarni rangiga, shakliga, nima uchun mo’ljallanganligiga qarab tasniflaydilar. Katta guruhlarda ona yurt, kattalarning mehnati, transport haydovchisining mehnati, kitoblar haqida umumlashtiruvchi (yakunlovchi) suhbat o’tkaziladi. Bunda bolalar oldiga materialni maqsadga qaratgan holda esga olish vazifasi qo’yiladi. Umumlashtiruvchi (yakunlovchi) tipdagi mashg’ulotlar bolalarda man- tiqiy tafakkurni, analitik-sintetik faoliyatni shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Hisobga oluvchi mashg’ulotlardan tasviriy faoliyatda keng foydalaniladi. Biroq bu mashg’ulot turi bolalarning ona tili bo’- yicha bilim va malaka darajalarini aniqlash uchun zarurdir. Ay rim bilimlar bo’yicha sinov-tekshiruv mashg’ulotlarini o’quv yilining boshida guruhga yangi qabul qilingan bolalarning bilimini aniqlash maqsadida o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Qilingan ishlarga yakun yasash maqsadida yilning oxirida ham sinov- tekshiruv mashg’ulotlari o’tkaziladi. Bolalar bog’chasida ko’proq aralash turdagi mashg’ulotlar- 20 dan foydalanish joriy qilingan. Masalan, bir mashg’ulotning o’zida bolalarni yangi bilim beruvchi material bilan tanishtiriladi, ilgari hosil qilingan bilim (o’tilgan material) takrorlanadi va mustahkamlanadi. Nutq o’stirish mashg’ulotlari o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ayrim vaqtlarda mashg’ulotni o’tkazish- da qiyinchiliklar vujudga keladi. Tasviriy faoliyat, jismoniy tarbiya, musiqa mashg’ulotlarida, hamma bolalar bir xilda faollik ko’rsatadilar, ammo nutq o’stirish mashg’ulotida hamma bolalar faol qatnashmaydilar. Rasm asosida hikoya tuzish, savollarga javob berish, she’rni yoddan aytib berish kabi topshiriqlar bo’yicha ba’zi bolalar javob beradilar, qolganlar esa o’rtoqlarining javobini to’ldiradilar. Mashg’ulot vaqti chegaraianganligi sababli, har bir bola bilan alohida shug’ullanish imkoniyati yo’q. Shuning uchun mashg’ulotlarda yuqori natijalarga erishish uchun ularni umumiy didaktik talablarga javob beradigan qilib tashkil etish kerak. Har bir tarbiyachi mashg’ulotlarni tashkil etishda quyidagi didaktik talablarga qat’iy rioya qilishi lozim: 1. Mashg’ulotga oldindan puxta tayyorlanish, uning maz- munini, ta’lim usullarini aniqlash. Bunda ona tili bo’yicha bolalarning bilim va malakalari aniq bo’lishi kerak. Belgilangan dastur materialini o’rganish uchun zarur bo’lgan uslubiyotlar va usullar tanlanadi, mashg’ulotning tuzilishi va borishi oldindan o’ylab olinadi. Kerakli ko’rgazmali qurollar, o’quv jihozlari tayyorlab qo’yiladi, individual (yakkama-yakka) ta’lim vazifalari aniqlanadi (yakka beriladigan topshiriqlar, bolalarni javob berishga chaqirish navbati belgilanadi). 2. Aqliy ish bilan bandlik yukini to’g’ri taqsimlash (aqliy zo’riqishni oldindan belgilash). Tarbiyachi ta’limning rivoj- lantiruvchi tamoyiliga amal qilib, bolalardan aqliy faollikni talab etuvchi, murakkab vazifalar beradi. Ba’zan bolani aqliy ish bilan band qilish yoki aqliy zo’riqishni talab etuvchi ish yetarli bo’lmaydi: bolalarning o’zlari mustaqil ravishda ish ko’rishga kirisha olmaydi, analitik-sintetik xarakterdagi nutqiy vazifalarni hal eta olmaydi; predmetlar o’rtasidagi bog’liqlikni (aloqadorlikni) aniqlay olmaydi; o’xshash narsalarni guruhlay olmaydi va hokazolar. Aqliy ish bilan bandlik yukini (aqliy zo’riqishni) to’g’ri taqsimlashda mashg’ulotning aralash strukturasi (tuzilishi), shuningdek, xulosa chiqarish va taqqoslash uchun beriladigan savollar yordam beradi. 3. Mashg’ulotning tarhiyaviv xarakterga ega bo’lishi. Nutqni rivojlantirish bo’yicha mashg’ulotlarni tashkil etishda ta’limning tarbiyaviy tomoni ham hisobga olinadi. Bolalar tomonidan ona tilini egallash, uning boyligini, jozibadorligini bilib olish vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishda yordam beradi. Ijtimoiy-tarixiy hayot voqealari, Navoiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Bobur, Amur Temur, Jaloliddin Manguberdi, Sobir Rahimov va hokazolar haqidagi hikoyalar axloqiy tuyg’ular bilan bog’liq bo’lib, ular bolalarni ona-Vatanga muhabbat, baynalmilallik, kollektivizm, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. 4. Mashg’ulotning jo’shqinlik xarakteriga ega bo’lishi. Mash- g’ulotni boshlashdan awal bolalarda bilim olish istagini, qizi- quvchanlikni, yangilikni bilib olishga ishtiyoqni vujudga keltirish kerak. Mashg’ulot bolalarda qoniqish hissini vujudga keltirishi lozim. 5. Ta’lim usullarini mashg’ulotning tuzilishiga qarab tanlash. Mashg’ulotning tuzilishi awaldan aniq qilib belgilab qo’yilishi kerak. Mashg’ulotning boshida yangi material bilan tanishtirishda awalgi mashg’ulotlarda o’rganilgan materiallar esga olinib, uni bolalar tajribasi bilan bog’lanadi. Katta guruhlarda ko’pincha mashg’ulotning maqsadi asoslab beriladi. Masalan, tarbiyachi bolalar bilan nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha mashg’ulotni boshlashda awal shunday deydi: ‘Aytilishi qiyin so’zlarni to’g’ri talaffuz etishga o’rganish kerak. Chunki bizning nutqimiz to’g’ri, chiroyli, at- rofdagilar uchun tushunarli bo’lishi lozim". Tarbiyachining bunday asosli gapi bolalarning yangi bilim va ko’nikmalarni egallash zarurligiga ishontiradi. Mashg’ulotning asosiy qismini aniq rejalashtirish kerak. Uning birinchi bosqichida (yangi vazifani hal etishda) bolalarga nutqiy faoliyatning va uning maqsadini aniqlashga yordam beruv- chi ta’limning asosiy usullari mujassamlangan bo’ladi. So’ngra bolalar tomonidan mustaqil ishlar (savollarga javoblar, mashqlar va h. k.) amalga oshiriladi, ammo tarbiyachi tomonidan rahbarlik qilinadi. Mashg’ulotning yakuniy qismi qisqa va jo’shqinligi bilan aj- ralib turishi kerak, ya’ni mashg’ulotda o’zlashtirilgan materialni mustahkamlash uchun mavzuga yaqin bo’lgan badiiy asarlarni o’qib berish, she’r aytib berish, topishmoq aytish, didaktik o’yin kabi usullardan foydalaniladi. 6. Mashg’ulotning hamma bosqichlarida har bir bolaning nutqiy faolligini o’stirish. ‘Nutqiy faollik" bolaning butun mashg’ulot davomida hammaga eshitilarli qilib gapirishi emas, balki pedagogning va tengdoshlarining nutqini faol tarzda idrok qilishi va uni tushunishi demakdir. Imkoniyatga qarab ko’proq bolalarning ovoz chiqarib gapirishlari, faol nutqlari uchun sharoit yaratib berish kerak. Bolalarning nutqiy faolligini o’stirishda ko’rgazmali qurollardan oqilona foydalanish katta ahamiyatga ega. Shuningdek, faoliyatning xilma-xilligi, ular turlarining o’zgartirib turilishi, o’yin usullari ham bolalarning nutqiy faolligini oshiradi. To’g’ri tanlangan va tuzilgan savollar, topshiriqlar ham nutq faolligini ta’minlovchi vositalardan biridir. Tarbiyachi savollar, topshiriqlar berganda, guruhdagi hamma bolalarga qarata murojaat qiladi, zarur bo’lganda uni takrorlaydi, javob beruvchiga baland, aniq, hammaga tushunarli qilib gapirish kerakligi haqida ko’rsatma beradi, nutqiy rivojlanishi har xil darajada bo’lgan bolalardan navbatma-navbat so’raydi, hadeb bir boladan so’rayvermaydi, guruhdagi bolalarga javob berayotgan bolaning javobi to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini nazo- rat qilib borishni aytadi, ularga savol bilan murojaat etadi: u to’g’ri va to’liq javob berdimi? Yana nimalar haqida gapirishi kerak edi? Tartib bilan so’zlab berdimi? Bolalarning nutqiy faolligiga baho beruvchi savollardan (Senga nimasi yoqadi?) foydalanish, ijodiy topshiriqlar berish, shaxsiy tajribalaridan foydalanishga undash va hokazolar ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. 7. Ta’limning kollektiv xarakter kasb etishini bolalarga individual yondashish bilan birga qo’shib olib borish. Ishning frontal shakli — bu umumiy topshiriqlar, umumiy ritm, jo’r bo’lib javob berish va hokazolardir. Bular esa, o’z navbatida, bolalarga beriladigan alohida topshiriqlar bilan qo’shib olib boriiishi kerak. Tarbiyachi yakka (individual) topshiriq va usullarni tan- lashda bolaning bilim darajasini va nutq malakasini, qiziqishini hisobga olishi kerak. Ayniqsa, pedagog mashg’ulotda nutqi yaxshi rivojlanmagan bolalarga alohida e’tibor qaratishi kerak. Shuningdek, indamas, muloqot qilishni istamaydigan, o’zini tutib tura olmaydigan, ezma bolalarga yakkama-yakka yondashishi lozim. 8. Mashg’ulotni to’g’ri tashkil etish. Nutq o’stirish bo’yicha mashg’ulotlar turli sharoitlarda tashkil etilishi mumkin. Ko’proq nutq o’stirish mashg’ulotlari guruh xonasida o’tkaziladi. Shuningdek. qo’g’irchoq teatri, kinofilmlar, harakatli o’yinlar va boshqa mashg’ulotlar zalda o’tkaziladi. Yilning issiq kunlarida mashg’ulotlar guruh maydonchasida. peshayvonda ham o’t- kazilishi mumkin. Nutq o’stirish mashg’ulotlari va boshqa mashg’ulotlarda quyidagi gigiyenik sharoitlarga amal qilish lozim: yorug’lik yetarli darajada bo’lishi, stollar, jihozlar bolalar bo’yiga mos bo’lishi kerak. Bolalarning va tarbiyachining doimiy o’tira- digan joyi bo’lishi, bolalar stol atrofida o’tirishganda tarbiyachini aniq ko’rib turishlari, bolalar tarbiyachiga, tarbiyachi esa bolalarga qarab o’tirishi kerak. Guruh xonasining havosi doimo yangilanib turishi lozim. Mashg ’ ulotda harakatlanuvchi , mayda predmetlar , shuningdek , loto o ’ yini vaqtida tarqatma predmetlar bilan mashq qilishda , akvariumdagi baliqni , qafasdagi qushni va hokazolarni kuzatishda bolalar doira shaklida o ’ tirishadi , tarbiyachi esa bolalar o ’ rtasida o ’ tiradi . Mashg’ulot vaqtidagi muhit estetik talablarga javob berishi lozim. 9. Mashg’ulot natijalarini hisobga olish. Bolalar bilimi mashg’ulot jarayonining o’zida e’tiborga olib boriladi. Tarbiyachi mashg’ulot vaqtida bola nutqini kuzatib, uning javobini hisobga olib boruvchi daftarga belgilab qo’yadi. Ayniqsa, dasturning murakkab bo’limi hisoblangan hikoya qilishga o’rgatish bo’yicha bolalarning javoblarini kundalikka yozib boradi. Bunday hisobga olib borish tarbiyachi uchun kelgusi ish vazifalarini belgilab olishda yordam beradi. 10. O’tilgan materialni boshqa mashg’ulotlarda yoki boshqa faoliyatlarda mustahamlash. Bu talab didaktik prinsiplardan bin— takrorlash prinsipiga asoslangan. Bu talabga rioya qilish juda muhimdir. Chunki bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha olib boriladigan ish jarayonida murakkab aqliy ko’nikma va rnalaka- lar hosil bo’ladi. Bolalarga ona tilini o’rgatish boshqa mashg’ulotlarda ham (dastlabki matematik tasawurlarni shakllantirish, musiqa, tasviriy faoliyat va hokazolarda) amalga oshiriladi. Bu, o’z navbatida, bolaning turli faoliyatlarini tashkil etishda nutqning roli katta ekanligidan dalolat beradi. Birgina mashg’ulot orqali hamma nutqiy vazifalarni (dastur talablarini) amalga oshirib bo’lmaydi. Masalan, maishiy faoliyatga, tabiat hodisalariga, maishiy-xo’jalik, qo’l mehnati va tabiatdagi mehnatga taalluqli so’zlar faqat tabiiy holda. bolalarning shax- san ishtiroklari jarayonidagina (ovqatlanish, yuvinish, kiyinish, o’simliklarni parvarish qilish, tabiatda mehnat qilish va hokazolarda) ular lug’atiga kiritiladi. Mehnat va uning turlari (maishiy-xo’jalik, qo’l mehnati va tabiatdagi mehnat, bolalar lug’atini boyitishda va nutqiy munosa- bat malakalarini shakllantirishda asosiy vosita hisoblanadi. Mehnat jarayoni haqidagi tarbiyachining hikoyalari bolalar tomonidan lug’atni faol o’zlashtirishda, bog’lanishli nutqni rivoj- lantirishda asosiy rol o’ynaydi. O’yin bolalar nutqining rivojlanishi va boyishiga yordam beruvchi muhim vosita hisoblanadi. Har bir o’yin turi alohida ahamiyatga ega. Rolli o’yinlar ma’lum bir sohaga oid so’zlarni o’zlashtirishga, o’z fikrini mustaqil ravishda bayon etishga o’rgatadi. Kasbga taalluqli bo’lgan (shifokor, uy bekasi, tarbiyachi, haydovchi, sotuvchi) rolli o’yinlar kasbga oid so’zlarning bola lug’atiga jadal kirib borishiga hamda madaniy so’zlashish malakasini egallashiga yordam beradi. Yasash, qurishga doir o’yinlar bolalarning lug’atini o’zlash- tirilishi qiyin bo’lgan so’zlar bilan to’ldirish va ularni nutqida faol qo’llashda muhim ahamiyatga ega. Bunday o’yinlar orqali bolalar narsalar (predmetlar)ning sifatini, o’lchamini, fazoviy joylashishini (yirik, yo’g’on, kalta, og’ir, yupqa, uzun, yuqo- rida, pastda, oldinda, orqada, o’ngda, chapda va boshqalar) bilib oladilar va lug’atlarini boyitadilar. Harakatli musiqa, sahnalashtirilgan о ‘yinlar bolalarda ifodali, mazmunli nutqni, ovozning to’g’ri tempini va ohangini, to’g’ri nafas olish va chiqarishni, diksiyani shakllantiradi. Didaktik o’yinlardan bolalarning tevarak-atrof to’g’risidagi bilimlarini, lug’atlarini mustahkamlash uchun hamda nutqiy malaka va ko’nikmalarini (jumla tuzish, so’z shaklini o’zgartirish, hikoya tuzish va hokazolar) shakllantirishda foydalaniladi. Tasviriy faoliyat, bolalar adabiyoti, bayram tadbirlari nutqni rivojlantirishning muhim vositalaridan hisoblanadi. Bu vositalar dastur materialini xotirada uzoq saqlashga yordam beradi, nutqning ifodaliligini ta’minlaydi. Tasviriy san’at bolalarni ko’plab savollar berishga undaydi, o’z taassurotlari bilan o’rtoqlashishga o’rgatadi. Maishiy faoliyat tarbiyachi tomonidan to’g’ri tashkil etilsa, u nutqni to’g’ri rivojlantirishning zaruriy vositasi bo’lib qoladi. Tarbiyachi maishiy faoliyat (ovqatlanish, kiyinish, gim- nastika, sayr, uxlashga tayyorgarlik va hokazolar) jarayonidagi tarbivaga vaqtni to’g’ri ajratib. to’g’ri rahbariik qilsa. bola Hig’ati tez boyiydi, so’zlashuv nutqi rivojlanadi. Shunday qilib, ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“ning ‘Tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutq o’stirish" bo’limlari, ularning vazifalarini amalga oshirishda tarbiyachi bolalar nutqini rivojlantirishning juda ko’p vositalaridan foydalanar ekan. Agar ushbu vositalarning barchasidan bir vaqtning o’zida bir butun pedagogik jarayon sifatida foydalansagina yaxshi natijaga erishishi mumkin. Adabiyotlar: 1. Asqarova М., Abdultayev К , Omilxonova M. O’zbek tili darsligi (7- sinf)- Т., ,,0’qituvchi", 1974- y. 2. Гербова В.В. Занятия по развитию речи и старшей группе десткого сада М., ‘Просвещение", 1984 г. 3. Гербова В.В. Занятия по развитию речи с детьми 4—6 лет. М., ‘Просвещение", 1987 г. 4. Jahongirov G’. O’zbek bolalar folklori. Т., ‘O’qituvchi", 1975- у. 5. Ma’rufov A. Paronimlar lug’ati. Т ., ‘O’qituvchi", 1974- y. 6. Panina LA. Yaslida olib boriladigan ishlarni planlashtirish va hisobga olish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- v. 7. Razbayeva E. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni himoya qilib berishga o’rgatish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 8. Razbayeva E . Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan suhbat o’tkazish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 9. Тпхеева E.И. Развитие речи детей. М., ‘Просвещение", 1981 г. 10. Usmonova 0’. Talaffuz madaniyati. Т ., ‘Fan", 1976- у .

Похожие

Maktabgacha ta’limda jismoniy tarbiya metodikasining asosiy tushunchalari
Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya yo‘riqchisining vazifalari
Maktabgacha tarbiya muassasalarida tabiat bilan tanishtirish ishlarini rejalashtirish
Rivojlangan mamlakatlarda maktabgacha ta’lim tizimi
Maktabgacha ta’lim muassasalariga jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini rejalashtirish va tashkil etish metodikasi (5-amaliy mashg‘ulot)