logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Дошкольное и начальное образование
  4. Bolalar nutqining tovush madaniyatini tarbiyalash uslubiyoti

Bolalar nutqining tovush madaniyatini tarbiyalash uslubiyoti

Загружено в:

08.01.2023

Скачано:

0

Размер:

50.6494140625 KB
Скачать
Bolalar nutqining tovush madaniyatini tarbiyalash uslubiyoti Reja: 1. Nutqning tovush madaniyati to’g’risida tushuncha 2. Nutqning tovush madaniyatiga doir ishlarning vazifalari 3. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarni tashkil etish 4. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha mashg’ulotlarning tuzilishi 5. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarni rejalashtirish 1. Nutqning tovush madaniyati to’g’risida tushuncha Nutq madaniyati — bu bayon etiladigan fikr mazmuniga mos tarzda til vositalarining barchasidan (tovush, intonatsiya, grammatik shakllar, leksik urg’ulardan) to’g’ri foydalana olishdir. Nutqning tovush madaniyati nutq madaniyatining ajralmas bir qismidir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar nutqning tovush madaniyatini atrofdagi kishilar bilan muloqotda bo’lishlari natijasida egallaydilar. О . I. Solovyova nutqning tovush madaniyati asosiy yo’na- lishlarini belgilab, shunday deydi: ‘Tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: bolalarda so’zlardagi tovushlarni aniq, to’g’ri talaffuz etishni tarbiyalash, ona tili, orfoepiya qoidalari asosida so’zlarni to’g’ri talaffuz etishni, aniq talaffuzini (yaxshi dik- siyani), bola nutqining ifodaliligini tarbiyalash". Biroq nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bu to- vushlarning to’g’ri talaffuzini shakllantirish ekan, deb tu- shunmaslik kerak. To’g’ri tovush talaffuzini shakllantirish nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarning bir qismigina (bir bo’lagi) hisoblanadi. Tarbiyachi bolalarda to’g’ri nafas olish va chiqarishni, ona tilidagi hamma tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni, so’zlarni aniq talaffuz etishni, ovozdan to’g’ri foy- dalanishni, shoshilmasdan nutqning mazmuniga qarab, ifodali gapirishni tarbiyalaydi. Demak, nutqning tovush madaniyati deb, nutqning fonetik va orfoepik jihatdan to’g’riligi, so’zlashgan vaqtda to’g’ri nafas olish va chiqarish, ravshan gapirish, so’zlarda urg’uni to’g’ri ishlatish, nutqning mazmundorligiga qarab uning ifodaliligi, ovoz kuchi va nutq sur’atini tartibga solish tushuniladi. Bolalarga ona tilini o’rgatish bo’yicha ishlar tizimida nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash muhim o’rin egallaydi. Bu jarayonda bola o’zbek tilidagi hamma tovushlarni to’g’ri talaffuz etishga, mashg’ulotlarda. kundalik muomalada yetarli ovoz kuchida javob berishga, shoshilmasdan, ifodali gapirishga o’rganadi, bu ishlar qancha erta boshlansa, shuncha katta muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash nutqning boshqa tomonlarini, ya’ni lug’atini, bog’langan nutqni, nutqning grammatik jihatdan to’g’ri shakllanishini rivojlantiradi. Nutqi yaxshi rivojlangan bola atrofdagilar bilan tez muloqotga kirishib ketadi, o’z fikrini va istagini tushunarli tarzda bayon etadi, o’rtoqlari bilan birgalikda o’ynaydigan o’yinlari haqida darrov kelishib oladi. Aksincha, tushunarsiz nutq o’zaro munosabatni qiyinlashtiradi, bola xarakterida salbiy xususiyatlarning (odamovi, indamas, qo’rqoq va hokazo) vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Bolalar o’zbek tilidagi tovushlarni asta-sekin o’zlashtiradilar. Maktabgacha tarbiya yoshining boshida bolaning nutq apparati shakllanib bo’ladi (kattalarning nutq a’zolaridan biroz farq qiladi), fonematik eshituv qobiliyati yaxshi ishlaydi. Shu bilan bir qatorda, har qaysi yosh davridagi bolalarda nutqning tovush madaniyati sohasida o’z kamchiliklari mavjuddir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar ayrim tovushlarni noto’g’ri talaffuz etadilar, ayniqsa, shovqinli tovushlarning o’rnini almashtiradilar yoki so’zlar tarkibidagi ba’zi tovush va bo’g’inlarni tashlab ketadilar. Masalan, uch yoshli bola artikulatsiya apparatining (til muskullari, lablar. pastki jag’) harakatlari ancha rivojlangan. eshitish qobiliyati, ovoz apparatining ishi takomillashgan bo’ladi. Ammo bu yoshda nutqning tovush tomoni yaxshi tako- millashmagan bo’lib, ular bir qancha tovushlarni talaffuz etmay- dilar yoki yengil talaffuz etiladigan tovushlar bilan almashtiradilar: r tovushini у (yidiska) tovushi bilan; sh tovushini s (sapka) tovushi bilan, j tovushini z, d bilan (zucla, ciuda). Olti-yetti yoshli bola nutqi har tomonlama to’liq takomillashib bo’ladi. Ammo ayrim bolalar nutqi yctarli darajada ravon bo’lmay- di. Masalan, sh, j, r tovushlarini buzib talaffuz etadilar; s tovushini yumshoq sh tovushi bilan {soat — shocif), z tovushini yumshoq j tovushi bilan {zanjir — janjir) almashtiradilar. 2. Nutqning tovush madaniyatiga doir ishlarning vazifalari Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash ona tilidagi tovushlarning aniq artikulatsiyasini, ularni to’g’ri talaffuz etishni, so’z va jumlalarni to’g’ri va aniq talaffuzini, to’g’ri nafas olish va chiqarishni, shuningdek, yetarli balandlikdagi ovozni, odatdagi nutq sur’atini, ifodalilikni, intonatsiya vositalarini (mantiqiy pauzalar, urg’u, nutqning ritmi va tempi, xushohanglik) shakl- lantirishni o’zida mujassamlantiradi. Nutqning tovush madaniyati yaxshi rivojlangan nutqni eshitish qobiliyati asosida shakllanadi va rivojlanadi. Bolalarda to’g’ri, jarangdor nutqni rivojlantirish bilan bir qatorda, tarbiyachi quyidagi vazifalarni hal etishi kerak: 1. Bolalarda nutqni eshitish qobiliyatini va uning asosiy komponentlarini: eshituv diqqatini (eshitish orqali u yoki bu tovushni va uning yo’nalishini aniqlash malakasi), fonematik eshitish ni, temp va ritmni idrok etish qobiliyatini tarbiyalash. 2. Artikulatsiya apparatini rivojlantirish. 3. To’g’ri nafas olish va chiqarish ustida ishlash, ya’ni qisqa nafas olib, uzun havo oqimini chiqarish qobiliyatini tarbiyalash. Bu jumlalarni erkin talaffuz qilish imkonini beradi. 4. Muloqot shartlariga mos ravishda ovoz balandligini bosh- qara olish qobiliyatini tarbiyalash. 5. Ona tilidagi hamma tovushlarni to’g’ri talaffuz etish ni shakllantirish. 6. Har bir tovush, so’z va jumlalarning aniq, ravshan talaffuzini shakllantirish, ya’ni ravon gapirishni tarbiyalash. 7. O’zbek adabiy tilining orfoepiya qoidalari (talabiari) asosida so’zlar talaffuzini rivojlantirish. 8. Nutqning odatdagi (normal) tempini shakllantirish, ya’ni so’z va jumlalarni o’rtacha tempda (nutqni tezlatmay ham, sekinlashtirmay ham) tinglovchilarga uni aniq idrok qilishlari uchun imkoniyat yaratgan holda gapirishga o’rgatish. 9. Nutqning intonatsion ifodaliligini tarbiyalash, ya’ni mantiqiy pauza, urg’u, xushohanglik, temp, ritm va tembr yordamida his-tuyg’ularini va kayfiyatini, fikrlarini aniq ifodalash qobiliyatini tarbiyalash. Tarbiyachi nutqning asosiy buzilishlari to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi kerak. Masalan, duduqlanish, ming’irlab (manqalanib) gapirish. Bu tarbiyachilarga nutq buzilishini ogohlantirish va uning oldini olish, bolani mutaxas- sis — logopedga yuborishlari uchun zarurdir. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“da yuqorida bayon etilgan vazifalar har bir yosh guruhida ularning yoshi va ruhiy holatlarini hisobga olgan holda bayon etilgan. (‘Bolalar bog’cha- lari uchun dasturlar". Tevarak-atrof, badiiy adabiyot bilan tanishtirish, nutq o’stirish. Т .,1992-y., 4 - 5 , 1 2 , 2 3 - betlar.) Nutq shakllanishining boshlang’ich davrida nutqni esliitish qobiliyati asosiy komponentlarining rivojlanishi bir me’yorda (bir tekisda) kechmaydi. Nutq rivojlanishining boshlang’ich davrida bolalarning eshituv diqqatini rivojlantirishga katta e’tibor beriladi. Bolalar ovozning o’zgarishini darrov payqab olis1. Nutqni eshitishni (eshiluv diqqatini) rivojlantirish h (baland tonda berilgan javobga yig’laydilar, samimiy, xushohang tonga jilntayib qo’yadilar), ovozning tempini (onasining va yaqin kishilarning ovozini) hamda so’zning ritmik holatini (so’zning tovush tarkibini, bo’g’in miqdorini) to’g’ri idrok etisb, shu- ningdek, nutq tempini boshqara olish qobiliyatiga egadirlar. Nutq rivojlanishining keyingi davrlarida fonematik (tovushlarni) eshituvni, ya’ni bir tovushni ikkinchi bir tovushdan aniq farqlay olish (ajrata olish) qobiliyatini shakllantirish katta rol o’ynaydi. Bu bolalarni ayrim so’zlarni bilib olishga va tushunishga o’rgatadi. Yaxshi rivojlangan eshituv diqqati ona tilidagi hamma tovushlarni aniq, ravshan va to’g’ri talafTuz etilishini ta’minlaydi, so’zning aytilish balandligini to’g’ri boshqarish o’rtacha sur’atda, ifodali va mazmunli gapirish imkonini beradi. Nutqni eshitishni rivojlantirish artikulatsiya apparati a’zolarining harakati jarayonida vujudga kcladigan sezgining rivojlanishi bilan mustahkam bog’- liqdir. Tarbiyachi bolalarda eshituv idrokini rivojlantirish uchun jarangdorligi jihatdan yaqin va uzoq bo’lgan tovushlarni va tovush birikmalarini eshitish orqali farq qilishga o’rgatadi. Masalan, tarbiyachi turli tovush birikmalarini talafTuz etadi, bolalar esa nimaning (kimning) ovozini eshitayotganliklarini aytadilar. Eshituv idrokini rivojlantirish jarayonida tarbiyachi bolalar diqqatini bir xil tovushlar, tovush birikmalari, so’z va jumlalar baland va past, tez va sekin talafTuz etilishi mumkinligiga qaratadi. Tovushlarni, tovush birikmalarini, so’z va jumlalarning talaffuzini, balandligini va tezligini ajratishga o’rgatish uchun tarbiyachi bolalarga turli topishmoqlar beradi. Bolalar bolg’acha bilan baland va past (tarbiyachi to’siq orqasidan turib bolg’acha bilan turli balandlikda taqillatadi), qattiq va sekin taqillatish mumkinligini, katta soatlar sekin, kichkina soatlar esa tez (tarbiyachi har xil tezlikda ‘chiqchiq", ‘chiq-chiq" deb talafTuz etadi) chiqillashini bilib oladilar. Bolalar eshitgan tovush birikmalarini turli tezlikda takrorlaydilar. 2. Artikulatsiya apparatini rivojlantirish Nutq tovushlari og’iz bo’shlig’ida shakllanadi. Og’izning shakli 1, yumshoq va hajmi artikulatsiya a’zolari (lablar, til, pastki jag tanglay) harakatining holatiga bog’liq bo’ladi. Tovushlarni talaffuz etishda nutq a’zolarining to’g’ri holati va harakati artikulatsiya deb ataladi. Artikulatsiya apparati tuzilishining buzilishi (masalan, til yuganchasining kaltaligi, yuqorigi va pastki tishlarning bir- biriga jipslashmasligi, tanglayning haddan tashqari yuqori yoki past joylashganligi va hokazolar) tovush talaffuzining noto’g’ri shakllanishiga sabab bo’ladigan omillardan biridir. Biroq bolalar artikulatsiya apparati a’zolarining to’g’ri harakatlanishiga, eshituv diqqatining yaxshi rivojlanganligiga qaramay, tovush talaffuzida kamchiliklar niavjud bo’ladi. Bolada artikulatsiya apparati harakatining takomillashganligi (tilning kam harakatchanligi) ham tovushning noto’g’ri talaffuz etilishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: I) tilning harakatchanligini rivojlantirish (tilni keng va tor qilish, keng tilni pastki tish orqasida ushlab turish, yuqorigi tishlar orqasiga ko’tarish, og’iz ichkarisiga, orqaga surish va hokazolar); 2) lablarning harakatini rivojlantirish (lablarni oldinga cho’za olishga, dumaloq holga keltirishga, jilmayish holatiga keltirish, pastki lab bilan yuqorigi oldingi tishlar oralig’ida tirqish hosil qilish; 3) pastki jag’ni ma’lum holatda ushlab turishni rivojlantirish. 3. Nafas olish va chiqarishni rivojlantirish ustida ishlash Nutq tovushlari hosil qilishning ntanbayi — bu o’pkadan chiqayotgan uzun havo oqimining kekirdak, hiqildoq, og’iz bo’shlig’i yoki burun bo’shlig’i orqali o’tishi hisoblanadi. Nafas nutq texnikasining muhim qismidir. Nafas ovoz va nutqni tinglovchiga yetkazish, ovoz kuchini tashkil etish vositasidir. Bolaning nafas olishi qancha yaxshi bo’lsa, ovozi ham, nutqi ham shu qadar jarangdor va kuchli bo’ladi. Chiniqqan va mashq qilingan nafas jumlalarni mantiqan yaxlit, o’zaro uzviy bog’liq holda talaffuz etishda muhim rol o’ynaydi. Nutq jarayonida nafas olish va chiqarish nutqsiz nafas olishdan farq qiladi. Nutqsiz nafas olishda havo oqimi burun orqali olinadi va chiqariladi. Nutqsiz nafas olishda burun orqali olinadigan va chiqariladigan havo oqimining davomiyligi bir xilda, ya’ni teng bo’ladi. Nutq jarayonida nafas og’iz orqali olinib. nafas olish tez bo’Iadi, nafas chiqarish esa sekinlashadi. Nutqsiz nafasda nafas olishdan so’ng tez nafas chiqarilib. so’ng pauza qilinadi. Nutqiy nafasda esa nafas olishdan so’ng pauza qilinib, keyin bir tekisda nafas chiqariladi. Nutqda to’g’ri nafas olish va chiqarish to’g’ri tovush talaffuzini ta’minlaydi, kerakli bo’lgan nutq balandiigini tutib turish uchun sharoit yaratadi, aniq pauzaga rioya qilishni, nutqning bir tekisda bo’lishini va uning intonasion ifodaliligini ta’minlaydi. Nutq jarayonida nafas olish va chiqarishning buzi- I ishi sabablari bu organizmning u m u m i y kuchsizlanishidan (darmonsizlanishi), yurak-tomir kasalliklari va hokazolardir. Bunday hollarda bolalar so’zlarni to’liq aytolmaydilar, oxirgi jumlalarni pichirlab talaffuz etadilar. Ba’zan bunday bolalar uzun jumlalarni nafas olish vaqtida tugallashga majbur bo’ladilar, bulling natijasida nutq noaniq bo’ladi. Nafas chiqarishning qisqa bo’lishi bolalarni mantiqiy pauzalarga amal qilmasdan, shoshilib gapirishga majbur qiladi. Shuning uchun tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: 1) maxsus o’yin mashqlaridan foydalanib, erkin, tekis, uzun havo oqimini hosil qilish; 2) tarbiyachi- pedagog nutqiga taqlid qilish orqali nafasdan to’g’ri, o’rinli foydalanishga (bir nafas chiqarishda uncha katta bo’lmagan jumlalarni aytishga) o’rgatish. 4. Ovoz ustida ishlash Ovoz apparati yordamida balandligi, kuchi, tembri jihatdan har xil bo’lgan tovush lain ing yig’indisidan kishi ovozi belgilanadi. O v o z b a l a n d l i g i — tonni balandlatish va pastlatish, baland ovozdan past ovozga, past ovozdan baland ovozga o’tish. O v o z к u ch i — tovushlarni ma’lum bir balandlikda (baland — odatdagi balandlik — past), shuningdek, to’liq jarangdor talaffuz etish malakasi. O v o z t e m b r i — ovozning sifati (jarangli, titroq, jarangsiz, so’niq va hokazolar). O v o z — o v o z naychalarining tebranishi natijasida vujudga keladi. Uning sifati nafas, ovoz bo’limlarining artikulatsiyasi apparatlarining hamkorlikda ishlashlariga bog’liq. Yuqori nafas yo’llarining har xil kasalliklari, doimiy tumov, adenoidlar va hokazolar ovoz buzilishlariga sabab bo’ladi. Ko’pchilik bolalarda ovozdan noto’g’ri foydalanish sababli ovoz buzilishlari kelib chiqadi. Chunonchi: ovoz paychalarining tarang bo’lishi, nutqning har doim baland bo’lishi, ayniqsa, havo sovuq vaqtlarda baqirib gapirish, ovoz tonidan noto’g’ri foydalanish, bola yoshiga mos bo’lmagan ovoz diapazonidan foydalanish (masalan, bolaning uzoq vaqtgacha kichkina bola nutqiga taqlid qilib yoki juda past ovozda gapirishi). Shuningdek, ovozning buzilishi halqumning yoki yuqori nafas yo’llarining kasalliklari bilan og’rigan bolalarda ham vujudga kelishi mumkin. Ovoz imkoniyatlaridan noto’g’ri foydalanish bola shaxsining xususiyatlari (haddan tashqari uyatchan bola doimo past ohangda gapiradi; tez qo’zg’aladigan, jahldor bolalar baland ohangda (tonda) gapiradi), noto’g’ri tarbiyalash bilan (atrofdagilarning o’zlari bolaga doimo baland ohangdagi tonda gapirishadi va bunga bolani o’rgatib qo’yadi) bog’liq. Agarxona doimo shovqin- stiron bo’lib tursa, bu bolaning baland, taranglashgan ovoz tonida gapirishga majbur bo’lishi bilan ham bog’liq bo’ladi. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi: 1) o’yin va o’yin mashqlarida ovozning asosiy sifatlari: kuchi va balandligini rivojlantirish; 2) bolalarni kuchanmasdan, turli vaziyatlarga qarab ovozdan to’g’ri foydalanishga (past-baland) o’rgatish. 5. Ona tilidagi barcha tovushlarni to’g’ri talafTuz etishni shakllantirish Ona tilidagi barcha tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni shakllantirishda maktabgacha tarbiya yoshi eng qulay yosh hisoblanadi. Bolalar bog’chasida ona tilidagi tovushlarni talaffuz etish ishlari tugallanishi kerak. Agar bolalarda nutq apparati a’zolarining harakati yetarli darajada rivojlangan bo’lib, bir harakatdan ikkinchi harakatga tez o’ta oladigan, nutqda nafas olish va chiqarish to’g’ri rivojlangan bo’lib, o’z ovozini boshqara olish malakasi hosil bo’lsagina, tovushlarni to’g’ri talaffuz etish shakllangan bo’ladi. To’g’ri tovush talaffuzini o’zlashtirish uchun nutq eshitish a’zolari yaxshi rivojlangan bo’lishi kerak, chunki bu holat o’z-o’zini nazorat qilishni ta’minlaydi, o’zini tekshirish esa har doim tovush talaffuzini takomillashtirishga olib boradi. Nutq apparatining nuqsonlari (qattiq va yumshoq tanglayning yorilishi, tishlar tuzilishining notekisligi, til osti yuganchasining kaltaligi va hokazolar), artikulatsiya apparatining yetarli darajada harakatlanmasligi, fonematik eshituvning rivojlanmaganligi (bir tovushni ikkinchi bir tovushdan ajrata olmaslik) tovush talaffuzining buzilishiga olib boradi. O’z nutqiga c’liborsizlik bilan qarash (o’zining va boshqalarning nutqini tinglay olmaslik), eshitish qobiliyatining pasayishi, atrofdagilarning noto’g’ri nutqlari tovush talaffuzidagi nuqsonlarga sabab bo’lishi mumkin. Bolalar tomonidan tovushlarni noto’g’ri talaffuz etishning belgilari quyidagilar: ayrim tovushlarni tashlab aytish; bir tovushni ikkinchi bir tovush bilan almashtirish; tovushni noaniq — buzib talaffuz etish va hokazolardir. Ayniqsa, tovushlarni bir-biri bilan almashtirib hamda buzib talaffuz etadigan bolalar bilan ishlashni o’z vaqtida boshlash kerak. chunki tovushlarni almashtirib talaffuz etish kelgusida bolaning yozma nutqiga ham ta’sir etishi (bir tovushni ikkinchi bir tovush bilan almashtirib yozadi) mumkin, tovushlarni buzib, noaniq talaffuz etish va uni o’z vaqtida tuzatmaslik bu nuqsonlarni bartaraf etish uchun kelgusida katta kuch va uzoq vaqt sarf etishni talab etadi. Bundan tashqari. maxsus davolash va o’rganislmi talab etuvchi nutqning og’ir nuqsonlari (alaliya, dizartriya va hokazolar) ham tovush talaffuzining buzilishiga sabab bo’ladi. Mana shu tomonlami hisobga olgan tarbiyachi quyidagi ish vazifalarini amalga oshirishi kerak: I) bolalarni hamma tovushlarni so’zning boshida, o’rtasida va oxirida to’g’ri talaffuz etishga o’rgatish: 2) so’zlarni. tovushlarni to’g’ri talaffuz etishga o’rgatish: 3) bola nutqidagi nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlash va, zarur bo’lsa, o’z vaqtida maxsus bolalar muassasalariga yo’llash. 6. Ravon gapirish (diksiya) ustida ishlash Bolalarda ravon gapirish, ya’ni har bir tovushni, shuningdek, so’z va jumlalarni aniq talaffuz etish artikulatsiya apparati a’zolari ishining rivojlanishi va takomillashishi bilan bir vaqtda shakllanadi. Ravon gapirish ustida ishlash ona tilidagi barcha tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni shakllantirish bilan mustahkam bog’liqdir. Ravon gapirish (diksiya) nutq tovushlarini to’g’ri talaffuz etish me’yoridir. 2 yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan bolalar nutqining har tomonlama tez rivojlanishini hisobga olib, bolalar tomonidan so’z va jumlalarni aniq va ravshan talaffuz etishga diqqatni qaratish zarur. Bolalarda ravon gapirish ni tarbiyalashda jumlalardagi so’zlarni hamda so’zlardagi hamma tovushlarni aniq talaffuz ctib, sekin sur’atdagi nutqqa taqlid qilish orqali crishiladi. Biroq ravon gapirishga hamma vaqt ham taqlid qilish orqali erishib bo’lmaydi. Bunga eshitish a’zolarining hamda artikulatsiya apparati a’zolarining yaxshi rivojlanmaganligi, o’zining ovozidan to’g’ri foydalana olmasligi to’siq bo’lishi mumkin. Ko’pincha diqqati beqaror, tez qo’zg’aluvchan, boshqalarning nutqiga quloq solmaydigan, o’z-o’zini boshqara olmaydigan bolalar ravon gapira olmaydilar. Bunday bolalarning nutqi yetarli darajada aniq bo’lmaydi, ular har doim ham so’zning va jumlaning oxirini aniq talaffuz etmaydilar. Atrofdagilarning va o’zining nutqini nazorat qilish, nutqda nafas olish va chiqarishni rivojlantirish, artikulatsiya apparati a’zolari harakatini takomiI- lashtirish, o’z ovozidan to’g’ri foydalanishga o’rganisli natijasida bolaning ravon gapirishi (diksiyasi) yaxshilanadi. 7. Orfoepiya ustida ishlash Kishilar bir-birlarini tushunishlari uchun ularning og’zaki nutqi bir xilda bo’lishi kerak. Ko’pincha bolalar o’z nutqlarida mahalliy (sheva) so’zlarni ishlatadilar, urg’ularni noto’g’ri qo’Haydilar, oddiy so’zlashuvdagi (adabiyot til qoidasiga kirmaydigan) so’zlardan foydalanadilar. Tarbiyachi har doim bolalarni so’zlarni adabiy til qoidalari asosida talaffuz etishlarini nazorat qilib borishi va o’z vaqtida ularning xatosini to’g’rilashi (to’g’ri talaffuz namunasini aytib berish asosida) kerak. Tarbiyachining asosiy vazifasi bolalarda ona tilining orfoepiya qoidalariga mos madaniy talaffuzni takomillashtirishdan iboratdir. Buning uchun u mashg’ulotga tayyorlanish vaqtida turli qo’llanmalardan, lug’atlardan foydalanishi kerak. 8. Nutq tempi (sur’ati) ustida ishlash Nutq tempi (sur’ati) deganda ma’lum vaqt ichidagi nutq tezligi tushuniladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda sekinlashgan sur’atda gapirishdan ko’ra tezlashgan suratda gapirish hollari ko’p uchraydi. Bu esa nutqning aniq, burro bo’lishiga salbiy ta’sir etadi, tovushlar artikulatsiyasi buziladi, ba’zan alohida tovushlar, bo’g’inlar va hatto so’zlar tushib qoladi. Shuning uchun tarbiyachining asosiy vazifasi bolalar nutqidagi so’zlarning aniq, jarangdorligiga ta’sir etuvchi nutq sur’ati mo’tadil (o’rtacha) bo’lishi ustida ishlashdan iboratdir. 9. Intonatsion ma’nodorlik (ifodalilik) ustida ishlash Intonatsiya — bu ovozning nutq, tovush doirasida va muayyan vaqt birligi davomida turlicha tovlanishidan iborat. Intonatsiya 156 deganda, nutq tovushi tarkibidagi ohangdorlik va jilo tushuniladi. Intonatsiya chinakam emotsional holatning mahsuli bo’lib, u so’zlovchining xohishi, irodasi, niyati, intilishi, ruhiy kechinmasi kabi omillar bilan, ya’ni so’zlovchining jismoniy va ruhiy holati bilan bog’liq. Intonatsiya — bu hamma ma’nodorlik vositalarini o’z ichiga qamrab olgan murakkab majmua (yaxlitlik). Ohangdorlik — jumlalarni talaffuz etish vaqtida ovozni balandlatish yoki pastlatish. U nutqqa turlicha ohang beradi (kuylovchan, yumshoq, yoqimli va boshqalar) va bir xillikka yo’l qo’ymaydi. Ohangdorlik nutqning har bir so’zida mavjud bo’lib, kuchi, balandligi jihatdan o’zgarib turadi: Temp (sur’at) — mazmuniga qarab nutqning tezlashishi yoki sckinlashishi. Ritm — urg’uli va urg’usiz bo’g’inlarning teng tarzda navbat- lashib turishi (ya’ni ularning quyidagi sifatlari: uzunligi va qis- qaligi, ovozni balandlatish va pastlatish). Jumla urg’ulari va mantiqiy urg’ular — ifodalanayotgan mazmunga qarab alohida so’zlar (mantiqiy urg’u) yoki guruh so’zlarni (junila urg’ulari) pauzalar, ovoz tonini balandlatish bilan ajratib, uzoq va katta kuch bilan talaffuz etishdir. Nutq tembri — so’zlarning tovlanishi, emotsional holatni (qayg’uli, xafaqon, quvnoq va hokazolar) anglatadi. Ma’nodorlikning ushbu vositalari yordamida fikrlar tugal- lanishi, aytilgan fikrning asosiy m a z m u n i o’zgarishi, u qo’shimcha ahamiyat kasb etishi mumkin. Nutqda intonatsion ma’nodorlik bo’lmasligining sababi — eshitish a’zolarining rivojlanmaganligi, noto’g’ri nutqiy tarbiya berish, nutqning har xil nuqsonlari (masalan, dizartriya, rinolaliya va hokazolar) va boshqalarga bog’liqdir. Bola o’z nutqida turli xildagi his-tuyg’u- larni boshqalarga bildirishda ma’nodorlikning intonatsion vositalaridan to’g’ri foydalanishi kerak. Tarbiyachining nutqi bolalarda intonatsion ma’nodorlikni (ifodalilikni) tarbiyalashda namuna bo’lishi kerak. Nutqning intonatsion ma’nodorligini tarbiyalash ustida ishlash taqlid qilish asosida olib boriladi. Tarbiyachi bolalarga she’rni yod oldirishda, qayta hikoya qilishda o l zi nutqning intonatsion vositalaridan keng foydalanadi va bolalar diqqatini nutqning ma’nodorligiga yo’naltiradi. Bolalar tarbiyachining to’g’ri, intonatsion, ma’nodor (ifodali) nutqini eshitib, o’zlari ham nutqlarida mustaqil ravishda kerakli intonatsiyalardan foydalana boshlaydilar. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarning hamma bo’Iimlari (vazifalari) bir- biri bilan bog’liqdir. 3. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarni tashkil etish 1. Bolalar nutqini tekshirish. Nutqning tovush madaniyati vazifalarini to’liq anglab yetgan tarbiyachi har bir bola nutqining tovush madaniyati darajasi bilan tanishadi. Bu tarbiyachiga umumiy vazifalarni aniqlashga yordam beradi. Shu munosabat bilan o’quv yilining boshida bolalar nutqining tovush tomoni tekshiriladi. Shuningdek, tarbiyachi har bir bolaning nutq holatini kundalik kuzatishlarining natijalari asosida ham o’rganib boradi va ularning nutqlari to’g’risida aniq tasawurga ega bo’ladi. Bola nutqini tekshirishdan avval tarbiyachi bog’cha shifokori bilan suhbatda bo’lib, bolalarning artikulatsiya apparati holatlarini ko’zdan kechiradi, nuqsonlarni aniqlaydi. So’ngra nutqning tovush tomoni tekshiriladi. Tekshirish jarayonida maxsus rasmli kartochkalardan foydalaniladi. Bundan tashqari, so’zning bo’g in tuzilishi, fonematik idrok ( sasha , sha-sa, sa-ja, ja-za va hokazolar) tekshiriladi. Bolalarga yod olgan she’rlarini aytib berishni taklif etib, ularning nutq sur’atini, ohangdorligini, nutqda nafas olish va chiqarishni, nutqning ravonligini, ovoz tonini, intonatsion ma’nodorligini va hokazolarni tekshi radi. Bolalar nutqidagi kamchiliklar aks ettirilgan ma’lumotno- ma jadvali maktabgacha tarbiya uslubiyot xonasiga (shahar yoki tuman uslubiyot xonasiga) beriladi. Shahar yoki tuman uslubiyotchisi hamma bolalar bog’chasidagi bolalar tovush talaffuzining ahvoli to’g’risida to’liq ma’lumotga ega bo’ladi. Ayniqsa, maktabga tayyorlov guruhidagi bolalar nutqining holatlari jiddiy tahlil qilinadi. Bolalar nutqining tovush madaniyati ahvoli to’g’risidagi ma’lumotlardan maktabgacha tarbiya sohasida ishlovchilarning anjumanlarida foydalaniladi. 2. Tovushlarni to’g’ri talaffuz qilishga o’rgatish bo’yicha ishlarni tashkil etish Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda tovushlarni talaffuz etish ular nutqini harakatga keltiruvchi apparatning ishlashiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun to’g’ri tovush talaffuzini shakllantirish bilan bir vaqtda, nutqni harakatga keltiruvchi apparatning alohida a’zolarini doimiy mashq qildirish kerak; ayniqsa, lablarning muskullarini, lunj (chakak), tilni; jag’larning harakatchanligini rivojlantirish zarur. Bu a’zolarning aniq harakat qilishi tovushlarning aniq, ravon, to’g’ri talaffuz etilishini ta’minlaydi. Nutq apparati a’zolarining harakatchanligini rivojlantiruvchi mashqlar kichik guruhlarda har kuni, katta guruhlarda esa haftada 3 — 4 marta (mashg’ulotda va mashg’ulotdan tashqari vaqtda) o’tkaziladi. Artikulatsiya mashqlari o’yin tarzida o’tkaziladi. Masalan: ‘Ayt-chi, xo’roz qanday qichqiradi?", ‘Qarg’a qanday qag’illaydi, kuchuk qanday vovullaydi?" (birinchi kichik guruh) va boshqalar. To’g’ri tovush talaffuzini tarbiyalash buyicha ishlarni tashkil etishda quyidagi asosiy uslubiyotlardan (metodlardan) foydalaniladi: ko’rgazmali material bilan o’tkaziladigan yoki so’zli ta’limiy o’yin (‘Kimning uychasi?", ‘Do’kon", ‘Orkestr"); harakatli o’yinlar (,,Otlar“, ,,Poyezd“); tovushga taqlid qiluvchi ertak va hikoyalardan (‘Qo’lqop", ‘Mitti jo’ja", ‘Chin do’st", ‘Ahmoq sichqon haqida ertak" va boshqalar); she’rlar, sanamalar, aytishuvlar, tez aytishlardan foydalaniladi. Shuningdek, to’g’ri tovush talaffuzini shakllantirishda quyidagi usullardan foydalaniladi: I) to’g’ri talaffuz namunasi (tarbiyachi to’g’ri tovush talaffuzini aytib ko’rsatadi); 2) jo’r bo’lib va yakkamayakka takrorlash; 3) tushuntirish; 4) to’g’ri artikulatsiya ni ko’rsatish. Agar tovush talaffuzi bo’yicha o’yin mashg’ulotdan tashqari vaqtda o’tkazilsa va unda hamma bolalar qatnashmasa, u vaqtda tovushni yaxshi talaffuz eta olmaydigan bolalar bilan birga tovush talaffuzida hech qanday nuqsoni bo’lmagan bolalardan bir nechtasini o’yinga jalb qilish kerak. (Taqlid qilish uchun namuna bo’ladi.) Noto’g’ri tovush talaffuzini tuzatish usullariga alohida talablar qo’yiladi: unga tez-tez qaytish kerak emas (ya’ni noto’g’ri tovush talaffuziga): bu bolani asabiylashtiradi, o’yindan yoki boshqa faoliyatdan chalg’itadi. Nutqida nuqsoni bo’lgan bolaga mashq qilishga imkon yaratish uchun uning diqqatini to’g’ri tovush talafifuziga yo’naltirish kerak. O’yin mazmuni sekin-astalik bilan murakkablashtirib boriladi, ya’ni o’yindagi tovush materiali murakkablashadi. 3. Nutqni eshitish (eshitish nutqi) ni tarbiyalash ishini tashkil etish Nutqni eshitishni shakllantirish hamma guruhlarda tashkil etiladi. Ta’limiy o’yinlar eshituv diqqatini rivojlantirishda, ya’ni tovushni eshitish qobiliyatini o’stirishda katta o’rin egallaydi. Kichik guruhlarda bu o’yin mashg’ulotida musiqaviy ovoz chiqaradigan o’yinchoqlardan foydalaniladi. Bu o’yinchoqlar yordamida bolalar tovush kuchini, xarakterini ajrata olishga o’rganadilar. Masalan, ‘Quyosh va yomg’ir’’ o’yinida bolalar tarbiyachining ‘quyosh" deyishi bilan ‘sayrga" chiqishadi va doira sadosi ostida osoyishta yurishadi (tarbiyachi doirani sekin-sekin chaladi), tarbiyachi ‘yomg’ir" deb doirani tez-tez, baland chalishi bilan bolalar o’z ‘uylariga" (oldindan belgilab qo’yilgan joyga) yugurishadi. ‘Top- chi, nima qilish kerak?" o’yinida bolalar doiraning yoki shiqildoq o’yinchoqning kuchli (tez-tez yoki baland) ovozini eshitishlari bilan qo’llaridagi bayroqchalarini silkitishadi, bo’sh (sust, sekin, past) chalganda esa bayroqchani tizzalariga tushirishadi. Shuningdek, ‘Qayerda chalishdi?", ‘Nimada chalishyapti?", ‘Masxaraboz to’siq orqasida nima qilyapti?" degan ta’limiy o’yinlardan keng foydalaniladi. Katta guruhlarda eshituv idrokini rivojlantirishda yuqorida bayon etilgan o’yinlardan tashqari radioeshittirishlar, magnitofon yozuvlari ham katta rol o’ynaydi. Bundan tashqari, tez-tez ‘bir daqiqa jimjitlik"ni tashkil etish kerak. Bu daqiqani ‘Kim ko’p eshitadi?", ‘Xona nima to’g’risida gapiradi?" degan mashq tarzida o’tkazish mumkin. Bu mashq jarayonida ba’zi bir bolalarga nimaning tovushini eshitgan bo’lsalar (jo’mrakdan suvning tomchilashini, qafasdagi qushning ovozini yoki qushlarning qanot qoqishidagi tovushni, soatning chiqil- lashini va hokazolar), shu tovushlarga taqlid qilish taklif etiladi. Boshqa turdagi o’yinlar nutqni eshitishni (so’zdagi, nutqdagi tovushlarni idrok etish va anglash uchun) rivojlantirishga qaratilgandir. Masalan: ‘ Тор -chi, men nima dedim?" ta’limiy o’yinida tarbiyachi bolalardan bir necha metr masofada turib. avval baland bo’lmagan ovozda, so’ngra pichiriab so’z yoki jumlalarni talaffuz etadi, bolalar esa uni eshitib, nima deyilganini topishlari kerak. Tarbiyachi bolalarga bu o’yin qoidasini c’lon qiladi: ‘Men juda past ovozda gapiraman, siz diqqat bilan quloq soling va men nima deganimni toping. Men kimni chaqirsam, shu bola nimani eshitganini baland va aniq aytadi". Kichik guruhda bu o’yin avva) ko’rgazmali material asosida o’tkaziladi: tarbiyachi bolalar oldida turgan o’yinchoqlardan birining nomini sekin aytadi, murakkab bo’lmagan topshiriq beradi (Lola, qo’g’irchoqni stulga o’tqiz; Salim, bayroqehani savatga sol; Vali, gulni guldonga qo’y). Tarbiyachi bu topshirrqlami bolalarga qarab aytadi, bolalar esa aytilgan so’zlarni tarbiyachining artikulatsiya apparati a’zolarining harakatiga qarab topa- dilar. Bu o’yinlar bir necha marta takror o’tkazilgach, topshiriq murakkablashtiriladi: tarbiyachi bolaning orqasida turib so’zni aytadi. Topshiriq bir marta aytiladi va 4—6 bola (joyida o’tirgan holda) nimani eshitganlarini aytishadi, so’ngra kim to’g’ri topganligi aniqlanadi. Katta guruhda vaqt-vaqti bilan bolalarning o’zlariga o’yinni olib borish (o’yin boshqaruvchisi) vazifasi topshiriladi. Shuningdek, ushbu guruhda jarangdorligi bir- biriga yaqin bo’lgan ikkita so’z aytilib, ularning ma’nosini aytish taklif etiladi. Masalan: gul — kuh, tush — dush\ tol ~ sol va boshqalar. ‘ Тор chi, men nima dedim?" o’yini 3 — 8 daqiqa davom etadi. 4. Nutqda nafas olish va chiqarishni rivojlantirishni tashkil etish Tarbiyachining vazifasi bolani nutq jarayonida to’g’ri nafas olishga o’rgatishdan hamda nutqdagi nafas olish va chiqarishdagi nuqsonni bartaraf etishdan iboratdir. Avvalo, bolalarda shovqinsiz, tinch, yelkasini ko’tannasdan nafas olishni rivojlantirish kerak. Nafas chiqarishning uzoqligi bolaning yoshiga bog’liqdir: kichik guruhlarda nafas chiqarish 2 — 3 so’zdan iborat jumlani, o’rtacha va katta guruhlarda esa 3 — 5 so’zdan iborat jumlani talaffuz etishni ta’minlashi kerak. Shu tariqa bolalar ancha kuchli nafas chiqarishga o’rganib boradilar. Nutqda nafas olish va chiqarish ustida ishlashda,, O’tin yorish", ‘Nasos" o’yin-mashqlaridan; yupqa qog’ozdan qirqilib ipga osilgan kapalak shakllarini, shoxdagi barglarni, qoqigulni, yonib turgan shamni, sharni, sovun ko’pigi va hokazolarni puflash mashqlaridan foydalaniladi. 5. Nutq tempi (sur’ati) va ovoz sifati ustida ishlashni tashkil etish Bolalarni o’rtacha tempda gapirishga o’rgatish juda muhim. Buning uchun tarbiyachi quyidagi usullardan foydalanishi kerak: ogohlantirish (‘Men tushunmadim, senga nima beray, sckinroq ayt!“), bog’langan nutq (‘Kel, qo’g’irchog’ingni birgalikda allalaymiz: Alla-alla-yo, alia! Lolaxon uxlasin!") va boshqalar. Natijali usul — bu matnida kuyi bo’lgan harakatli o’yinlar va nutqni harakatlar bilan bog’lashdir. Masalan, bola nomidan tanish she’r aytiladi, bu vaqtda ayiq o’yinchog’i stol usti bo’ylab lapanglab yuradi. Ayiqning lapanglab yurish harakati bola nutqining tempini bir qolipda turishiga yordam beradi. Sho- shilib gapiradigan bolaga mazmuni harakatlar bilan bog’liq bo’lgan she’rni aytib berishni taklif etish mumkin, masalan, Ergash Yondoshning ‘Qo’g’irchoq" she’ri: Erkatoyim qo’g’irchoq, Sochi mayin qo’g’irchoq. Sovg’a qilib to’yingga, O’lchab mitti bo’yingga. Tikdim jajji ko’ylakcha, Awalgidan bo’lakcha. Tovlanadi xuddi zar, Kiyvol, ko’rishsin do’stlar. She’rni harakatlar ko’rsatish bilan (qo’g’irchoqni bag’riga bosadi, sochini silaydi, bo’yini ko’rsatadi, ko’vlakchani ko’rsatadi, qo’g’irchoqqa kiydiradi) aytib beriladi. Hamma guruhlarda nutq tempini tarbiyalashda ashula asosiy vosita hisoblanadi. Odatdagicha rivojlangan bolalarda nutq ritmida (ohangida, vaznida) keskin buzilishlar kuzatilmaydi. Bu buzilishlar ko’pincha nafas olish va clhqarishning takomil- lashmaganligidan, kcrakli so’zni tez tanlab olmasligidan kelib chiqadi. Tarbiyachining ma’noli (ta’sirli) o’qishiga taqlid qilish orqali bolalar badiiy asarlarning ritmini (ohangini, vaznini) his etish, ajratishga, ya’ni ertak ohangini, mashqni va boshqalarning ohangini his etishga o’rganadilar. Yuqorida bayon etilgan usullardan bolalar ovozining turli sifatlarini, kuchini, balandligini shakllantirishda ham foydalaniladi. Kichik guruhlarda nutqiga ta’sir etuvchi usullardan o’yin vaziyatlarida, badiiy asarlarni o’qib berish vaqtida foydalaniladi. Tarbiyachi nima uchun ba’zi hollarda 164 baland gapirish kerak cmasligini tusluintiradi. o’zining talablarini misollar bilan mustahkamlaydi: bolalarga yarim ovozda murojaat etadi, uyqu xonasida juda sekin (past ovozda) gapiradi. Bunda main ohangini yarim ovozda aytish talab etiladigan harakatli o’yinlardan ham foydalanish mumkin. Masalan ‘Mushuk va sichqon" harakatli o’yinida bolalarga yarim ovozda (juda past ovozda) ushbu matn aytiladi: Sekin, sichqonlar, Sekin, sichqonlar. Mushuk bizning tomonimizda o’tiribdi. Sichqon, sichqon, chtiyot bo’l, Mushukka tutilma! Katta guruhlarda ovozning egiluvchanligini rivojlantirishga yordam bcruvchi mashqlardan foydalanish kerak. Bularga tez aytishuvlar, ,,Aks-sado“, ‘Yoqlama" o’yinlari misol bo’lishi mumkin. ,,Aks-sado“ o’yinining mazmuni: hamma bolalar bog’dagi (o’rmondagi) qushlarni tasviiiashadi (ku-ku, chiq-chiriq, chiq- chiriq), aks-sadoni tasvirlovchi bola esa bu tovushlarni juda past ovozda (xuddi uzoq-uzoqlardan eshitilayotgandek) takrorlaydi. ‘Qopqon", ‘Karusel" harakatli o’yinlaridagi she’r matnlari past, sekin, tez talaffuz etiladi. ‘Qopqon" o’yinidagi matnni qopqon rolini bajarayotgan bolalar doira bo’ylab yurib aytadilar: Narsalarni kemirib, Jonga tegdi sichqonlar. Ehtiyot bo’ling makkorlar, Sizni quvib yctamiz, Mammangizni tutamiz.... ‘Biz ayiqni qanday chaqirdik?" ta’limiy o’yinini o’tkazish mumkin (avval bitta yirik o’yinchoq bilan, so’ngra mayda tarqatma o’yinchoqlar bilan). O’yin boshlovchi (o’yinni olib boruvchi — tarbiyachining o’zi) to’siq orqasiga yashirinib olgan ayiqqa ovozini o’zgartirib shunday murojaat qiladi: ‘Ayiq. qani sen, bizga qaragin". Bu jumlaning talaffuz ctilishiga qarab, ayiq har xil harakatlarni bajaradi. Agar past ovozda aytilsa, u yotib oladi, uxlaydi; baland ovozda aytilsa, raqsga tushadi; sekin tempda (sur’atda) aytilsa, lapanglab yuradi; tez tempda (sur’atda) aytilsa, yuguradi. So’ngra o’yinga bolalar rahbarlik qilishadi. Ular xor bo’lib ayiqni chaqirishlari mumkin. Bu o’yin eshituv diqqatini rivojlantiradi, ovoz kuchini mashq qildiradi. Katta guruh bolalari ovoz balandligini o’zgartirishga qaratilgan topshiriqlarni juda qiziqib bajaradilar. Masalan, hayvonlarning va ularning bolalarini aks ettiruvchi o’yinchoq yoki rasmni ko’zdan kechirish vaqtida turli ovoz balandligidan foydalanib, ularning ovozlariga taqlid qiladilar (it baland, yo’g’on ovozda, uning bolasi — kuchukcha past ovozda vovullaydi; echki baland, yo’g’on ovozda, uloqcha esa past, ingichka ovozda ma’raydi va hokazo). Tovushga taqlid qiluvchi hikoya va ertaklardan keng foydalaniladi. Masalan: X. X. Andersonning ‘Irkit o’rdakcha", Sh. Pyeroning ‘Tulki bilan g’ozlar", R. Farhodiyning ‘Tonggi so’z" hikoyasi, o’zbek xalq ertaklaridan ‘Fil bilan xo’roz", ‘Qarg’avoy" va boshqalar ovoz sur’atini, kuchi va balandligini o’zgartirishga yordam beradi. 6. Ravshan (burro) gapirish ustida ishlash Tovush talaffuzini shakllantirish ravshan gapirish bilan mus- tahkam bog’liqdir. Bizga ma’lumki, maktabgacha tarbiya yoshidagi ko’pchilik bolalar noaniq, mujmal gapiradilar. Buning asosiy sababi lablarning, til va pastki jag’ning sust harakat qilishidir. Buning natijasida og’iz yetarli ochilmay, unli tovushlar aniq jaranglamaydi. So’zlarning aniq talaffuz etilishi — unli tovushlarni to’g’ri talaffuz qilish hamda undosh tovushlarning hosil bo’lishida nutqni harakatga keltiruvchi a’zolarning (lablar, til, pastki jag’ va boshqalar) aniq harakatiga bog’liqdir. Kichik guruhlarda ravshan gapirishni shakllantirish uchun tovushga taqlid qiluvchi bir qancha o’yinlardan foydalanish mumkin. Tarbiyachi tovush birikmalarini talaffuz etish namunasini bolalarga ko’rsatar ekan, og’iz bilan liarakatlarni juda aniq bajarishi, unli tovushlarni yengil cho’zib talaffuz etishi kerak. Bolalar tarbiyachining bunday harakatlariga beixtiyor taqlid qiladilar. Tovushga taqlid qiluvchi o’yinlarni tanlashda shu narsaga e’tibor berish kerakki, bu o’yinlarda bir qancha tovushga taqlid qiluvchi holatlar mavjud bo’lishi kerak. Masalan, o’yinda va hikoyalarda ushbu tovushga taqlid qilish birlashgan bo’lishi kerak: g’a-g’a-g’o (o’rdak), vaq-vaq (qurbaqa), qo-qo-qo (tovuq), miyov-miyov (mushuk). Kichik guruhdagi (4 — 5 yosh) bolalar nutq jarayonida Jablar bilan to’g’ri harakat qilishga, og’izni to’g’ri ochishga o’rganib olishsa, ravshan gapirish (yaxshi diksiya) yengil shakllanadi. Agar katta guruhdagi bolalarning lablari kam harakat qilsa, tislilari bir-biriga birikkan holda gapirishsa, ularni ravshan gapirishga o’rgatish ancha qiyin bo’ladi. Chunki avval noto’g’ri shakllangan nutq apparati a’zolari harakatini to’g’rilash zarur. Katta guruhlarda ravshan gapirishni takomillashtirish uchun maxsus mashqlar va tez aytishlardan foydalaniladi. Tez ayti- shuv —bir xildagi tovushlar tez-tez uchraydigan, qiyin talaffuz etiladigan jumladir (yoki bir nechta jumla). Tez aytishlardan quyidagi tartibda foydalaniladi Avvalo tarbiyachi tez aytishlarni tanlaydi. Agar bolalar oyiga 1 — 2 marta tez aytishlardan yod olsalar, u vaqtda bir yilga 8 —15 ta tez aytishni tanlaydi va ularni qiyinligiga qarab (yengil talaffuz etiladiganlarini oldinroq o’rgatish kerak) taqsimlaydi. Tez aytishlarni mashg’ulotlardagina o’r- gatilmay, balki mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda, o’yin jarayonida ham o’rgatish mumkin. Maktabga tayyorlov guruhida katta guruhda o’rganilgan tez aytishlar ham takrorlanadi. Bolalarga murakkab tez aytishlarni o’rgatmaslik kerak, chunki uni hamma bolalar o’zlashtira olmaydilar, natijada bu mashq o’zining ta’limiy ahamiyatini yo’qotadi va hech qanday natija bermaydi. Tez aytishlardan foydalanishning maqsadi — ravshan gapirish (burro gapirish)ni mashq qildirishdan, mashg’ulotlarda uni bolalarga o’rgatish uslubiyotini belgilashdan iboratdir. Tarbiyachi yangi tez aytishni sekinlashgan sur’atda, aniq, tez-tez uchraydigan tovushni ajratib, yoddan aytib beradi. Uni baland bo’lmagan ovozda, ohangdor qilib, bir necha marta takrorlaydi. Bolalar oldiga quyidagi o’quv vazifasini qo’yish mumkin: tez aytishni qanday aytish kerakligini diqqat bilan tinglashga; esda olib qo- lishga harakat qilishga; uni juda aniq aytishga o’rgatish kabilar. So’ngra bolalar tez aytishni mustaqil tarzda yarim ovozda aytadilar (agar tez aytish matni yengil bo’lsa, bu bosqichni o’tkazmasa ham bo’ladi). Bunday mashqlarning umumiy davomiylik vaqti 3 — 1 0 daqiqadir. Bunday mashqlarni xilma-xillashtirish m u m k i n , masalan, bolalarning ‘talablariga ko’ra" tez aytishni takrorlashni taklif etish mumkin, boshlovchining rolini bolalarga topshirish mumkin va hokazo. Tez aytish matnini qator bo’yicha qismlarga ajratib qaytarish ham mumkin. 1- qator: olma shoxida olmaxon ..., 2- qator: olmaxonni olma, Olmaxon. Agar tez aytish bir qancha jumlalardan iborat bo’lsa, uni rollarga bo’lib, gumhlar bilan takrorlash mumkin. 1- guruh: Mashhura moshxo’rdanr, 2- guruh: Ma’suda moshurani : 3- guruh: Shura sho’rvani shoshib shimirdi. Hamma birgalikda: Mashhura moshxo’rdani, Ma’suda moshurani, Shura sho’rvani shoshib shimirdi. Bu usullarning barchasi bolalarni faollashtiradi, ularning ixtiyoriy diqqatlarini rivoj- lantiradi. Tez aytishni takrorlashda tarbiyachi bolani oldiga chaqiradi, chunki boshqa bolalar uning artikulatsiyasini, imo-ishorasini ko’rsin. Bolalar javobini baholaganda, talaffuzining aniqlik darajasini ko’rsatish lozim. Ba’zan esa bola diqqatini lab harakatining sifatiga ham yo’naltirish kerak. Tez aytishlarni kechki o’yin, adabiy ertaliklar dasturiga ham kiritish mumkin. Bu ularning mazmunan xilma-xil bo’lishiga, bolalarni faollashtirishga yordam beradi. 7. So’zni talaffuz qilishda urg’u va nutqning orfoepiyasi (juda to’g’ri talaffuz qilish qoidasi) ustida ishlash Bu ish mazmuni kichik guruhlarda alohida ahamiyatga ega. Chunki bu yoshdagi bolalarning ko’pchiligi so’zning bo’g’in tarkibini buzib talafTuz etadilar. To’g’ri so’z tarkibini saqlash uchun shoshilmay, tekis so’zlash zarur. Bolalarda bu sifatlar matnidagi so’zlar jo’r bo’lib aytiladigan o’yinlar, oddiy taqlidiy so’zlarni sekin o’qib berish (aytib berish) orqali tarbiyalanadi. So’zni talafTuz etish ustida ishlash uchun ta’limiy o’yinlardan (‘Do’kon", ,,Bu nima?") foydalaniladi. Ta’limiy o’yinlarni kichik guruhlarda tashkil etishda avval nomi osonlik bilan aytiladigan (ikki bo’g’indan iborat bo’lgan so’zlar: kubik , mushuk, quyon, kuchuk va boshqalar, so’ngra murakkabroq so’zlardan) o’yinchoqlardan foydalaniladi. Talaffuzi murakkab bo’lgan so’zlarni quyidagi o’yinlar orqali talaffuz etishga o’rgatish mumkin: ‘Top, men nima dedirn?", ‘Telefon", ‘Yo’qlama" va boshqalar. Katta guruhlarda ushbu o’yinlardan tashqari ‘ K i m yaxshiroq aytadi?" musobaqa-mashqi o’tkaziladi. Musobaqa-mashqda birdaniga 2 ta zveno (har bir zvcnoda 2 — 3 ta bola bo’ladi) qatnashadi. Bir zvcno murakkab so’zlar va so’z birikmalarini talafTuz etadi: issiq choy, termometr, trolleybusda, akvariumda, nordon anor, achchiq garmdori, p/astmassali; boshqa zveno ushbu so’zlarni diqqat bilan tinglaydi, so’ngra ular murakkab so’zlarni talaffuz etadilar. Agar katta guruh bolalari qiyin so’zlarni buzib talaffuz etsalar, masalan, bid on, suvoq, maymunjon, magnitofon, tipratikan, motoroUer va boshqalar —bu so’zlarni ‘Gapni oxiriga yetkaz" nomli so’zli o’yin va mashqning tarkibiga, qisqa ta’limiy hikoyalarga kiritish mumkin. So’zlarda urg’ularni ishlatishda ham xilma-xil xatolar uchrab turadi: otlarni bosh kelishikda ( kapalak, bola, paxta, ruchka va boshqalar), qaratqich kelishigida ( bo’rining, o’rdakning, tipra- tikaming) ishlatishda, o’tgan zamon fe’lini (oldi, berdi, tushundi va boshqalar) aytishda. Bular ichida shunday so’zlar borki, bola atrofidagilar nutqidan bu so’zlarni qabul qila olmay, o’zi mustaqil tarzda, noto’g’ri urg’uli so’z hosil qiladi. Katta guruh bolalarida so’zlarga urg’uni to’g’ri qo’yishda mustahkam orfoepik malakalarni shakllantirish, so’zning bo’g’in tarkibini to’g’ri idrok etishda eshituv diqqati yetarli darajada rivojlangan bo’lishi kerak. Oddiy so’z talaffuziga o’rganib qolgan bola nutqini to’g’ri- lash ancha murakkab. Ba’zan xatoni to’g’rilash ustida olib boril- gan ish kutilgan natijani bermaydi, bola urg’uni noto’g’ri ishlatishda davom etadi. Buning asosiy sababi nimada? Bola nima haqidadir gapirib berar ekan, u gapning mazmuni bilan band bo’lib, so’zning jarangdorligiga diqqatini yo’naltirmaydi. Bundan tashqari, tarbiyachi shu vaqtning o’zida so’zning talaffuzini turli shakllarda ko’rsatishi zarur. Ixtiyoriy diqqatning, esda olib qolishning boshlang’ich shakllaridan foydalanilsa, bolada o’zining nutqiga yangicha munosabatda bo’lish imkoniyati hamda eshituv idrokida analiz va sintez qilish uchun sharoit vujudga keladi. So’zlarda urg’uni ishlatishdagi xatolarni tuzatish uchun maxsus mashqlar o’tkaziladi. Agar bola boshlamoq fe’lida xatoga yo’l qo’ysa, mashg’ulotda namuna-hikoyani tinglash taklif ctilishi mumkin. Fe’ldagi urg’uli bo’g’in {boshlamoq fe’lining turli shakllari) ovoz bilan ajratiladi: ‘Bahor keldi. Bahorda havo isiy boshlaydi. Qorlar eriydi. Yerni ко ‘m-ko’k maysalar qoplay boshlaydi. Daraxtlar gullab, barg chiqara boshlaydi. Dalalarda ish qaynaydi. Chigit ekiladi. Qushlar uchib kela boshlaydi yoki ‘Salim va Lobar bog ‘chaga kelishdi. Salim koptok о ‘ у nay bosh/adi. Lobar aravachada qo’g’irchoqni sayr qildira boshladi. So’ngra ular biigalikda kubiklardan uy qura boshtashdi". Bolalarning o’zlariga ham xuddi shunga o’xshash ( boshlamoq fe’li ishtirokida) hikoya tuzish taklif etiladi. Hamma bolalar ham ushbu fe’lni darrov to’g’ri talaffuz eta olmaydilar. Keyingi mashg’ulotlarda hikoya mavzusini o’zgartirish mumkin: ‘Nav- batchilar nima qila boshlashdi?“ va boshqalar. Tushum kelishigi- dagi otlarda urg’ularni to’g’ri ishlatishni mustahkamlash uchun sifat tnazmuniga doir (3 — 4 jumladan iborat) ta’limiy hikoya taklif etish mumkin. Bu ta’limiy hikoyada yetishmaydigan so’zni qo’yish taklif etiladi, masalan: Bola anhorga ...(g’ozni) haydayapti, g’ozchalar ...(g’ozning) ketidan (apanglab ketishyapti va hokazolar. Bolalar nutqining orfoepik tomondan to’g’riligi kattalar nut- qiga taqlid qilish orqali shakllanadi. Og’zaki nutqning ikki xil uslubi bor: So’zlashuv uslubi — bu uslub til vositalarini qo’llashda erkin bo’ladi. So’zlovchi fikrni aytadi-da, keyin yana biror unutgan so’zini o’sha gapning ketidan keltira beradi: Dadam yengil mashina oldilar, ,,Neksiya“. So’zlashuv uslubida so’z tartiblash qoida- lariga, orfoepik qoidalarga amal qilinmaydi. Publitsistik uslub tilning ta’sir qilish funksiyasi bilan bog’liq. Bu uslub so’z tartiblash qoidalariga, orfoepik qoidalarga rioya qilgan holda, biroz sekinlashgan sur’atda ravshan gapirish bilan ajralib turadi. Bu uslubda ilmiy atamalar kam ishlatiladi, unda turli uslub elementlari (ilmiy, badiiy, kitobiy, so’zlashuv uslublari) aralash qo’llaniladi. Tarbiyachining nutqi pedagogik yo’nalishning kuchiga qarab, publitsistik nutq xarakteriga ega bo’lishi, orfoepik qoidalarga asoslanishi kerak. Bolalar tarbiyachining nutqi ta’sirida gapirishga o’rganadilar, nutq orfoepik tomondan to’g’ri shakilanib boradi. Tarbiyachi ba’zan, ayniqsa, maishiy faoliyat jarayonida so’zlashuv uslubidan foydalanadi. Shuning bilan bir qatorda, shunday daqiqalar bo’ladiki, tarbiyachi to’liq publitsistik uslubda gapirishi shart: mashg’ulotlarda, yangi qoidalarni tushuntirishda, bolalarga badiiy asarlarni hikoya qilib berish, o’qib berishda, ertaiiklarda so’zga chiqishda va boshqalarda. Katta guruhlarda ba’zi bir orfoepik qoidalarni mustahkamlash uchun ayrim mashqlarni tashkil etish tavsiya etiladi. Masalan, ‘Do’kon" ‘Kutubxona" va boshqalarda ‘keluvchilar" boshlov- chining (sotuvchi yoki kutubxonachining) ismi va otasining ismini aytib murojaat etadi. ‘Gapni tugalla" mashqida -choq (qo’zichoq, loychoq) -voy (Laylakvoy, bo’rivoy, quyonvoyh -gina qo’shim- chalarini (qizgina, bo/agina) olgan so’zlarni kiritish mumkin. Katta guruhlarda uzluksiz tarzda radioeshittirishlarni, mag- nitofon yozuvlarini, plastinkalarni, teleeshittirishlarni (mash- g’ulotlarda va mashg’ulotlardan tashqari vaqtlarda) tinglashni tashkil etish kerak. Tarbiyachi bu ishlarni tashkil etish jarayonida bolalar diqqatini so’zlovchilarning to’g’ri va chiroyli nutqlariga yo’naltiradi, adabiy talafTuz bilan shug’ullanuvchi kishilar bilan uchrasluivlar tashkil etadi. Tarbiyachining o’zi esa adabiy talaf- fuzni takomillashtirish ustida uzluksiz ishlashi lozim. Shunday qilib, bolalar nutqiga fonetik ta’sir etish bilan bir qatorda, ularning tovush talaffuzini va ravshan gapirishini, so’zni to’g’ri talaffuz etishini va adabiy so’z urg’ularini to’g’ri ishlatishini ham takomillashtirib boramiz. 8. Nutqning ma’nodorligini (ifodaliligini) tarbiyalash Bola nutqining intonatsion ma’nodorligini tarbiyalash uchun tarbiyachida katta imkoniyatlar mavjud. Bolaning kundalik hayoti uchun zarur bo’lgan nutq intonatsiyasini tarbiyalash juda muhimdir. Ularga qanday qilib mehmonlarni xushchaqchaq, samimiy taklif etishni, o’rtog’idan nimanidir do’stona so’rab olishni, kichkintoyni mehribonlik bilan o’ynashga taklif etishni ko’rsatishi kerak. Qandaydir tadbirni (mehmonni taklif etish, boshqa guruhga borish, birgalikda ertalik tashkil etish) rejalashtirishda bolalarga hazii va savol shakiida mehmonlar bilan qanday gaplashish kerakligini eslatadi. ‘Qo’g’irchoq bilan uchrashuv", ‘Do’kon", ‘Pochta" ta’limiy o’yinlarida, sayohat vaqtlarida (kutubxonaga, qurilishga, bog’ga, fermaga, oshxonaga, mudira xonasiga va hokazolar) bolalarda samimiy murojaat etishni mustahkamlash bilan birga, so’zlarning ohangiga e’tibor berish eslatiladi. Bir qator o’yinlar, ayniqsa, xalq og’zaki ijodiga oid o’yin matnlari aniq intonatsiya bilan talaffuz etiladi: ‘Chaqqon bolalar", ‘ I k k i ayoz", ‘Qiziqchilar" va boshqalar. Ba’zan tarbiyachi o’yin matnini aytib berish bilan cheklanmasdan, balki uni qanday aytish kerakligini ham tushuntiradi. Uzluksiz ishlash jarayonida bolalarda so’zlashishning yumshoq, samimiy toni tarbiyalanadi. Tarbiyachi bolalarda nutqning ma’nodorligini (ifodaliligini) shakllantirishda quyidagi usullardan foydalanadi: asarni ma’noli (ifodali) o’qish namunasi; hayotlaridagi o’xshash voqea va hodisalarni esga tushirish; ma’noli (ifodali) o’qish shaklini tushuntirish va ko’rsatma berish; ma’noli (ifodali) o’qigan bolani namuna qilib ko’rsatish; baholash. Bundan tashqari, maxsus usullar ham bor. Bular quyidagilar: kichik guruhlarda qiziqarli o’yinchoqlarni, bolalarning hissiyotlariga ta’sir etuvchi, asar mazmuniga mos, ma’nodor suratlarni yoki illustratsiyalarni ko’rsatish; o’yin faoliyati va bolalar harakatidan foydalanish. Masalan, ,,Sovg’a“ o’yinida doira o’rtasida turgan bola o’yin mat- nida nomlari aytilgan (‘Mana sizga yarqiragan lenta bilan qo’g’irchoq, ot, pirildoq va samolyot") sovg’alardan qaysi birini olishini aytadi. Agar u pirildoq desa — aylanadilar, qo’g’irchoq desa — o’ynaydilar, ot desa — irg’ishlab sakraydilar. Sahnalashtirilgan o’yinlarda, stol usti teatrining spektakllarida intonatsiyalardan foydalanish malakalari mashq qildiriladi. Katta guruhlarda personajlarni tasvirlash usulidan foydalaniladi. Tarbiyachi bolalar bilan birgalikda personajlarga tavsifnoma beradi, bu kerakli intonatsiyalarni qidirib topishga (tulki ayyor, ingichka ovozda, xush ohangda gapiradi, ammo u hiylagar) yordam beradi. Tarbiyachining savollari ham nutqni ma’noli (ifodali) qilishga yordam beradi; ‘Qanday aytish kerak? Nima uchun shunday? Yana qanday aytish mumkin? Men sizlarga ertakni qanday hikoya qilib berdim — sekinmi yoki tez?" Shuningdek, masliqlardan, topshiriqlar berishdan foydalanish ham nutqning ma’nodorli- gini (ifodaliligini) shakllanishiga yordam beradi. Buning uchun asardagi ayrim qatorlarni jo’r (xor) bo’lib yoki yakkama-yakka takrorlash mumkin. Eng natijali usullardan yana biri rollarga bo’lib o’qishdir (hikoya qilish). Buning uchun tarbiyachi qisqa she’rlardan, hazillardan, sananialardan, aytishuvlardan foyda- lanadi. Masalan: ‘To’rga o’ting to’ralar", ‘Palovni yeng jo’ralar", ‘Echki keladi ma’rab", ‘O’z cgasiga qarab". Kichik hajmdagi folklor janrlari xotirada tez qoladi va bolalarning o’zlariga asarni tanlab olish imkonini beradi. Bu folklor o’yinlarini mashg’ulotlarda, mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda yod olish mumkin. Badiiy asarni qayta hikoya qilishda ham, rollarga bo’lib aytilishida ham sahnalashtirish, inssenirovkadan (o’yinchoqlar, siluetlardan) foydalanish mumkin. Katta guruhlarda yakkama-yakka yod olish yoki hikoya qilib berish (kichkintoylar oldida chiqish, bayrain- larda onalarga, buvilariga sovg’alar berishda va hokazolar) usulidan keng foydalaniladi. Ma’noli (ifodali) o’qishni va hikoya qilishni shakllantirishga yordam beruvchi usullar juda xilma-xil. Bir mashg’uiotda bir vaqtning o’zida bir qancha usullardan foydalanish mumkin. Bu bolalarning asarlarni qiziqish bilan, ma’noli, ifodali aytib berishlariga yordam beradi. 4. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha mashg’ulotlarning tuzilishi Bolalar nutqini rivojlantirishda ularning yosh xususiyatlarini hisobga olib, nutqning tovush madaniyatini shakllantirishni, asosan, 3 bosqichga aj rat ish mumkin. /- bosqich: I yosh-u 6 oylikdan 3 yoshgacha (yilning ikkinchi yarmidan ilk yoshdagi bolalarning 2- guruhi va 1- kichik guruh). Bu bosqichda bolaning faol lug’ati tez rivojlanadi, nutqni yuzaga keltiruvchi artikulatsiya apparati a’zolarining harakati tako- millashadi, ya’ni ancha harakatchan, mustahkam bo’ladi. Taqlid qilish qobiliyati rivojlanadi, buning natijasida tarbiyachi bola nutqining tovush madaniyatini rivojlantirishga ta’sir etuvchi imkoniyatga ega bo’ladi. Ushbu guruhda tovush madaniyatini tarbiyalash ishlari turli tovushlarga taqlid qilishdan iboratdir. I yosh-u 6 oylikdan 3 yoshgacha bo’lgan bolalar bilan olib boriladigan ishlar darajasi ancha o’sadi. Ushbu yoshdagi bolalar bilan tashkil etiladigan ishlar uncha ko’p bo’lmagan bolalar guruhi bilan (5 — 6) olib boriladi. 2- bosqich: 3 yoshdan 5 yoshgacha (2- kichik va o’lta guruh). Bu yoshda so’zlarning fonetik va morfologik tarkibi shakllana boshlaydi. Ancha murakkab artikulatsiya harakatlari takomillashib boradi. Bu bolaga afrikat (qorishiq), sonor va oraliq tovushlarni talaffuz etish imkonini beradi. Bu bosqichdagi ishlar so’zlarning tovush tomoniga ongli munosabatga asoslanadi va ona tilidagi hamma tovushlarni ketma-kct va to’g’ri talaffuz etilishi nazarda tutiladi. 3- bosqich: 5 yoshdan 7 yoshgacha (katta va maktabga tayyorlov guruhi). Bu bosqich nutqning tovush tomonini shakllantirish ishlarining yakunlovchi davri hisoblanadi. Bu bosqichning bo- shida ancha murakkab, artikulatsiyasi jihatidan yaqin bo’lgan tovushlarni (s-sh, z-j va hokazolar) aniq farqlashga o’rgatiladi. O’xshash tovushlarni farqlashni takomillashtirish bo’yicha tashkil etilgan ishlar kelgusida fonematik eshituvni rivojlantirishga yordam beradi. Nutqning tovush madaniyatiga doir vazifalarni (tovush talaffuzi, tempi, ravshan gapirish, ma’nodorligi, ovoz sifati va hokazolar) ha! etishda ishlarning frontal shaklidan foydalaniladi. Ular xilma-xildir. Asosiy mashg’ulotlar tarkibiga har xil mazmundagi mashqlar kiritiladi. I. Bir yarim yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan bolalarda nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash, mashg’ulotlarni tashkil etish va o’tkazish uslubiyoti Bir yarim yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan bolalarda nutqni tushunish tez rivojlanadi, lug’at to’plami keskin ortadi, so’zlar tarkibi takomillashadi. Ular avval tovush birikmalarini, so’zlarni, so’ngra oddiy jumlalarni, uncha katta bo’lmagan she’rlami oson- lik bilan takrorlaydilar. Agar 2 yoshli bola o’z nutqida 2 — 3 so’zdan iborat jumlalarni ishlatgan bo’lsa, 3 yoshida ular o’z nutqlarida 3 — 5 va undan ortiq murakkab so’zlarni ishlata boshlaydilar. Bu davrda nutqning tovush tomoni: ovoz va artikulatsiya apparatlari, tovush talaffuzi, eshituv idroki jadal rivojlanadi. Bolalarda yaxshi, aniq, to’g’ri, ma’noli nutqning shakllanishi uchun ilk yoshdan bosblab nutqning tovush madaniyatini rivojlantirish borasidagi ishlarni tashkil etish kerak. Bu bosqichdagi asosiy vazifa — doimiy ravishda eshituv idrokini rivojlantirishdan, artikulatsiya apparati a’zolarini mustahkamlash va rivojlantirishdan iboratdir. Bu maqsadga erishish uchun ma’- lum bir guruhdagi tovushlar olinib, ular bolalar bilan birgalikda tovushlarga taqlid qilish asosida talaffuz qilishga o’rgatiladi. Bular, asosan, oddiy tovushlar guruhidir: unli (a, i, o, u, e, o’), lablangan (p, b, m), til orqa ( к , g, x), lab-tish (v,.), til oldi (/, d, n). Turli ish shakllariga tovushga taqlid qilishni kiritish tovushlarni turli birikmalarda to’g’ri talaffuz etilishini aniqlash va mustahkamlashga yordam bcribgina qolntay, balki ravshan gapirishga (yaxshi diksiya), ya’ni tovush va so’zlarni aniq, to’g’ri talaffuz etishga ham ta’sir etadi. Bir xildagi tovushga taqlid qilish bir necha marta talaffuz etish, nutqda nafas olish va chiqarish, tovushlarni va tovush birikmalarini har xil balandlikda talaffuz etish, ovoz apparatining rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Ikki yoshgacha bo’lgan bolalarda nutqni eshitish malakasining rivojlanishiga yordam beruvchi quyidagi tovushlarga taqlid qilish taklif etiladi: parovozning gudogi (u-u-u), sigirning ma’rashi (mu), kuchukning akillashi (vov-vov), o’rdakning g’ag’illashi (g’a-g’a) va hokazolar. 2 yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan bolalarning tovushga taqlid qilishi murakkablashadi, masalan; ku-ku-ku , g’oq-g’oq , g’ingg’ing , miyov-miyov , vaq-vaq va boshqalar. Birinchi kichik guruhda nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash mashg’ulotlari oyda birikki marta o’tkaziladi. Bundan tashqari, 2—3 mashg’ulot nutq o’stirish mashg’ulotining bir qismi sifatida rejalashtiriladi. Ular 2 — 3 daqiqadan 4 — 5 daqiqagacha davom etadi. Qo’yilgan vazifalarga qarab, nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash mashg’uloti 2 — 3 qismdan iborat bo’lishi mumkin. Masalan: 1- qism — a, и tovushlarining to’g’ri talaffuz etilishini mustahkamlash. Maqsad: a, и tovushlarining to’g’ri talaffuzini mustahkamlash, ularni yetarlicha baland ovozda talaffuz etishga o’rgatish. 2- qism: eshituv diqqatini rivojlantirish uchun ‘Nima jarang- layotganini top" mashqi. Maqsad: bolalarni eshitish orqali turli buyumlarni ularning jarangidan farqlashga o’rgatish. Mashg’ulot uchun kerakli narsalar: to’siq, childirma, qo’ng’iroq, shiqildoq, bolg’acha, o’yinchoq archalar, qo’g’irchoq. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga doktor Voyjonimni ko’rsatadi va ularga doktor tomoqlarini qanday ko’rganini eslashni aytadi (bolalar og’izlarini katta ochib, ,,aaaa“ deb talaffuz etadilar). Hamma bolalarning jo’r bo’lib aytgan javobi va yakkama-yakka javobluridan so’ng tarbiyachi bolalarga parovoz suratini yoki 172 o’yinchog’ini ko’rsatadi va u qanday ovoz chiqarishini esga olishlarini aytadi. Bolalar baland ovozda, bir oz cho’zibroq ,,u“ tovushini talaffuz etadilar. So’ngra tarbiyachi bolalarga shunday hikoya qiladi: ‘Kishilar o’rmonda, bog’da sayr qilib yurishganda, yo’qolib qolmasliklari (adashib ketmasliklari) uchun bir- birlariga tez-tez: Au! Au! deb qichqirishadi". Tarbiyachi stol ustiga o’yinchoq archalarni qo’yib chiqadi va ularning oralarida qo’g’irchoq Lobarni yurgizib, ,,U adashib qolmasin, kelinglar: Au! Au!“ deb qichqiramiz, deb aytadi. Bolalar Lobarni jo’r bo’lib va yakkama-yakka holda chaqiradilar. Tarbiyachi bolalar yetarlicha baland ovozda a va и tovushlarini birgalikda, cho’zibroq ( aaauuu ) talaffuz etishlarini kuzatib boradi. Mashg’ulotning ikkinchi qismida quyidagi buyumlarni tayyorlaydi: to’siq, childirma, qo’ng’iroq, shiqildoq o’yinchog’i, bolg’acha. Bu buyumlarni navbat bilan bolalarga ko’rsatadi, ularning nomini aytadi, qanday ovoz chiqarishini tinglashni taklif etadi. Bolalar hamma buyumlarning nomlarini, qanday ovoz chiqarishini yaxshilab o’zlashtirib olganlaridan so’ng, buyumlarni to’siq orqasiga yashiradi va turli harakatlarni bajarib, nimaning ovozini eshitayotganliklarini topishlarini ulardan so’- raydi. Mashg’ulotdan so’ng qo’ng’iroq, childirma, shiqildoq, bolg’acha stol ustida qoldiriladi, bolalar ularni o’ynaydilar. Shunday qilib, mashg’ulotlarda va mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda uzluksiz tarzda turli tovushlarga taqlid qilishdan foydalanish jarayonida nutqning tovush tomonini shakllantirishga erishamiz. Ishning bu bosqichida (1 yosh-u 6 oylikdan 3 yoshgacha) bolalar yoshiga mos ravishda tovushga taqlid qiluvchi o’yinlar, hazil-mutoyibalar, ashulalar, hikoyalar, she’rlar mashg’ulot tarkibiga kiritiladi. Ushbu guruhlarda dasturda ko’rsatilgan tovushlar guruhi ustida ishlash bo’yicha mashg’ulotlar ‘Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni to’g’ri talaffuzga o’rgatish" nomli qo’llanmada to’liq o’z aksini topgan. II. 3 — 5 yoshli bolalarda nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish uslubiynti 3 yoshdan 5 yoshgacha bo’lgan bolalar nutqi rivojlanishda davom etadi. Bu yoshda bola lug’ati kengayadi, aniq bo’lib, takomillashadi. Ular nutqning grammatik shakllaridan to’g’ri foydalanadilar, uncha katta ahamiyatga ega bo’lmagan crtaklarni, hikoyalarni qayta hikoya qila oladilar, suratdagi asosiy mazmunni tasvirlay oladilar. Shuningdek, nutqning tovush tomoni ham tez rivojlanadi. Bolalar ona tilidagi tovushlarning ko’pini to’g’ri talaffuz etadilar, so’z va jumlalarni aniq va ravshan talaffuz etish matakasi hosil bo’ladi, ovozdan to’g’ri foydalanishni o’rganadilar, nutqning tempini (tezligini) kuzata boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalar nutqining tovush madaniyatini shakl- lantirishning asosiy vazifasi — ona tilidagi hamma tovushlarni to’g’ri talaffuz etishga o’rgatishdan, fonetik eshituv malakasini rivojlantirishdan iboratdir. Bu vazifalar bilan bir qatorda, tovush madaniyatini shakllantirishning boshqa bo’limlari yuzasidan ham ishlar olib boriladi, chunonchi: vaziyatga qarab ovoz balandligini o’zgartirish malakasini tarbiyalash, odatdagi tempda gapirishga, so’zlarni to’g’ri talaffuz etishga va ularda urg’uni to’g’ri islilatishga o’rgatish kabilardir. Birinchi kichik guruhlarda tovushga taqlid qilishdan keng foydalanilsa, 2- kichik va o’rta guruhlarda esa nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash tovushlarni talaffuz etish ustida ishlash jarayonida amalga oshiriladi. Tovushlarni talaffuz etish ustida ishlash vaqtida nutqni eshitish, nutq jarayonida nafas olish va chiqarish, ovoz sifati, artikulatsiya apparatining harakati, ravshan (burro) gapirish va intonatsiya ham rivojlantirib boriladi. Ona tilidagi barcha tovushlar ustida ishlashning quyidagi ish turlari mavjud: artikulatsiya apparati a’zolarini aniqlash va talaffuz etiladigan tovushni boshqa tovushlar orasidan ajratib talaffuz etish; to’g’ri tovush talaffuzini jumlalarda, ma’noli nutqda mustahkamlash. Tovush talaffuziga doir ishlarning bu turlari mashg’ulotlarda va mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda amalga oshirilisht mumkin. Barcha ish turlari bir mashg’ulotning mazmuniga kiritilnray, balki quyida sanab o’tiladigan 4 ta ish turining har biri oralig’ida tashkil etiladi. Bu kun oralig’ida bolalar artikulatsiya apparati a’zolarining ma’Ium bir holatini va harakatini cgallab olish va mustahkamlash imkoniyatiga ega bo’ladilar va bu tovushlarni to’g’ri talaffuz etishning shakllanishiga, uni eshitish orqali idrok qilishga yordam beradi. Tovushni talaffuz etish bo’yicha ishlar tovush madaniyatining boshqa bo’limlari (nutqni eshitish ni, artikulatsiya apparati a’zolarining harakatlari, nutqda nafas olish va chiqarish, ovoz toni, nutq sur’ati, ravshan gapirish, nutqning intonatsion ma’nodorligi) ustida ishlash bilan birga qo’shib olib boriladi. 1- turdagi ish — artikulatsiya apparati a’zolarining harakatini aniqlash. Tarbiyachi tovushlarning to’g’ri artikulatsiyasini hosil qilishga yordam beruvchi hamda artikulatsiya harakatlarini aniqlash va rivojlantirish uchun o’yin mashqlarini beradi. Bu bilan tovush madaniyatining quyidagi bo’limlari ustida ishlash belgilanadi: aniq va to’g’ri artikulatsiyani tarbiyalash, uzun, tekis havo oqimini chiqarishni hosil qilish, ovoz kuchini rivojlantirish. 2- turdagi ish — tovush talaffuzini aniqlash va nutqni eshitish malakasini rivojlantirish. Tarbiyachi tovush talaffuzini aniqlash yoki taqlid qilish orqali tovush hosil qilish uchun o’yin va o’yin mashqlarini taklif etadi. Bolalarning diqqati artikulatsiya apparati a’zolarining holatiga va tovushlarning talaffuziga yo’naltiriladi. Talaffuz etilishi lozim bo’lgan tovushni tovushlar guruhidan ajratish uchun turli o’yinlardan foydalaniladi. Bu ish turi nutqni eshitish, ovoz balandligini o’zgartirishga. artikulatsiya apparatini rivojlantirishga, nutqda nafas olish va chiqarishni to’g’rilashga yordam beradi. 3- turdagi ish — so’zlar tarkibidagi tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni tarbiyalash va fonematik eshitishni rivojlantirish. Tarbiyachi so’zlar tarkibidagi tovushlarni aniq va to’g’ri talaffuz etishga yordam beruvchi har xil o’yin materialini (asosan ta’limiy o’yinlarni) beradi. Bolalar so’zdagi tovushlarni ancha cho’zibroq talaffuz etishga, ovoz bilan talaffuz etilayotgan tovushni so’z tarkibidan ajratishga va so’zdagi o’mini belgilashga o’rganadilar. Shu bilan bir qatorda. bir vaqtning o’zida, fonematik eshituv, ravshan gapirish, orfoepik qoidalarga asosan so’zlarni bo’g’inlarga ajratish vazifalari hal etiladi. 4- turdagi ish — tovushlarni jumlalarda talaffuz etishni tarbiyalash, nutqni eshitish malakasini rivojlantirish. Tarbiyachi bu ish vazifasini hal etish uchun tez aytishuvlar, topishmoqlar, she’rlar, so’z o’yinlari, hikoya va ertaklardan foydalanadi. Talaffuz etilishi lozim bo’lgan tovushni bola qanday talaffuz etayotganini kuzatib boradi. Mustaqil nutqda tovushlarni to’g’ri talaffuz etish, ayni vaqtda, nutqni eshitish, nutqda nafas olish va chiqarishni rivojlantirish ni, odatdagi nutq tempidan foydalana olish malakasini hosil qildirishni, nutqning intonatsion ma’nodorligini tarbiyalashni ham amalga oshiradi. Ikkinchi kichik guruhda oyida I — 2 marta mashg’ulot va haftada 1 marta mashq o’tkaziladi. Mashq nutq o’stirish mashg’uloti boshqa bo’limlari- ning qismi sifatida tashkil etiladi. Mashqning davomiyligi qo’- yilgan vazifaga qarab 2 — 4 daqiqadan 5 — 7 daqiqagacha davom etadi. Mashg’ulot oyning oxirida tashkil etiladi. Bu mashg’ulot o’tilgan materialni takrorlash va mustahkamlash tarzida o’tiladi. Quyida misol tariqasida nutqning tovush madaniyatini tarbiya- lash bo’yicha ish turlariga misollar keltiramiz: S tovushi 1- turdagi ish. ‘Ahmad qanday xafa bo4adi va qanday xur- sand boUadi, ko’rsat“ mashqi. Maqsad: artikulatsiya apparati a’zolarining to’g’ri holatini va aniq harakatini hosil qilish. Mashqning mazmuni. Tarbiyachi bolalarga: ..Agar Ahmad xafa bo’lsa, u lablartni cho’chchaytirib oladi, mana bunday qilib (jipslashgan lablarni oldinga naychaga o’xshatib cho’zadi), agar xursand bo’lsa, u jilmayadi (lablarini ikki yon tomonga yoyadi, yuqorigi va pastki tishlariga lablar zich birikkan bo’ladi, u tishlarini yopib turadi)" deb ko’rsatadi. Tarbiyachi: ‘Endi men Ahmad haqida hikoya qilib beraman. Agar u xafa bo’lsa, siz lablaringizni cho’chchaytirib (qanday cho’chchaytirishni ko’rsatadi), agar n xursand bo’lsa, siz jilmayasiz (ko’rsatadi)". ‘Ahmadning onasi mashina o’yinchoq sotib oldi. Ahmad juda xursand bo’ldi. U mashinasini olib ko’- chaga sayr qilgani chiqdi, qarasa, yomg’ir yog’yapti, nima qilishini bilmay turib qoldi. U lablarini cho’chchaytirib oldi. Shu paytda Po’lat chiqib qoldi. Ahmad xursand bo’lib, unga kulib qaradi. Po’lat Ahmaddan uning mashinasini g’ildiratish uchun so’radi. Ahmad mashinasini berishni istamadi, lablarini cho’chchaytirib oldi. Birdan qora bulutlar tarqalib, quyosh ko’rindi. Ahmad jilmayib, Po’latga dedi: ‘Yur, niashinani birgalikda o’ynaymiz." ,,Sayrda“ mashqi Mazmuni. Tarbiyachi bolalarga murojaat qilib: — Bizning tilimiz sayr qilmoqchi bo’ldi. U uyi eshigini ochdi (og’zini ochadi), awal o’ng tomonga, so’ngra chap tomonga, yana uyiga qaradi, hech kim yo’q, yotib, quyoshda isinmoqchi bo’ldi (kcng yoyilgan tilini pastki lablar ustiga qo’yadi). Bolalar tarbiyachining hamma harakatlariga taqlid qilib bo rad i la r. ‘Qorchalar uchadi“ mashqi Mazmuni. Bolalarga ‘qorchalar" tarqatib chiqiladi (ipga osilgan paxta bo’lakchalari). Bolalar ‘qorchalarni" puflashadi. Puflashda lunjlarini shishirmasliklari kerak. 2- turdagi ish. ‘ Nasos“ mashqi. Maqsad: artikulatsiya apparati a’zolarining harakatini, s tovushining to’g’ri talaffuzini aniqlash. Nutqni eshitish malakasini rivojlantirish uchun havo oqimini hosil qilish. Mazmuni. Tarbiyachi shunday deydi: ‘Bolalar velosipedda sayr qilmoqchi bo’lishdi, qarashsa, shinasi bo’shab qolgan, undagi hamma havo chiqib ketibdi. Ular nasos bilan shinaga havo yubora boshlashdi. Nasosdan chiqayotgan havoni ifodalash uchun: ssss... ssss... deb ovoz chiqaramiz". Bolalar tarbiyachi bilan birga harakatni bajaradilar. ,,S“ tovushini cho’zib talaffuz qiladilar. 3- turdagi ish. ‘Sen hilasanmi?“ mashqi. Maqsad: ,,S" tovushining to’g’ri talaffuzini so’zlarda mustahkamlash, fonematik eshitish ni rivojlantirish. Mazmuni. Tarbiyachi: ‘Hozir men sizlarga bir qancha savollar beraman, ularga javob berishda har qaysingizning stolingiz ustida turgan suratlar (rasmlar) yordam beradi. Kim mening savolimga to’g’ri javob topsa, chiqib suratda tasvirlangan narsaning nomini aniq qilib aytadi". So’ngra savollar beriladi: ‘Nimalarga tushib yurish mumkin?" (Bu mavzuga oid bolalarda samolyot, avtobus, trolleybus tasvirlangan suratlar bor), ‘Do’konda nimalar bor?" (sabzi, sochiq, soat, sumka, savat. gilos va boshqalar), ‘Hay- vonot bog’ida nimalar yashaydi?" (suvsar, timsoh). Bolalar rasmda tasvirlangan narsalarning, hayvonlarning nomlarini to’g’ri aytgach. tarbiyachi bolalardan so’zlarning hammasida qaysi tovush takrorlanayotganligini so’raydi. 4- turdagi ish. ,,Pochtaly»n u mushqi. Maqsad: nutqni eshitish malakasini rivojlantirish, ravshan gapirishni shakllantirish, ,,S“ tovushining jumlalarda to’g’ri talafTtiz etilishini mustahkamlash, ma’noli (ifodali) gapirishga o’rgatish. Mazmuni. Pochtalyon bolalarga voqeiy rasmlarni tarqatib chiqadi. Rasmni olgan har bir bola uni boshqa bolalarga ko’rsatib, unda nima tasvirlanganini aytib beradi. Masalan: sigir sog’ayotgan ayo), suv sepayotgan qizcha, stakandan suv ichayotgan bola, savat ichiga solingan sabzi va hokazolar tasvirlangan rasmlar to’plamidan foydalaniladi. Shu tartibdagi mashqlar maxsus qo’llanmada keng bayon etilgan. Shuningdek, n u t q n i n g tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha oyda 1 —2 marta o’tkaziladigan mashg’ulotning tuzilishini quyidagi misolda aniq ko’rsatish mumkin. Bir mashg’uiotda nutqning tovush madaniyatini shakllantirishning bir qancha vazifalari hal etiladi. 1- qism. Nutqni eshitish malakasini va eshituv diqqatini rivojlantirish. ‘Top, men nima dedim?" ta’limiy o’yin (2 —4 daqiqa). 2- qism. Tovush talaffuzini shakllantirish. ‘Bu kim. top?" rasmlar bilan o’tkaziladigan ta’limiy o’yin (5 daqiqa). 3- qism. Nutqning ma’nodorligi (ifodaliligi) ustida ishlash. Ilgari yod olgan she’rlarini takrorlash (3—5 daqiqa). 4- qism. Nafas olish va chiqarishni rivojlantirish uchun ‘Kapalaklar, uching“ mashqi (2 — 3 daqiqa). Mashg’ulotning umumiy davom etishi 12— 17 daqiqa. 5 — 7 yoshli bolalarda nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish uslubiyoti Katta guruhdagi bolalarning ko’pchiligi ona tilidagi barcha tovushlarni, so’z va jumlalarni to’g’ri talaffuz eta oladilar, vaziyatga qarab ovoz tonini o’zgartira oladilar, ma’noli nutqning intonatsion vositalaridan foydalanish malakasiga ega. nutqni eshitish mala- kasi yetarli darajada rivojlangan bo’ladi. Biroq bu yoshdagi bolalar orasida ayrim tovushlarni va murakkab so’zlarni aniq talaffuz etolmaydigan bolalar uchrab turadi. Ba’zilari odatdagi nutq tempidan to’g’ri foydalana olmaydilar, yetarlicha baland ovozda yoki past ovozda gapirish malakasi shakllanmagan bo’ladi. Ayrim bolalar tovushlarni to’g’ri talaffuz etsa-da, biroq eshitish orqali o’xshash tovushlarni bir-biridan farqlay olmaydilar, bu nuqsonlar kclgusida bolalarni savod o’rgatishga tayyorlashda qi- yinchiliklarga sabab bo’lishi mumkin. 5 — 7 yoshli bolalar nutqining tovush madaniyatini shakl- lantirishning asosiy vazifalari — bu nutqni eshitishni, ma’noli nutqni intonatsion ifodalashni takomiliashtirishdan iboratdir. Bu bosqichda nutqning tovush madaniyatini shakllantirishni bolalar tomonidan ko’pincha bir-biriga aralashtirib yuboriladigan tovushlarni: shovqinli va sirg’aluvchi {sh-s, j-z), jarangli va jarangsiz (v-/, z-s, j-sh, b-p, cl-!, g-k ), sonor tovushlar (l-r) va boshqalarni farqlash ishi bilan bog’lash mumkin. Bunday ishlarni doimo uzluksiz ravishda olib borish natijasida bolalar o’zlarining tovush talaffuzlarini aniqlaydilar, fonematik eshituv qobiliyati rivojlanadi, artikulatsiya apparati a’zolarining harakatlari takomillashadi, bularning barchasi kelgusida ona tilini muvaffaqiyatli cgallashda yordam beradi. Tovushlarni farqlash ustida ishlash nutqda nafas olish va chiqarishni, ravshan gapirishni, ma’noli nutqni intonatsion ifodalashni, ya’ni nutqning tovush madaniyatining hamma tomonlarini takomillashtirishga yordam beradi. Har qanday juf’t tovushni farqlash ishining uchta turi mavjud. /- turdagi (ko’rinishdagi) ish — o’xshash tovushlarni farqlash. Tarbiyachi tovushlarning talaffuzi va artikulatsiya xusu- siyatlariga qarab tovushlarni farqlash ishini olib boradi, buning uchun rasmlardan, naimmalardan, ya’ni nomida farq qilinayotgan tovushlar bor bo’lgan hayvonlar, buyum va narsalarning tasviri aks etgan rasmlardan foydalanadi. Bu ish turi tovushlarni farq qilishga o’rgatish bilan bir vaqtda fonematik eshituvni, tovushlarni aniq talaffuz etishni takomillashtirishga yordam beradi. 2- turdagi ish — tovushlarni so’zlarda farqlash. Tarbiyachi nomida farq qilinayotgan tovush bo’lgan turli xildagi rasmlarni, o’yinchoqlami. narsa-buyumlarni tanlaydi va bolalarni uni farqlashga o’rgatadi. Awal farq qilinayotgan u yoki bu tovush bor bo’lgan so’z, so’ngra farq qilinayotgan tovushlarning biri bilan farq qiladigan so’z, keyin farq qilinayotgan har ikkala tovush bor bo’lgan so’z otinadi. Bolalar ularni to’g’ri, aniq talaffuz etishlari va farqini ko’rsatishlari kerak. Bu ish jarayonini amalga oshirishda ravshan (burro) gapirish, so’zlarni orfoepik qoidalarga amal qilgan holda to’g’ri talaffuz etish takomillashib boradi. 3- turdagi ish — tovushlarni nutqda farqlash. Buning uchun tarbiyachi so’zli o’yinlar, hikoyalar, sujetli rasmlar, she’rlar, tez aytishuvlar, topishmoqlar, sanamalar, maqollar va boshqa nutqiy materiallarni tanlaydi. Tarbiyachi bu nutqiy materiallar yordamida bolalarga tovushlarni bir- biridan farqlashni o’rgatish bilan bir vaqtda, nutq tempini, ravshan gapirishni, ovozdan to’g’ri foydalanishni, so’zlarni adabiy til qoidalariga rioya qilgan holda to’g’ri talaffuz etishni mustahkam- lash imkoniyatiga ham ega bo’ladi. 5 — 7 yoshli bolalar guruhida nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha mashg’ulotlar har oyda 1—2 marta o’tkaziladi. Bundan tashqari. haftada 2 — 3 marta nutq o’stirish mashg’ulotini boshqa ish vazifalari qismi sifatidagi mashqlar tashkil etiladi. Shuningdek, mashg’ulotdan tashqari vaqtda haftada 2—3 marta harakatli o’yinlar, nafas olish va chiqarish, eshitish diqqatini rivojlantirish uchun takroriy o’yinlar tashkil etiladi. Mashg’ulotlarning tuzilishi umumiy ta’limiy talablarga asoslanadi: awal bolalar uchun yangi va qivin bo’lgan material taklif etiladi; ba’zi bir qismlarining mazmuni va davomiyligi va hokazolar o’zgarishi mumkin. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha mashg’ulotlar bir necha qismdan iborat qilib tuziladi va bir mashg’ulotning davomiyligi vaqtida tovush madaniyatining bir qancha vazifalari amalga oshiriladi. Masalan: 1- qism. Nutqni eshitish yoki fonematik eshitish ni rivojlantirish uchun ‘Berilgan tovush qatnashgan so’z o’ylash" mashqi (5 daqiqa). 2- qism. Ovoz kuchi va balandligini mashq qilish uchun tovushga taqlid etuvchi ertakni hikoya qilib berish ‘Mitti jo’ja’’ (10 daqiqa). 3- qism. Nutqda nafas olish va chiqarish ni mashq qilish uchun ‘O’yinchoq o’rnini aniqla“ o’yini (2 daqiqa). 4- qism. Ravshan gapirish va nutq tempini mashq qilish uchun tez aytishlarni takrorlash (3 — 5 daqiqa). Mashg’ulotning umumiy davomiyligi 20— 25 daqiqa. 5- §. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarni rejalashtirish Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash nutqni rivoj- lantirishning boshqa vazifalari (lug’atini boyitish, bog’langan nutqni rivojlantirish, grammatik to’g’ri nutqni shakllantirish, hikoya qilishga o’rgatish, badiiy adabiyot bilan tanishtirish, boshlang’ich savodga tayyorlash) bilan mustahkam bog’liq. Nutqning tovush madaniyati buyicha ish maxsus yondashishni, maxsus usullarni talab etadi. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash ishlari maxsus ma’lumotlar jarayonida amalga oshiriladi. Mashg’ulot nutqning tovush madaniyatini tarbiyalashning asosiy shakli hisoblanadi. Mashg’ulot onda-sonda emas, balki uzluksiz (sistemali) tarzda o’tkaziladi. Nutqning tovush madaniyatini muvalfaqiyatli shakllantirish uchun maxsus mashg’ulotlar bilan chegaralanish kerak emas. Shuning uchun nutq o’stirish bo’yicha turli mashg’ulotlarni rejalashtirganda (masalan, she’r yod oldirish, surat bo’yicha ishlash va hokazolar) uning dastur mazmuniga nutqning tovush madaniyatini tarbiyalashning ayrim bo’limlarini (ma’noli nutqni shakllantirish. nafas olish va chiqarislmi, nutq sur’ati, ovoz sifatini va hokazolar) kiritish kerak. Nutqning tovush madaniyatini rivojlantirishda musiqa mashg’uloti katta ahamiyatga ega. Musiqa mashg’ulotlarining ayrim vazifalari (masalan. ovoz kuchini rivojlantirish, nafas olish va chiqarish. nutq ritmi va boshqalar) mos tushadi. Tarbiyachi va musiqa rahbarining hamkorlikda to’g’ri tashkil etilgan ishi bolalarda nutqning tovush madaniyatini shakilantirishda yaxshi natijalarga erishishda yordam beradi. Bolalar tovush talaffuzini, nutqning intonatsion ma’no- dorligini turlicha egallaydilar. Ayrim bolalar bilan nutqning tovush madaniyatining u yoki bu bo’limini egallash uchun mashg’u- lotdan tashqari vaqtda qo’shimcha ishlash zarur. Shunday qilib, nutqning tovush madaniyatini rivojlantirish bo’yicha ishiar turli shaktlarda olib boriladi: 1) nutqning tovush madaniyati bo’yicha mustaqii mashg’ulot yoki nutq o’stirish mashg’ulotining qismi sifatida o’tkaziladigan mashg’ulot; 2) nutq tovush madaniyatining turli bo’limlari nutq o’stirish (ona tili) mashg’ulotlarining mazmuniga kiritilishi mumkin; 3) nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishning ayrim bo’limlari musiqa mashg’ulotiga kiritiladi; 4) mashg’ulotdan tashqari vaqtda nutqning tovush madaniyati bo’yicha qo’shimcha ishlarni o’tkazish. Yuqorida bayon etilgan ish shakllariga kengroq to’xtalib o’tamiz. 1. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha mashg’ulotlar. Ilk yoshdagi bolalar bilan har kuni yakkama-yakka va uncha katta bo’lmagan guruhchalar bilan (bir yarim yoshgacha 6 ta bola bilan, bir yarim yoshdan 2 yoshgacha 10 ta bola bilan) o’yin mashqlari tashkil etiladi: mashg’ulotlar 10 daqiqa davom etadi. O’yin-mashg’ulotlar bolalarda eshituv diqqatini, nutqni tushunishni, artikulatsiya apparati a’zolarini rivojlantirishga, tovush va tovush birikmalariga taqlid qilishga, lug’atini faollashtirishga qaratilgan. Bu o’yinlar mazmuniga tovushga taqlid qiluvchi (hayvonlarning, narsa-buyumlarning) ashulalar, haziliar kiritilgan, shuningdek, o’yinchoqlarni va turli buyumlarni ko’rsatishda, nomini aytishda tovushga taqlid qilishdan (ku- chukcha—vov-vov; soat — chiq-chiq va boshqalar) foydalaniladi. 2 yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan bolalar bilan o’tkaziladigan mashg’ulot nutqning tovush madaniyatini tarbiyalashga ba- g’ishlangan bo’lib, haftada 1 marta tashkil etiladi, davomiyligi 15 daqiqa. Bu yoshdagi bolalar bilan o’tkaziladigan mashg’ulot bolalarning eshituv idrokini, nafas olish va chiqarish, ovoz apparatining harakatini rivojlantirishga, artikulatsiyani aniq- lashga, so’z va jumlalarni to’g’ri va aniq talaffuz etishga qaratilgan. Bu mashg’ulotlar turli hayvonlarning, ovoz chiqaradigan buyumlarning ovoziga taqlid qilish, ushbu tovushga taqlid qilishnj ashula. hazillar, ta’limiy o’yinlar, kichik she’rlar va hikoyalarga kiritish yo’li bilan o’tkaziladi. 3 yoshdan 5 yoshgacha bo’lgan bolalar bilan mashg’ulotlar hamma guruh bilan nutq o’stirish mashg’ulotining (haftada 1 marta, 5 — 8 daqiqadan) qismi sifatida va mustaqil mashg’ulot (oyda 1 — 2 marta, 15 — 20 daqiqa) tarzida o’tkaziladi. Ushbu guruh yoshidagi bolalar bilan o’tkaziladigan mashg’ulot fonematik va nutqni eshitishni rivojlantirish, artikulatsiya apparatining harakatchanligini takomillashtirish, ona tilidagi hamma tovushlarning to’g’ri talaffuzini egallash va mustahkamlash, so’z va jumlalarni ishonchli tarzda to’g’ri talaffuz etish, so’zlarda urg’uni to’g’ri ishlatish, adabiy talaffuz qoida- lariga binoan 182 so’zlarni to’g’ri talaffuz etish, ovoz balandligidan foydalana olish malakasini tarbiyalash, so’z va jumlalarni ma’noli nutqning intonasion vositalarini hisobga olgan holda kerakli nutq sur’atida talaffuz etishga o’rgatish maqsadida o’tkaziladi. Bu bosqichda nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash ta’limiy o’yinlar, turli nutq materiallaridan iborat bo’lgan (tez aytishlar, topishmoqlar, sanamalar, she’rlar, hikoyalar va boshqalar) o’yin rpashqlari asosida amalga oshiriladi. 5 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalar bilan mashg’ulotlar hamma guruh bolalari bilan nutq o’stirish mashg’ulotining qismi sifatida (5 — 8 daqiqa) hamda oyda bir marta maxsus mashg’ulot sifatida o’tkaziladi. Bu bosqichda nutqning tovush madaniyatining hamma bo’limlari (vazifalari) bo’yicha hosil qilingan ko’nikma va malakalar qayta ishlanadi, mustahkamlanadi, takomillashtiriladi. Ayniqsa, tovushlarni bir-biridan farqlashga (s-sh, s-z, sh-j, f-v va boshqalar) ahamiyat beriladi. Nutq tovush madaniyatining barcha bo’limlari (vazifalari) ta’limiy o’yinlar, tez aytishlar, sanamalar, maqollar, matallar, aytishuvlar va she’rlar yordamida amalga oshiriladi. 2. Nutqning tovush madaniyatining turli boMimlarini nutq o’stirish bo’yicha mashg’ulotlar mazmuniga kiritish. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha ish nutq o’stirish mashg’ulotlarining dastur mazmuniga kiritilishi mumkin. Chunonchi, tarbiyachi surat bo’yicha suhbat mashg’ulotini o’tkazish jarayonida bolalar lug’atini faollashtirish va bog’langan nutqni takomillashtirish bilan bir vaqtda, ravshan gapirishni ham amalga oshiradi. Nutq o’stirish mashg’ulotining boshqa bo’limlari (ta’limiy o’yin, she’rni yod olish, badiiy asarlarni hikoya qilib berish va ular yuzasidan suhbat, ertak va hikoyalarni qayta hikoya qildirish) bo’yicha tashkil etiladigan mashg’ulotning mazmuniga nutq eshitishni, nutqda nafas olish va chiqarishni rivojlantirish, ovozdan foydalana olish malakasini tarbiyalash, tovushlarni to’g’ri va aniq talaffuz etishga, kerakli nutq sur’atidan, intonatsiya vositalaridan foydalanib hikoya qilib bcrishga o’rgatish va boshqalar kiritiladi. 3, Nutq tovush madaniyatining turli boMimlarini musiqa mashg’ulotiga kiritish. Nutqning tovush madaniyati ustida ishlashda musiqa mashg’ulotlaridan foydalanish imkoniyatlariga alohida e’tibor berish kerak. Bu ish tarbiyachi va musiqa rahbarining hamkorligida, kelishuvi asosida o’tkazilishi kerak. Chunki musiqa mashg’ulotining ayrim elementlari (musiqa tinglash, ashula, musiqaviy-ritmik harakatlar) bolalarda nutqni eshitishni, nafas olish va chiqarishni, ovoz sifati, nutq sur’ati va ritmini, ravshan gapirishni, nutqning intonatsion ma’nodorligini rivojlantirishga yordam beradi. Musiqa rahbari qo’yilgan maqsadga erisliish uchun musiqa mash- g’ulotining turli qismlaridan to’g’ri foydalanish orqali bolalarda nutqning tovush madaniyatini rivojlantirishga yordam berishi mumkin. Masalan, ashula aytish, ashula aytib o’ynaladigan o’yinlar nutqni eshitish diqqatini rivojlantirishga yordam beradi. Nafas olishni va chiqarishni rivojlantirishda ashula aytish katta ahamiyatga ega. U bolalarni jumlalarni aytislida to’g’ri nafas olishga va chiqarishga, ashula ohangini buzmasdan to’g’ri ay- tishga o’rgatadi. Ashula aytish bolalarni tabiiy ovozdan foydalanishga, yetarlicha baland yoki past ovozda ashula aytishga o’rgatadi. Shuningdek, ashula aytish unli tovushlarni cho’zib, aniq, tekis talaffuz etishga, ashula matnidagi so’zlarni ortiqcha kuch ishlatmasdan tiniq va aniq aytishga o’rgatadi. Musiqa mashg’ulotining hamma qismlari bolalarda odatdagi nutq sur’atini va ritmini (ohangdorligini), nutqning tekisligini rivojlantirishga yordam beradi hamda ma’noli (ifodali) nutqning intonatsion vositalaridan foydalana olish malakasini hosil qiladi. Shunday qilib, musiqa rahbari bolalarda nutqning tovush madaniyatini shakllantirish bo’yicha ishlarni tashkil etishda faol ishtirok etishi kerak, 4. Mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda nutqning tovush madaniyati va uning turli boMimlari ustida ishlash. Nutqning tovusli madaniyati bo’yicha ishlarni mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda: ertalabki badantarbiya vaqtida, sayrda, o’yin vaqtida, ertalab bolalar bog’chaga kelganda va uyga ketishlaridan oldin tashkil etish mumkin, Artikulatsiya apparatini, ovoz kuchini, nutqda nafas olish va chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirish uchun kun tartibiga nutq mashqini kiritish zarur. Bu mashq ertalabki nonushtadan avval yoki ertalabki badantarbiya vaqtida o’tkazilishi kerak. Nutq mashqida o’yin shaklidagi mashqlardan foydalaniladi. Bu o’yin shaklidagi mashqlar artikulatsiya apparati a’zolarining harakatini muvofiqlashtirish hamda nafas olish va chiqarishni, ovozni rivojlantirish maqsadida o’tkaziladi. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha dastur materiallarini mashg’ulot jarayonida o’zlash- tirolmagan yoki yomon o’zlashtirgan bolalar bilan qo’shimcha ish olib borish zarur. Mashg’ulotlar yakkama-yakka tartibda va guruh 184 (qaysidir tovushni o’zlashtira olmagan bolalar bir guruhga birlashtiriladi) bo’lib tashkil etiladi. Bolalar bilan yakkama-yakka va guruh bo’lib ishlash mashg’ulotlari sayrda, o’yinda, ertalabki qabul vaqtida va uyga ketishdan oldin tashkil etiladi. Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1. Nutqning tovush madaniyati deganda nima tushuniladi? 2. Bolalarni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalashda nutqning tovush madaniyatini tarbiyalashning ahamiyati nimada? 3. Bolalar tomonidan nutqning tovush madaniyatini o’zlashtirish xususiyatlarini bayon eting. 4. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha ish vazifalari va mazmuni nimalardan iborat? 5. Tovushlarni to’g’ri talafTuz etishga o’rgatish haqida tushuncha be l ing. 6. Ravshan (burro) gapirishga qanday o’rgatiladi? 7. Nutqning orfoepik tomoni, urg’uni ishlatish, so’zni to’g’ri talafTuz etish ustida qanday ishlar olib boriladi? 8. Nutqda nafas olish va chiqarish, nutq sur’ati va ovoz sifatini tarbiyalash mazmunini bayon eting. 9. Nutqning ma’nodorligini tarbiyalash usullari haqida tushuncha bcring. 10. Nutq eshitishni tarbiyalash va fonematik idrokni rivojlantirish bo’yicha ishlarning mazmuni nimalardan iborat? 11. Turli yosli guruhlarida nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash bo’yicha mashg’ulotlarni tashkil etish va o’tkazish uslubiyotini bayon eting. 12. Nutqning tovush madaniyati bo’yicha ishlarni rejalashtirish haqida tushuncha bering. Adabiyotlar: 1. Asqarova М., Abdultayev К , Omilxonova M. O’zbek tili darsligi (7- sinf)- Т., ,,0’qituvchi", 1974- y. 2. Гербова В.В. Занятия по развитию речи и старшей группе десткого сада М., ‘Просвещение", 1984 г. 3. Гербова В.В. Занятия по развитию речи с детьми 4—6 лет. М., ‘Просвещение", 1987 г. 4. Jahongirov G’. O’zbek bolalar folklori. Т., ‘O’qituvchi", 1975- у. 5. Ma’rufov A. Paronimlar lug’ati. Т ., ‘O’qituvchi", 1974- y. 6. Panina LA. Yaslida olib boriladigan ishlarni planlashtirish va hisobga olish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- v. 7. Razbayeva E. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni himoya qilib berishga o’rgatish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 8. Razbayeva E . Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan suhbat o’tkazish. Т., ‘O’qituvchi", 1975- y. 9. Тпхеева E.И. Развитие речи детей. М., ‘Просвещение", 1981 г. 10. Usmonova 0’. Talaffuz madaniyati. Т ., ‘Fan", 1976- у .

Похожие

Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish uslubiyoti
Maktabgacha tarbiya tizimida ona tili
Nutq o’stirish bo’yicha ishlarni rejalashtirish
Logopediya fanining metodologik asoslari
Bolalarni hikoya qilishga (monolog nutqqa) o’rgatish