Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish uslubiyoti

Загружено в:

08.01.2023

Скачано:

0

Размер:

45.7294921875 KB

Скачать

Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish uslubiyoti Reja: 1. Ikki yoshgacha boMgan bolalarning rivojlanishida nutqning ahamiyati 2. Bola hayotining ikkinchi yili. Ikki yoshgacha bo’lgan bolalar nutqini rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari 3. Ikki yoshgacha bo’igan bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha mashg’ulotlar o’tkazish uslubiyotlari 4. Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda ta’limiy o’yin va mashg’ulotlar, ularga qo’yiladigan talablar

1. Ikki yoshgacha boMgan bolalarning rivojlanishida nutqning ahamiyati Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish masalasi peda- gogikaning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha uzoq va ko’p yillar davo- niida tadqiqot ishlari olib borildi. Bu masala bo’yicha mashhur olimlar, amaliyotchi-pedagoglar, metodistlardan Y. I. Tixeyeva, N. M. Shelovanov, N. M. Aksarina, N. F. Lasigina, Y. K. Kaverina, G. L. Rozengart-Pupko, G. M. Lyalina, V. A. Petrova, N. S. Karpinskaya, 1. A. Panina, S. L. Novoselova, Y. V. Zvorigina, I. M. Kononova, N. N. Palagina, М . I. Popova, Y. I. Radina va boshqalar tadqiqot ishlari olib bordilar. Bola hayotining birinchi yili eng mas’uliyatli davr bo’lib, bu davrda bola nutqida katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu bolaning umumiy rivojlanishida nanioyon bo’ladi. Bola tayyor nutq apparati bilan tug’iladi, iekin u gapirmaydi. Buning sabablari bir qancha: 1. Yangi tug’ilgan chaqaloq (go’dak) o’zining nutq appa- ratidan foydalanish ko’nikmasiga ega emas, bu ko’nikniani unda hosil qildirish kerak. 2. Unda nutq uchun mavzu (obyekt) yo’q, u bu mavzuni (obyektni) to’plashi kerak. 3. Unga nutqning so’z shakllari tan ish emas, bola ular bilan tanishishi kerak. 4. Nutq tafakkur bilan bog’liq, shuning uchun bolaning tafakkurini rivojlantirish kerak. 5. Nutq kishilarning bir-birlari bilan bo’lgan munosabatida rivojlanadi, go’dak hali atrofmi o’rab olgan kishilar bilan aloqa o’rnatgan emas. Mana shu yuqoridagi yo’nalishlarga qarab, bolalar nutqining rivojlanishiga rahbarlik qilish kerak. Bola nutq apparatining takomillashishiga va nutqining ravojlanish jarayoni tezlashishiga ta’sir etish lozim. O’z vaqtida. to’liq qimmatga ega bo’lgan nutqni egallash bolada to’liq qimmatga ega bo’lgan psixik jarayonning vujudga keli- shida va uni kelgusida

rivojlantirishdagi eng muhim vositalardan biri ekanligini olimlar o’zlarining ilmiy- nazariy qarashlarida isbotlab berishgan. Bolada nutq ilk yoshidanoq shakllana boshlaydi. Bu davrda egallangan nutq bolaning kelgusida ona tilini mukammal egaila- shida asosiy zamin bo’lib xizmat qiladi. Bola tug’ilishi bilan atrofdagilar bilan nutqiy munosabatga kirishadi, bu munosabat orqali o’zidagi hamma kuch va qobiliyatni rivojlantiradi. Tarbiyachi-hamshira ilk yoshdagi bolalar nutqini o’stirishga jiddiy e’tibor berishi va uni rivojlantirishga oid barcha ishlarni sistemali tarzda tashkil etishi lozim. Ilk yoshidagi davr bolaning jismoniy va ruhiy tomondan tezkorlik bilan (intensiv) rivojlanish bosqichi hisoblanadi. Bu yoshda markaziy nerv sistemasining rivojlanishida sezilarli o’z- garishlar sodir bo’ladi va miya fiziologik jihatdan yetilib bo’ladi. Masalan, 7 oylikda bolaning miyasi ikki baravar, bir yoshida uch baravar o’sadi. 2 yoshida esa katta yoshdagi kishilar miya og’irligining 70 foizini tashkil etadi. Bola ikki yoshli davrida aniq harakatlarni shakllantirish uchun javobgar bo’lgan markaziy nerv sistemasining bo’limi — miyacha 5 baravar, xotira, tafakkur, nutq va xayol kabi ruhiy jarayonlar hamda ixtiyoriy harakatning rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan bosh miya po’stlog’ining maydoni esa 2,5 baravar kattalashadi. Fiziologlarning ilmiy nazariyalariga ko’ra, markaziy nerv sistemasining funksiyalari ularning tabiiy ravishda shakllanish davrida mashq qilish va tarbiyalanishga yengillik bilan moyillik bildiradi. Bolaning uch yoshgacha bo’lgan davri uning nutqi, tafakkuri va bilish faoliyatining rivojlanishi uchun eng qulay bosqich hisoblanadi. ‘Bu davrga kelib miyaning nutq bo’limi anatomik tomondan yetilib bo’ladi, bola ona tilining asosiy grammatik shakllarini egallaydi, ko’p 37 so’z to’plamiga ega bo’ladi. Agar uch yoshgacha bo’lgan bolalar nutqiga yetarlicha e’tibor berilinagan bo’lsa, u vaqtda kelgusida yo’l qo’yilgan xato va

kamchiliklarni bartaraf etish uchun katta kuch va g’ayrat sarf etishga to’g’ri keladi",—deb ta’kidlaydi o’zining tadqiqotida M.M.Kolsova ( М . М . Колсова . Ребенок учится говорит . М ., 1973. 5- bet). Ilk yoshdagi bola nutqining o’z vaqtida va to’g’ri rivojlanishi aqliy rivojlanishning asosidir. Nutq vositasida bola bilan kattalar o’rtasida turli munosabatlar o’rnatiladi. Yaxshi rivojlangan nutq ruhiy jarayonlarning (xotira, tafakkur, xayol va boshqalar) rivojlanishiga, bolalarning bog’cha davridagi va undan keyingi faoliyatlariga katta ta’sir ko’rsatadi. Bolalar nutqining rivojlanishi bilan kattalar nutqining tarbiya vositasi sifatidagi roli ortib boradi. Aksincha, bolaning bog’cha yoshigacha bo’lgan davrida nutqning rivojlanishiga tarbiyachi-hamshiraning yetarlicha ahamiyat bermaganligi, unga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatmaganligi natijasida bolalar bog’cha yoshida (3—4 yoshda) ham nutqni yaxshi egallay olmaydilar. Bolalar nutqni ancha kechikib egallashlari sababli, ularning nutqida. so’zlar miqdori yetishmaydi, grammatik xatolar, talaflfuzida nuqsonlar juda ko’p bo’ladi. Buning oqibatida bola o’z fikrini boshqalarga bildirishga qiynaladi, atrofdagilar bilan muomala qilish imkoniyatlari chcklanadi. Natijada tarbiyachilar, ota-onalar nutq vositasida bolalarga ta’lim- tarbiya berish imkoniyatlaridan foydalana olmaydilar. Shuningdek, nutqning yetarlicha rivojlanmaganligi bolalarni shaxs sifatida har tomonlama barkamol inson bo’lib yetishishlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi, ya’ni barcha ruhiy jarayonlar — idrok, xotira, diqqat, fikr yuritish operatsiyalari, xayol rivojlanishdan orqada qoladi, ularga aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy, mehnat tarbiyasini berish imko- niyatlari chegaralanadi. Bola nutqini ilk yoshdan boshlab to’la- qonli o’stirish sohasida olib borilgan izlanishlar natijalariga ko’ra, kattalarning bola bilan yaqindan munosabatda bo’lib, qulay shart-sharoitlar yaratishlari nutqni o’z vaqtida o’stirish imkonini beradigan tarbiyaviy ta’sirning asosiy shaklidir. Bir yoshgacha bo ‘Igan bolalarda nutq о ‘stirishning tayyorgarlik bosqichi. Ilk yoshdagi bolalar nutqining rivojlanishi ikki davrdan iborat: 1) tayyorgarlik davri. Bu davr bir yoshgacha bo’lgan bolalar hayotini o’z ichiga qantrab oladi;

2) nutqning mustaqil rivojlanishi davri. Bu davrga ikki va uch yoshdagi bolalar kiradi. Bolaning tug’ilgandan keyin bir yoshgacha bo’lgan davri nisbatan kam harakat va ‘nutqsiz" taraqqiyot davridir. Bu davrda bolaning 38 o’sishi va taraqqiyoti oila va yaslidagi sharoitga va tarbiyaga bog’liq bo’ladi. Lekin shunday bo’lsa ham bu davr har jihatdan juda ildam rivojlanish davridir. Bola hayotining birinchi yilida bolaning har tomonlama tarbiyasiga katta ahamiyat berish va quyidagilarni amalga oshirish lozim: ko’ruv, eshituv organlari. sezish taassurotlarini, emotsional his-tuyg’ularni bolaning jilmayishi, kulishi, narsa-buyumlar bilan harakat qilishini shakllantirish. Bir yoshgacha bo’lgan bola hayot ini to’rt davrga bo’lib o’rganish lozim. 1) tug’ilgandan 2,5 — 3 oylikkacha; 2) 2,5 — 3 oylikdan 5 — 6 oylikkacha; 3) 5 — 6 oylikdan 9—10 oylikkacha; 4) 9—10 oylikdan I yoshgacha. Bu davrlardagi vazifalar turlicha bo’lib, shu vazifalar asosida nutqni o’stirishga tayyorgarlik ishlari olib boriladi. Nutqqa tayyorgarlik davrining o’zi uch bosqichdan iborat: 1. Chinqirish davri (tug’ilgandan 2,5 — 3 oylikkacha). 2. Guvrash davri (2,5 — 3 oylikdan 5 — 6 oylikkacha). 3. Til chiqarish davri (5 — 6 oylikdan 9—10 oylikkacha va 9 — 10 oylikdan 1 yoshgacha). l. Chinqirish davri. Go’dak (tug’ilgandan 2,5 — 3 oy- likkacha) hali o’zining nutq apparatidan foydalana olmaydi, u faqat chinqirish bilan, ya’ni ovoz reaksiyalari bilan turli istak va xohishlarini bildiradi: ‘Qornim ochdi, ovqatlanmoqchiman", ‘Tagim ho’l bo’ldi, quruqlang", ‘Qornim og’riyapti" va boshqalar. Go’dakning chinqirishi ma’lum bir kommunikativ vazifani (muomala vazifasini) bajaradi. Chinqirish davrida sensor jarayonlarini taraqqiy qildirish, ko’rish, eshitish va sezish taassurotlarini (tevarak-atrofdagi kishilar va buyumlar

bilan bog’liq bo’lgan taassurotlarni) ta’min etish zarur. Bolani unga so’z qotayotgan katta yoshdagi kishilarga bo’yalgan va yaltiroq o’yinchoqlarga diqqat bilan qarashga, harakatdagi buyumlarni ko’z bilan kuzatishga odatlantirish zarur. Turli xil tovushlarga, katta yoshdagi kishining so’zi, qo’shig’iga, shiqildoqning shaqillashiga quloq sola bilish malakasini o’stirish lozim. Bolalarda ko’rish va eshitish malakasini o’stirishga yordam berish zarur, chunki bu malaka bolaning umumiy o’sishi uchun, tevarak-atrofdagilar bilan munosabatda bo’lishi va emotsional reaksiyalar hosil bo’lishi uchun katta ahamiyatga egadir. Bola 1 — 1,5 oylik (uch-besh haftalik) bo’lganida unda dastlabki quvonch alomatlari paydo bo’ladi, unga kulib boqqan, so’z qotgan kishiga javoban tabassum qiladi. Bola ikkiuch oylik bo’lganda esa katta yoshdagi kishilar bilan munosabatda bo’lganda faqat jilmayibgina qolmay, balki turli ovozlar ham chiqara boshlaydi, qo’l va oyoqlarini tez-tez tipirchilatadi. Bolaning bunday emotsional-ifodali reaksiyasi uning organizmini, umumiy hayotiy faoliyati daraja- sini o’stiradi, harakatlari va ovoz reaksiyasining o’sishiga yordam beradi. Bola hayotining birinchi oylarida unga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish uni parvarish qilish vaqtida amalga oshiriladi. Ular kompleks xarakterga ega bo’lib, bular: a) ko’ruv organiga; b) eshituv organiga; d) sezgi organiga ta’sir etadi. Bolaga ta’sir ko’rsatish ularni tinchlantirishga, bezovtalikni yo’qotishga qaratilgan bo’ladi. Buning uchun har doim kattalar- ning chehralarida quvnoqlik alomati, jilmayish hoiatlari bo’lishi, so’z ohangi muloyim, yumshoq bo’lishi lozim. Kattalar bolaning oyoqqo’llarini, orqasini silaydi, yonini oladi, erkalaydi va h. k. Mana shu harakatlarni bola bilan ‘gaplashish" orqali bajarishi lozim. Buday ‘gaplashish" mazmun jihatidan juda oddiydir. Bundan asosiy maqsad, bolani tinchlantirishdan, unga o’zining mehribonchiligini bildirishdan iboratdir (Salim, Salimjon, yig’- lama, hozir senga ovqat beraman. Yig’lama, mening erkatoyim, shiringina uxlagin. Hozir men sening tagingni quruqlayman, keyin tinchgina uxlaysan. Seni hech kim ko’tarmadimi, hozir men seni sayrga olib chiqaman va hokazo). Bola hayotining birinchi oyi oxiri

va ikkinchi oyining boshida muomalasi faollashadi. Bu davrda bolada ijobiy- emotsional holatlar paydo bo’la boshlaydi. Bu davrda kattalar kundalik tartib daqiqalarida va chiniqtirish paytlarida bolaning ko’ruv, eshituv va sezgi organlariga kompleks ta’sir etishni amalga oshiradilar (xuddi birinchi oylardagi kompleks ta’sir etishdek). Bolaning ko’ruv va eshituv organiga ta’sir etish jarayonida bola nigohini o’ziga qaratishi va uni bir necha daqiqa ushlab tu- rishi kerak. Bola bilan ‘gaplashish" tinch ohangda, xuddi bola hayotining birinchi oylarida ‘gaplashgandek" bo’lishi kerak. ‘Gaplashish" ning mazmuni xuddi awalgidek (bir oylikdagidek) sodda bo’lsa- da, ovoz ohangi xilma-xillikni talab etadi. Bu oyda bolaning ovoz reaksiyasi ifodali bo’lib boradi: baland ovozda, qichqirib, qiqir- lab kula boshlaydi. Kattalarning bola bilan ‘gaplashishi" bolaning qichqirig’ini to’xtatadi. Bu bolaning kattalar bilan muomalasi ancha faollashganidan dalolatdir. 2. Guvrash davri. Bu davrga 2,5 — 3 oylikdan 5 — 6 oylikkacha bo’lgan payt kiradi. Bu oylarda bolalarda sezish qobiliyatini yanada o’stirish va idrok eta bilishni tarkib toptirish uchun zarur bo’lgan sharoitlarni yaratish lozim. Bola bu davrda ba’zi bir buyumlarni (shisha va shiqildoq) farq qila boshlaydi, o’ziga yaqin kishilarni begonalardan ajrata boshlaydi, onasini va o’ziga yaqin kishilarni ko’rgan zahoti taniydi. Bolada tovushlarni diqqat bilan tinglash va bir-biridan farq- lash qobiliyati o’sa boshlaydi, tanish tovush diqqatini darrov o’ziga jalb qiladi, tinchlantiradi va quvontiradi. Bola 4 oylik bo’lganida shiqildoq tovushiga yoki ko’rinmasdan chaqirayotgan kishi ovoziga boshini buradi va uni topib oladi. Bu oyda bola diqqatini musiqaviy tovushlarga jalb etish kerak. Qo’shiqlar, musiqaviy o’yinchoqlaming ohangdor jaranglashi bolada quvnoq kayfiyat qo’zg’aydi, uning diqqatini kattalarning musiqa sadosiga uyg’un suratda bayroqcha, ro’molcha bilan ijro etiladigan harakatlarga jalb etadi.

Bola to’rt oylik bo’lganida qiqirlab kuladi, u o’zi bilan har kuni muomalada bo’ladigan kishilarga juda ham o’rganib qoladi. Shuning uchun bolaga tez-tez so’z qotib turish kerak. Kattalar bolalar bilan muomala qilish jarayonida bolada tovushga javoban tovush chiqarish qobiliyatini paydo qilish va o’stirish kerak. Bola 3 — 4 oylik bo’lganda uning ‘gugu" lashiga (g-g, bu-u), 4, 5 oylik bo’lganda esa: ,,ma-ma", ,,da-da“, ,,buv-buv", ‘baba", ‘ ауа ", ‘yya“, ‘a-na" kabi unli tovushlar ko’proq bo’lgan bo’g’inlarni takrorlashiga ahamiyat berish kerak. Bolada ‘gugu" lash qobiliyatini o’stirishga harakat qilish uning tili chiqishiga yordam beradigan artikulatsiya apparatining o’sishiga va tovushga quloq sola bilish faoliyatini rivojlantirishga imkon yaratadi. Agar bola katta kishi tomonidan talaffuz etilgan (‘ma-ma- mama") bo’g’inni takrorlasa, unga kulib boqib (tasdiq ma’nosida), silab qo’yish va yana bir marta quvnoq ohangda mashqni takrorlash kerak. Mashg’ulotning oxirida ota yoki ona (tarbiyachi-hantshira) bolaning harakatini yana bir marta tasdiqiaydi. Tasdiqlash vaqtida so’zlarni to’liq aytish kerak. 3. Til chiqarish davri. Bola 5—6 oylik bo’lganda kattalar, bolalar, hayvonlar, atrofdagi o’yinchoqlar. buyumlar bilan ko’proq qiziqa boshlaydi. Bola bularning hammasini bir-biridan yaxshigina farqlay oladi: notanish odamlarni ko’rganida ulardan yuz o’girib olib, hatto yig’lab yuborishi mumkin. Kattalar 42 og’zidan chiqayotgan tovushga quloq soladi, tovush talafifuzini va ba’zi bir so’zlarni farqlaydi, kattalarning ovoz ohangiga ongli tarzda javob beradi, uni nutqning mazmuni bilan bog’lay oladi. Endi nutq bilishning elementar funksiyasini bajara boshlaydi. Masalan, ota yoki ona qo’g’irchoqni ko’rsatib, uni qanday raqsga tushishini quvnoq ohangda aytib ko’rsatadi. Yoki qo’g’irchoq sto! ustidan tushib ketganda, ular ovozga achinish ohangini berib, shu vaziyatga mos so’zlarni aytadi. Bu bilan kattalar harakat va ovoz ohangiga ma’no, maznum beradilar, ya’ni ular, qo’g’irchoq yiqilib tushdi, uning oyog’i og’riyapti, u yig’layapti, unga mehribonlik qilish kerak (uni silab qo’yish kerak) kabi gaplar bilan bolani ovutadilar.

Nutqni o’stirish, kattalar nutqini tushunish, faol nutqqa tayyorlash bu yoshdagi bolalar tarbiyasining muhim vazifasidir. Bola 7 oylik bo’lganda kattalarning unga bergan savoliga (‘Oying qani?“ ‘Soat qani?“) qarab yaqinida turgan kishiga yoki devorda, javon ustida turgan buyumga bosh burib qaraydi va uni ko’zi bilan qidirib topadi. 8 — 9 oylik bo’lganda nomi aytilgan buyumni zo’r berib axtaradi va u buyum qayerda turgan bo’lmasin, uni ko’zi bilan axtarib topadi. Bola 6 oylikdan 9 oylikkacha takror-takror aytilgan so’zlarni, ‘chapakka ho-chapakka“, ‘chimo-chimo“, ‘sarak- sarak", ‘assalom" ,,xayr-xayr“, ‘qo’lingni ber“ kabi harakatlarni farq qila boshlaydi va ularni bajon-u dil bajaradi, tanish harakatlarni bildiradigan so’zlarni (‘o’tir", ,,yot“ kabi) tushunadi. Tevarak-atrofdagi kishilar nutqini tushuna boshlagach, bolada faol nutq kurtaklari paydo bo’ladi. Tevarak-atrofdagilar ta’siri ostida bola kattalar talaffuz qilayotgan tovushlarga taqlid qila boshlaydi, bu tovushlarni qayta-qayta takrorlaydi, tovush reaksiyalariga diqqat bilan quloq soladi. Shu tariqa bolada faol nutqni o’stirishga sharoit yaratiladi. 5 — 6 oylikdan 9 — 1 0 oylikkacha bo’lgan bolalarda nutqni rivojlantirishning asosiy vazifasi kattalar nutqida uchraydigan tovush birikmalarini tushunishga va unga taqlid qilishga o’rgatish- dan iboratdir. Bunday yakkama-yakka mashqlar o’tkazishdan tashqari, guruhlar bilan ham o’yin-mashqlar o’tkaziladi. Mashg’ulotning mazmuni va uni o’tkazish uslubiyoti bolalar nutqini rivojlantirishning maqsad va vazifalariga bog’liq bo’ladi. Tevarak-atrofni idrok qilishga, narsa-buyumlarning, o’yin- choqlarning nomlarini bilib olishga va uni tushunishga o’rgatish bolalarning ko’ruv, eshituv a’zolariga ta’sir etish orqali amalga oshiriladi. Buning uchun albatta savoldan foydalanish kerak. Masalan: Chiq-chiq qani? Miyov-miyov qani? Vov-vov qani? Qu-qu qani? va hokazo.

Mashg’ulotning borishi har xil bo’lishi mumkin. Ba’zi hollarda kattalar (hamshira-tarbiyachi), eng awal bolaning eshituv a’zosiga ta’sir etadi — shiqildoqni shiqillatadi, so’ngra savol beradi: ‘Salima, kuchukcha (mushukcha) qani?“ Keyin shiqildoqni shiqillatadi. Ba’zi hollarda bola idrokini kuchaytirish maqsadida narsa-buyunini (o’yinchoqni) bola oldiga olib keladi. Bola uni qo’liga oladi, yaxshilab ko’radi. So’ngra tarbiyachi bu o’yinchoq (narsa-buyum)ni yashiradi yoki avvalgi joyiga olib borib qo’yadi va boladan: ‘Salima, kuchukcha (mushukcha) qani?" — deb so’raydi. Bola aytilgan narsani zo’r berib qidiradi va uni topgach, qo’li bilan uni ko’rsatadi yoki kattalar bola bilan birga qidiradi va ‘Mana, kuchukcha (mushukcha)" deb aytadi. Bu mashq bir necha marta takrorlanadi. Harakatlarga taqlid qilish va bu harakatlarni tushunib olish ni rivojlantirish uchun: ‘Chapak-chapak", ‘Xayr-xayr", ‘Oo’lingni ber" ‘Assalom" va boshqa o’yinlar o’tkaziladi. Bolalarni bu o’yinga o’rgatishdan awal kattalar so’z bilan harakatni birga qo’shib olib borishlari kerak. Masalan, ‘Chapak- chapak" o’yinida bolaning ikkala qo’lini ushlab, uni chapak chaldiradi, bola chapak chalayotganda ‘chapak-chapak" so’zini aytib turadi. Bu harakat so’z yordamida bir necha marta takrorlangach, bolaga bu harakatni mustaqil bajarish taklif etiladi. Kattalar faqat so’zni takrorlaydilar, xolos. 9— 10 oylikdan 1 yoshgacha bo’lgan davr. Bu davrdagi tarbiyaning eng muhim vazifasi nutqni o’stirishdir. Bolada yaqin kishilarning va bolalarning ismini bir-biridan farq qilish malakasini hosil qilish, uni tevarak-atrofdagi ba’zi buyumlar, o’yinchoq, hayvonlar va eng oddiy harakat nomi bilan tanishtirish, bolaning passiv lug’atini boyitish zarur. Bolani kattalarning unga aytgan va uning uchun tushunarli bo’lgan iltimosini, nomi aytilgan kishini yoki buyumni topish, ma’lum bir harakat, amalni bajarish kabi iltimoslarni ijro etishga o’rgatish lozim. Nima qilish, o’yinchoqdan qanday foydalanish kerakligini bolaga ko’rsatish, esiga solish kerak. Bola yoshiga to’lganda uning mumkin emas de- gan so’zning ma’nosini tushunishiga erishish va bu so’zni unga o’rgatish kerak. Bola bir yoshga to’lganda

dada, buva, buvi, oyi, opa, nanna, umma, kuku, miyov-tniyov, vov-vov kabi 8 — 10 ta so’zni bemalol ayta olishiga erishish kerak. Bu yoshda ( 9 — 1 0 oylikdan 1 yoshgacha) nutqni rivojlantirish bo’yicha vazifalarni bajarish uchun bolani parvarish qilish vaqtlaridan unumli foydalanish kerak. Bu yoshga kelib bola hayoti ancha murakkablashadi: ovqatlanish tarkibiga turli xildagi oziq-ovqatlar kiritiladi, kiyini-kechaklarning yangi tur- laridan foydalaniladi, madaniy-gigiyenik odatlar shakllantiriladi. Eng muhimi shundaki, endi kattalar kundalik tartib jarayonida yeyish, kiyinish va boshqalar 43 bilan bog’liq bo’lgan harakatlarni shakllantirish maqsadida bolalarni sekin- astalik bilan faollashtirib boradi. Endi unda turli xildagi predmetlarni (narsa-buyumlarni), harakatlar nomini (soat, stol, qo’g’irchoq, kuchuk, ko’ylak, botinka, shippak, yech, kiyin, bcr, olib kel va hokazolar) bil- diruvchi so’zlarni tushunish rivojlanadi. Ular o’zlarining harakatini kattalar tomonidan qanday baholanayotganligini tushunib boradilar. O’z tushunchalarini awal harakatlarda, imo- ishoralarda, ovoz ohanglarida aks ettiradilar. Keyinchalik esa ma’lum ahamiyatga ega bo’lgan ayrim umumlashtiruvchi so’zlarni ishlatadilar. 1 yoshdagi bolalar bilan nutqni rivojlantirish bo’yicha turli xildagi mashg’ulotlar o’tkaziladi. Bu yoshda bolalar nutqini rivojlantirish vositalari kengayadi. Sujetli o’yinchoqlar, qo’g’irchoq va hayvon o’yinchoqlar bilan o’tkaziladigan mashg’ulot- larga katta ahamiyat beriladi, birinchi marta predmetlarni aks ettiruvchi rasmlarni ko’rsatish mashg’uloti kiritiladi, ya’ni o’yin- ovutmachoqlardan foydalaniladi (‘Chapakka ho-chapakka" va boshqalar). Qisqa ashulalar, she’rlar aytib berish ham kiritiladi. Nutqni tushunish tevarak-atrofdagi predmetlarni idrok qilishning kengayishi jarayonida rivojlanadi. Ushbu yoshda mashg’ulotda foydalaniladigan uslubiyot, bu nomi aytilayotgan narsabuyumni ko’rsatishdan, shuningdek, harakatni predmet bilan ko’rsatishdan iboratdir.

Ko’rsatish mashg’ulotning maqsadiga qarab har xil o’tkaziladi. Ma’lum bir predmetni anglatuvchi so’zni tushunishni o’zlashtirish uchun eng awal shu predmet ko’rsatiladi. Masalan, kuchukcha yoki xo’roz o’yinchoqni ko’rsatib, ‘Vali, qara, bu kuchukcha. Uning ko’zlari. quloqlari, dumi, ovoqlari qaverda ekanligini ko’rsat. Mana bu—xo’roz. Mana uning boshi, dumi, panjalari. Xo’rozning boshi qani, dumi qani, panjalari qani, ko’rsat." Awal o’zi bu predmetlarning qismlarini ko’rsatadi, so’ngra boladan ko’rsatishni so’raydi. Narsa-buyumlarni (o’yinchoqlarni) va harakatlarni bir vaqtning o’zida ko’rsatish uslubiyotidan foydalanib ham mashqlar o’tkaziladi. Masalan: ‘Ajoyib xaltacha" nomli didaktik o’yin mashg’u- lotida xaltacha ichiga kuchukcha, musliuk, xo’roz kabi o’yinchoqlar solinib, o’yinchoqlar navbatma-navbat bolalarga ko’r- satiladi, nomi aytiladi, qanday yugurishi, qanot qoqishi, qich- qirishi va hokazo harakatlar ko’rsatiladi. Bu yoshdagi bolalar (1 yoshdagi) ,,ber“, ,,oi“ so’zlarini tushunishga va uni o’zlashtirib olishga o’rgatiladi. Buning uchun mashg’ulotni quyidagiclta tashkil etish mumkin. Kattalar awal kichkintoyni qo’lidagi o’yinchoqni berishga o’rgatishi lozim: ‘Karima, menga kuchukchani ber". So’ngra maxsus o’yin-mashqni tashkil etadi: ‘Karima, men senga xo’rozcha olib keldim. Qara, u qanday chiroyli. Mana, xo’roz- chani ol“. Bola xo’rozcha bilan biroz o’ynaganidan so’ng, ‘Karima, endi xo’rozchani menga ber" dcydi. 01 va her so’zlari qatnashgan gap vajumlalarni bir necha marta takrorlash mumkin. Shunday qilib, 9 — 1 0 oylikdan I yoshgacha bo’lgan bolalarda o’yin mashg’ulotlari jarayonida kattalar nutqini tushunish saviyasi, tevarak-atrofdagilar bilan tanishish doirasi kengayadi, aytilgan narsani ko’z yuritib topishga yoki keltirib berishga odatlanadi. Tashqi ko’rinishi turli xil bo’lgan, ammo nomi bitta so’z bilan ataladigan o’yinchoqlarni ko’rsatib, ularning nomini aytadi, turli xil o’yinchoqlar bilan ayni bir xil harakat qilishga o’rganadi. Masalan, kuchukcha va mushukchaga ovqat berish, mashina va aravachani yurgizish, suratdagi narsa nimaligini aytib berishga o’rganadi. Buyumlarning va harakatlarning nomini

to’g’ri aytish bilan birga, bola osonlik bilan takrorlay oladigan so’zlarini (masalan: kuchuk — vov-vov, ovqat yeyapti — xam-xam, qo’g’irchoq uxlayapti — obbo- obbo kabi) bemalol takrorlay oladi. Bolalar kattalar bilan doimiy muloqotda bo’lishi jarayonida faqat tovushlar va imo-ishoralardan foydalanibgina qolmay, balki so’zlardan ham foydalana olish malakasini egallab oladilar. 2- . Bola hayotining ikkinchi yili. Ikki yoshgacha bo’lgan bolalar nutqini rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari Ikki yoshgacha bolgan bolalarda nutqni egallash jarayoni ikki davrdan iborat bo’ladi: / yoshdan 1 yosh-u 6 oygacha. I yosh-u 6 oylikdan 2 yoshgacha. Har ikki davrda ham bola nutqini rivojlantirish bo’yicha quyi- dagi vazifalarni amalga oshirish ko’zda tutiladi: a) nutqni tushunish va taqlid qilish malakasini rivojlantirish; b) bolalar lug’atini boyitish: d) nutqni atrofdagilar bilan muomala qilish vositasi sifatida shakllantirish. I yoshdan / yosh-u 6 oygacha bo ‘/gan davrda nutqni rivojlantirishning muhim vazifasi: 1) bolaning kattalar nutqini tushu- nishini rivojlantirish; 2) kattalar nutqiga taqlid qilish orqali faol nutqni o’stirish. Bolaning kattalar nutqini tushunishini rivojlantirish. Bu jarayon ma’nosiga tushunadigan so’zlar to’plamini kengaytirish bo’lib, uning mazmuniga quyidagilar kiradi: 1) o’z ismini, yaqin kishilari ismini; 2) kiyim-kechaklar, mebellar, idish-tovoqlar nomini; 3) birjoydan ikkinchi joyga borishda transport vositalari nomini; 4) o’ziga tanish bolgan hayvonlar va o’simliklar nomini; 5) o’z tanasining, o’yinchoq-hayvonlar tanasining ayrim qismlari (qo’l- oyoqlar, bosh, og’iz, ko’z, quloq) nomini bilib olishi. Maishiy hayotda bajariladigan oddiy ish-harakatlarni bildiruvchi so’zlarni (yot, их /a, o’tir, kiyinamiz, o’ynagani bora- miz va hokazo), o’yin va mashg’ulot

jarayonida ishlatadigan so’zlami ( o’chir, kiydir, och, bekit va hokazo) bilib olish hisobiga bolada ma’nosiga tushunadigan so’zlar to’plami kengayib boradi. Faol nutqni o’stirishga bola tomonidan tez-tez eshitib turiladi- gan tovush birikmalari va so’zlarga taqlid qilish orqali erishiladi. 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylikkacha boigan bola ajablanish, shodlik, norozilik, xafalik va shu kabilarni ifodalovchi ba’zi bir intonatsiyalarni takrorlay bilishi, yaqin kishilarni ( oyi, dada, opa, aka va hokazolar) hamda tanish buyumlar va o’yinchoqIarni (piyola, karavot, stol, ayiqcha, qo’g’irchoq va boshqalar), tanish ish-harakatlarni (o’tir, tur, menga ber, qo’yib yubor va boshqalar) bildiruvchi so’zlarni aytib, o’z lug’atini faollashtirib boradi. Shuningdek, bu yoshdagi bolalar qisqa hikoyalarni, she’r, hazil- mutoyibalarni tushunadilar; uncha murakkab bo’lmagan topshi- riqlarni bajaradilar. Endi bola lug’at to’plamining kengayishi asosida, ilgari tushunib, bilib olgan so’zlarini faol ishlata boshlaydi, qisqa gaplarni va ayrim jumlalarni takrorlaydi. Bola 1 yosh-u 6 oylik bo’lganida ba’zi narsalarning sifatini, holatini va vazifalarini biiib olishga harakat qiladi. Lekin o’zi bu belgilarni ayta olmaydi. Shuning uchun kattalar yordamiga muhtoj bo’ladi. Masalan, kattalar (hamshira-tarbiyachi) shunday deydilar: ‘Qara, menda kichkina kubik, senda katta kubik bor”, ‘Mana bu — olma, uning rangi qizil, o’zi shirin“ va hokazo. Bolalar 1 yosh-u 6 oylik boMishlari bilan kattalarning bo’lib o’tgan hodisalar haqidagi gaplarini tushuna boshlaydilar. Masalan: ‘Bugun sayrda bolalar quyonchalarni ovqatlantirdilar. Gulchehra quyonchaga sabzi berdi’’. Bola sekin-astalik bilan kattalarning nutq ko’rsatmasi asosida uncha murakkab bo’lmagan topshiriqlarni bajara boshlaydilar. Bu topshiriqlar ‘Ko’rpani top. Qo’g’irchoqni o’ra“ kabi yumush- lardan iborat bo’lishi mumkin. Bola 1 yosh-u 6 oylik bo’lganda u talafTuz etadigan so’zlar miqdori 30 — 40 taga yctadi. (Masalan, ,,oyi”, ,,xola“, ,,amma“, ,,buvi“, ,,tog’a“, ‘aka”, ,,opa“ va boshqalar.) Ana shu so’zlar bilan bir qatorda, bolalar o’z ehtiyojlari uchun zarur bo’lgan so’zlarni ham bilib oladilar. Chunonchi, ,,ma“, ,,ol“, ‘ber” va boshqalar. Odatda, bu yoshdagi bola ayrim so’zlarni uzuq-yuluq qilib, imo-ishora bilan bir

amallab aytib beradi. Bunday nutq ‘situativ nutq“ (vaziyat nutqi) deb ataladi. Chunki bunday chala- chulpa nutqning ma’nosini bolaga yaqin odamgina, ya’ni uning onasi yoki otasigina tushuntirib bera oladi. Bola nutqi taraq- qiyotidagi bu davrning xaraktcrli bclgisi shundan iboratki, bola aytib bera oladigan so’zlar miqdori juda kam boMadi. Bu davrda, ya’ni bolaning 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylik davrigacha faol lug’ati g’oyat sekin tolib boradi. Bu davrda nutqning o’sishi asosan tevarak-atrofdagi kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o’si- shi, o’ziga qarata aytilgan so’zlarni yaxshiroq tushuna borishi asosida sodir boMadi. Uning passiv lug’ati boyib boradi, bola o’zi hali gapira olmaydi, boshqalarning so’zlarini ko’proq eshitadi, so’z va jumlalarni o’zlashtirib boradi. / yosh-u 6 oylikdan 2 yoshgacha bo’lgan davr nutq o’sishining ikkinchi davri hisoblanadi. Bu davrda nutqni tushunish qobiliyatlari ularning faol nutqi taraqqiyotidan ancha o’zib ketadi. Taqlid qilishning o’sishi natijasida ikki yoshga qadam qo’ygan bolalarning talaffuz etadigan so’zlari soni ortib, 200 — 300 taga yetadi; ularning lug’atidagi so’zlar tarkibida tevarak-atrofdagi kishilarni anglatadigan so’zlar (qiz bola, o’g’il bola, xola, amma, tog’a, amaki, buvi, buva), uyda va uydan tashqarida (bog’da, hovlida, ko’chada) bo’ladigan narsalarni anglatuvchi so’zlar, ba’zi bir hayvonlar va o’simliklarni, kunda ko’rib turadigan xatti- harakatlarini anglatuvchi so’zlar mavjud bo’lib, ular lug’at to’plamini kengaytirib boradi. Shuningdek, bu yoshdagi bolalar iboralar (kosa stol ustida turibdi; sut kosada; и yerda; bu yerda) ma’nosini to’g’ri tushunish qobiliyatiga ega bo’ladilar va ularni o’z o’rnida ishlata olish ko’nikmasi sekin-asta shakllana boradi. Endi bolalar katta va kichik narsalarni bir-biridan farq qiladilar, ranglarni ajrata oladilar (qizil, ko’k, sariq, zangori), buyum- larning boshqa sifatlarini (toza, iflos, mazali, shirin va hokazo- larni) bilishga intiladilar. Bola nutqining bu xususiyatlari lug’ati- ning boyib borishiga, faollashishiga katta ta’sir etadi. Bolalar ikki yoshga qadam qo’yganlarida ularda umumlashtirish qobiliyati tarkib topa boshlaydi. Bu nutq faoliyatini xarakterlovchi asosiy xususiyatdir. Masalan, bola 10 oylik va 1 yosh bo’lganda ‘Kosa qani?" degan savolga faqat o’zining har doim ovqat yeydigan kosasini ko’rsatadi. Ikki yoshga qadam qo’yganda esa u muomala

qilish, tevarak-atrofdagi buyumlar bilan tanishish jarayonida bu savolga javoban turli rangdagi va kattalikdagi kosalarni ko’rsatadi. Kosalarni suratlar ichidan ham tanib oladi. Ikki yoshli bola buyumlar o’rtasidagi bog’lanish va muno- sabatlarni ham tushuna boshlaydi. Shuning uchun kattalar bolalar diqqatini buyumlar bilan harakatlar orasidagi o’zaro aloqador- likka jalb qilishi kerak. Masalan, qog’ozga rasm chizish uchun qalam kerak, ovqat yeyish uchun qoshiq kerak va hokazo. Bolaning nutqi ma’noli bo’lib boradi. Ilgari uning so’zlari faqat ehtiyojlarini ifodalagan bo’lsa, endi nutqning nom berish xizmati tobora kuchayib boradi. Bu bolaning ‘Bu nima?“, ‘Nomi nima?" degan savollarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Endi u sekin-astalik bilan imo-ishora orqali o’z istak hamda talablarini ifoda etadi. Katta yoshdagi kishilar talaffuz qilgan so’z va iboralarga taqlid qilib, ularni takrorlaydi, ashula, she’r, ertaklarni eshitib, undagi ayrirn ohanglarni kuylashga, ayrim so’zlarni takrorlashga odatlanadi. Uning nutqi grammatik jihatdan ancha shakllanadi. U ba’zi bir olmoshlarni {men, sen, biz, menga kabi) qo’llay boshlaydi, ravishlarni {u yerda, bu yerda), sifatlarni {katta, kichkina, yaxshi, yomon, shirin) o’z o’rnida islilatishga liarakat qiladi. Ular ishharakatlarni bildiruvchi fe’llarni ham to’g’ri qo’llay boshlaydilar. Nutqida bosh gap bilan ergash gap- dan tuzilgan dastlabki qo’shma gaplar ham paydo bo’ladi. Bola tovushga taqlid qilishdan odatdagi so’zlarni islilatishga o’tadi (soatni ,,chiq-chiq“ deyish o’rniga soat deb, kuchukni ,,vovvov“ demasdan, kuchuk deb ishlatadi va hokazo). Bola o’ziga berilgan savollarga tushunib, javob qaytaradi, kattalarga ko’proq savollar beradigan bo’ladi. Kattalar bolani savollarga javob berishga o’rgatishlari zarur. Buning uchun bolaga savol berib, so’ngra o’zi shu savolga javob qaytarishi lozim. Bola hayotining ikkinchi yoshi uning nutqini rivojlantirish- ning muhim davri hisoblanadi. Shuning uchun pedagogik jara- yonning butun tizimida nutqni rivojlantirishga alohida ahamiyat beriladi. Bola nutqini rivojlantirishga ta’sir

$etishda kundalik tartib daqiqalaridan, mustaqil o’yinlardan, maxsus mashg’ulotlardan, narsa-buyumlar bilan qilinadigan harakatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashg’ulotlardan foydalaniladi. Kattalar (hamshira- tarbiyachi) ikki yoshgacha bo’lgan bolalar nutqini rivojlantirishda ular bilan so’zlashishni to’g’ri tashkil ctishi kerak. Bola bilan so’zlashganda turli xil usullardan foydalaniladi. Masalan: 1) buyumning nomi aytiladi (mana paypoqcha, mana shippak va hokazo); 2) nimanidir qayerdaligini ko’rsatishni so’raydi (ko’ylakning cho’ntagi qayerda, kuchukchaning quloqlari qani, mushukning dutni qani va boshqalar); 3) buyumlarning sifatini tushuntiradi (katta ayiq, kichkina ayiq, shirin choy, issiq suv, sovuq suv); 4) ,,Bu kim?’\ — deb savol beradi, bolaga topshiriq beradi (ko’rsat, olib kel, olib bor, top, so’ra va hokazo); 5) bolaga faol nutqni talab etuvchi topshiriqlar beriladi: (‘Komildan mushukchasini so’ra", ‘Sharifa xolangga, uyqum kelyapti deb ayt“ va hokazo). Bunday topshiriqlarni bergandan so’ng, albatta uning bajarilishini nazorat qilib turish kerak. Buning uchun ‘Sen aytdingmi?“, ‘Sen so’radingmi?“, ‘Sen bajardingmi?“ degan savollardan foydalanish lozim. Shunday qilib, 2 yoshga qadam qo’ygan bolalar nutqining o’sishi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi" bolalarda tcvarak-atrofdagilar bilan asosiy aloqa vositasi bo’lgan nutqni o’stirishga; bolalarni kattalarga va boshqa bolalarga turli munosabatlar bilan murojaat qilishga undash, savollar bera olishga, o’zining istaklarini va iltimoslarini, ko’rgan-bilganlarini 2 — 3 gap bilan ifodalashga, atrofdagilarning gapiga diqqat bilan quloq soiishga, ularning so’z bilan ifodalan- gan talablarini bajarishga, savollarga (Bu kim, Bu nima? va hokazo) javob berish qobiliyatini o’stirishga alohida o’rin ajratgan.$

3- . Ikki yoshgacha bo’igan bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha mashg’ulotlar o’tkazish uslubiyotlari ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi’’da 2 yoshgacha bo’lgan bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha vazifalarni bajarishga yordam beruvchi mashg’ulotlarning ro’yxati berilgan. Ushbu nutqni rivojlantiruvchi mashg’ulotlar to’rt guruhga taq- simlangan. Bunda mashg’ulotda foydalanish mumkin bo’lgan ko’rgazmali vositalar hisobga olingan. Ko’rgazmali vosita sifatida jonli (mushuk, kuchuk, jo’ja, akvariumdagi baliq, qafasdagi qush va hokazo) va jonsiz (o’yinchoqlar) obyektlar, narsa- buyunilar, o’yinchoqlarning tasviri tushirilgan suratlar va boshqalar bo’lishi mumkin. Nutqni rivojlantirishda bolalarni hayvonlar va harakatlanuvchi transport vositalari (avtomobil, tramvay, trolleybus, matoroller va hokazolar) bilan tanishtirish katta ahamiyatga ega. Bu obyektlarni guruh xonasida olib boriladigan mashg’ulotlarda va sayr vaqtida kuzatish mumkin. Tabiiy sharoitda hayvonlarni va harakatlanayotgan turli transport vositalarini kuzatish bolalarda ixtiyorsiz diqqatning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bu esa tarbiyachining kuzatilayot- gan obyektning muhim belgilariga, harakatlariga bolalar e’tiborini qarata olishiga yordam beradi. Masalan, sayr vaqtida hamshira- tarbiyachi: ‘Salim, qaragin, kuchukcha yuguryapti. Ana, u nimanidir qidiryapti. U suyak topib oldi, uni g’ajiyapti. Kuchukcha qochib ketdi“, ‘Qaranglar, mushuk kelyapti. Yurib, yurib, to’xtadi. Boshini burib, bizga qarayapti. Cho’qqayib o’tirdi. Hali ham o’tiribdi. U charchagan. O’tirib, dam olyapti. Uning ko’zi qani? Qu!oqlari-chi? Dumi qani 9 Ana. mushukcha yurib ketyapti, endi yuguryapti. Mushukcha ketib qoldi“. Takroriy kuzatishga bolalarni oldindan tayyorlash kerak. Tayyorgarlikning mazmuni quyidagicha bo’ladi: ‘Bugun sayr qilgani boramiz, ko’chada qanday mashinalar yurayotganini kuzatamiz. Qushlarning uchishini kuzatamiz. Daraxtda qo’nib o’tirgan qushlarni kuzatamiz, qanday sayrashini tinglaymiz". Bolalarni jonsiz obyekt bilan tanishtirish sayr vaqtida tashkil etilishi mumkin. Masalan, bolalar bog’chasi binosining tashqi ko’rinishi bilan tanishtirish niashg’uloti quyidagicha o’tkaziladi:

(Ushbu mashg’ulot yilning ikkinchi yarmida o’tkaziladi.) Mashg’ulotning mavzusi: ‘Bizning bog’cha". Maqsadi: bolalarni bog’cha binosining tashqi ko’rinishi bilan tanishtirish. Hamshira-tarbiyachi bolalarni sayrga olib chiqqandan keyin, bolalar 15— 20 daqiqa o’ynaydilar. So’ngra hamshira-tarbiyachi bolalarni to’plab, bog’cha binosiga diqqat bilan qarashni aytadi. Mashg’ulotning borishi. ‘Salim, Komila, Oliva, qaranglar, mana bu katta bino bizning bog’chamiz. Biz hammamiz unda yashaymiz. Mana bu eshik, biz undan sayr qilish uchun chiqdik. Sayrdan keyin, shu eshik orqali o’tib, o’z guruhimiz xonasiga kiramiz. Bog’chamizning eshiklari juda ko’p. Mana yana bitta eshik. Bu eshik orqali oshxonaga kiriladi. Bular esa deraza. Qaranglar, qancha ko’p deraza. Mana deraza, mana yana deraza. Mana bizning guruhimiz xonasining dcrazasi". Bu mashg’ulot bir necha marta takrorlanadi (2 — 4 marta). Takrorlash vaqtida quyidagi savollarni berish mumkin: ‘Bizning bog’chamiz qani? Bu nima? Sayrdan keyin biz qaysi eshikdan ichkariga kiramiz? Bizning guruhimizning eshigi qani?" Keyingi mashg’ulotlarda esa bolalarga katta va kichkina uylarni ko’rsatib, har bir uyning derazasini va eshigini ko’rsatishni taklif etish kerak. Ikki yoshli bolalar bilan o’yinchoqlar yordamida mashg’ulot o’tkazishda quyidagilarga katta ahamiyat beriladi: 1) o’yinchoqning xususiyati bilan tanishtirish uchun bitta o’yin- choqni ko’rsatish; 2) o’xshash va farqli tomonlarini aniqlash uchun ikkita o’yinchoqni taqqoslash; 3) bir qancha o’yinchoq ichidan bitta o’yinchoqni tanlab olish; 4) bir qancha o’yinchoqni ko’rsatish — ‘Ajoyib xaltacha"; 5) o’yinchoqni ko’rib chiqish va u haqda hikoya qilish uchun o’yinchoqlarni qidirib topish. O’yinchoqlar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarni ikki qismdan iborat qilib tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Mash- g’ulotning birinchi qismida o’yinchoqlar ko’rsatiladi, u orqali turli harakatlar qilib ko’rsatiladi, turli so’zlar aytiladi, bolalar tarbiyachi (kattalar) tomonidan aytilgan turli so’zlarni tak- rorlaydilar.

Masalan: hamshira-tarbiyachi (ota-ona) qo’g’irchoqni bolaga ko’rsatib: ‘Lola, qara, qo’g’irchoq qanday raqsga tushadi, tinglagin, u qanday ashula aytadi? Uni chaqir va shunday degin: ‘Karima, bizning yonimizga kel“. Mashg’ulotning ikkinchi qismida o’yinchoqlar bolalarga tarqatib chiqiladi. Bolalar bu o’yinchoqlar bilan turli harakatlarni bajaradilar: u bilan o’ynaydilar, gaplashadilar, ovoziga taqlid qiluvchi tovushlarni aytadilar, kattalarga har xil masala (o’yin- choqlari orqali) yuzasidan murojaat etadilar. Tarbiyachi (yoki ota-ona) bolaning murojaatiga albatta e’tibor berishi, javob qaytarishi, bolada o’yinchoqlar bilan turli harakatlarni bajarish istagini vujudga keltirishi kerak. Bola nutqini rivojlantirishning samarali vositalaridan biri bu rasmlar asosidagi mashg’ulotlardir. Bunday mashg’ulotlarni ikki yoshdan boshlab o’tkazish tavsiya etiladi. Avval bitta rasm bo’yicha mashg’ulot yakkama-yakka o’tkaziladi. Bolaga bitta rasm ko’rsatiladi va uning diqqati rasntdagi tas- virga yo’naltiriladi. Masalan, tarbiyachi (ota-ona) kuchuk ras- mini bolaga ko’rsatib shunday deydi: ‘Shuhrat, qaragin, mana kuchukcha, kuchukcha ,,vov-vov“ deb vovullaydi. Kuchukcha qani, ko’rsat?" Agar kerak bo’lsa, tarbiyachi bolaning ko’r- satkich barmog’i bilan tasvirdagi kuchukchani ko’rsatadi. Shundan so’ng bolaning qo’Iiga rasmni beradi va uni yashirishni laklif etadi. Bunday mashg’ulotlar bolalarda rasmda tasvirlangan prcdmetlarga (narsalarga) qiziqishni yuzaga keltiradi. Olgan taassurotlarni, tushunchalarni mustahkamlash, tasvirdagi narsani tanish uchun ikkita rasm bilan mashg’ulot o’tkaziladi. Awal bitta rasmni bir necha marta ko’rsatib, uning nomini aytadi, so’ngra ikkinchi rasmni ko’rsatadi. Shundan so’ng har ikkala rasmni bir vaqtda ko’rsatadi. Agar bola rasmda tasvirlangan narsa- buyumning nomini aytib turish orqali to’g’ri topishga o’rganib olsa, u vaqtda sekin-astalik bilan bolaga nota- nish bo’lgan, ya’ni narsa-buvum tasviri tushirilgan rasm tanish rasmlar qatoriga qo’yiladi.

Mashg’ulotning navbatdagi bosqichida o’yin uncha katta bo’lmagan guruh ishtirokchitari — ikki-uchta bola bilan o’tka- ziladi. Ular nima qayerda ekanligini ko’rsatishga o’rgatiladi. Masalan, ‘Mushukcha qani? Kuchukcha qani? Xo’rozcha qani?“ Bu yo’l bilan nima qayerda ekanligini topishga o’rgatiladi. Masalan, ‘Qo’g’irchoqni top, kuchukchani top“; aytilgan narsani (predmetni) tasvirdan topish va uni tarbiyachiga (kattalarga) uzatish (berish); ‘Ayiqchani top va uni menga ber. Mushukchani top, uni menga ber“ kabi. Bir mashg’ulotda loydalaniladigan rasmlar soni 6 — 8 taga yetkaziladi. Sekin-astalik bilan bolalarga tanish bo’lgan narsa-buyumlarning (jonli obyektlar) harakati tasvirlangan rasmlar ko’rsatiladi. Bolalar endi tarbiyachiham- shira (kattalar) nutqidagi 2 — 3 so’zdan iborat bo’lgan gaplarni eshitadilar va unga taqlid qila boshlaydilar. Masalan, tarbiyachi rasmni ko’rsatib: ‘Qaragin, qizcha o’tiribdi. Bu qizcha esa kara- votda uxlayapti. Mushuk sut ichyapti", deydi. Ushbu mashg’u- lotni qayta o’tkazganda, bolalarga tanish bo’lgan rasmdagi tas- virlar bo’yicha savollar berish kerak: ‘Salim, bu rasmda nima tasvirlangan? Qo’g’irchoq nima qilyapti?" Sekin-astalik bilan narsa-buyum tasvirlangan predmetli rasmlar bo’yicha o’tkaziladigan mashg’ulotlarning vazifasi murak- kablashib boradi. Endi bolalarda rasmda tasvirlangan predmetlar- ning kattaligini, narsa-buyumlarning rangini, turli holatini aytib berish ko’nikma va malakalari shakllantirib boriladi. Masalan, kuchukcha kichkina va qop-qora; qizil va sariq kubiklar; qizcha yuguryapti, yiqilib tushdi, yig’layapti. Nutqni rivojlantirishga oid ishlarni tashkil etishda, ayniqsa, xalq og’zaki ijodiyoti namunalaridan, bolalar yozuvchilarining asarlaridan ham keng foydalaniladi. Tarbiyachi tomonidan hikoya qilib berilgan ertaklar, o’qib berilgan hikoya va yoddan aytib berilgan she’rlar, so’z o’yinlari, hazilmutoyibalar bolalarda obrazli nutqni tarbiyalashga yordam beradi. Bolalar nutqida turli intonatsiyalarning shakllanishida, tovushlarni to’g’ri talaffuz etishga o’rgatishda asosiy material bo’iib hisoblanadi. Bola nutqini rivojlantirish bo’yicha ishlar mash- g’ulotdan tashqari vaqtda — kundalik tartib daqiqalarida ham amalga oshiriladi. Ovqatlanish.

yuvinish, kiyinish vaqtida bolalar turli liarakatlarni bajaradilar. Kattalarning nutqi yordamida qoshiqni to’g’ri ushlashga, ozoda va tartibli ovqatlanishga, qo’lini sovunlab yuvisliga va socliiqqa artishga, uyqudan oldin yechinishga va hokazolarga o’rgatiladi. Natijada bolalar juda ko’p nutqiy natnunalarni idrok ctadilar va ularning mazmunini tushunib olishga o’rganadilar. Nutqni tushunish asosida bolada faol nutq shakllanadi. Kundalik tartibning ayrim jarayonlarida bolalarda sust nutq rivojlanadi, masalan, ovqatlanishda, uyquga yotishga tayyor- lanishda. Bu kundalik tartib jarayonidagi kattalarning nutqi, bolalarda ma’luni bir ish-harakatni bajarish uchun iroda kuchini sarf etishga qaratilgandir. Masalan, qoshiqni ushlash, sho’rva to’kilib ketmasligi uchun kosani to’g’ri qo’yish, ko’ylakning tugmasini taqish va yechish, paypoq va tuflini (shippakni) yechish. Bizga ma’luniki, bolalarning mustaqil o’yinlari bilan nutqni rivojlantirish o’rtasida mustahkam bog’liqlik bor. Bolalar o’yinining takomillashishi bilan nutq ham takomillashadi. Bolalar mustaqil o’yin faoliyati jarayonida o’yinchoqlar bilan turli liarakatlarni bajaradilar: qo’g’irchoqni qoshiq bilan ovqatlantiradilar, predmet (narsa-buyumni) va uning qismlarini sinchiklab ko’rib chiqadilar, qo’l bilan predmetning shaklini tekshiradilar. Mana shu jarayonda katta kishilar ishtirok etishlari va bolalar o’yinlariga rahbarlik qilishlari lozim. Bolalar o’yiniga rahbarlik qilganda savollar berish usulidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu savolga bola so’z bilan javob beradi yoki liarakatlarni bajarib ko’rsatadi. Bolalarning javoblariga qarab, kattalar kelgusi nutqiy muomala uchun yo’l tanlaydi. Masalan, o’yin vaqtida qulay daqiqani tanlab, tarbiyachi boladan so’raydi: ‘Karim, sen g’ishtchalardan nima qurding?" Bola: — ,,Uy". ‘Bu uyda kimlar yashaydi?" Bola bu savolga o’yinchoqlarini (qo’g’irchoq, xo’roz, kuchukcha va hokazolami) ko’rsatadi yoki jim turadi. Agar bola savolga to’g’ri javob bersa, tarbiyachi savol berishni davom ettiradi: ‘Bu uyda yana kim yashaydi? Katta uy qurish kerakmikan?" Agar bola so’zlarni ishlatishda qiynalsa, u o’ynayotgan hamma o’yinchoqlarining nomlarini aytib berishi kerak. So’zni bir necha marta

ketma-ket takrorlash lozim. So’ngra o’yinni tashkil etish kerak, o’yin- choqlarni ko’chaga olib chiqish va u yerda qoldirmaslik hamda uy va o’yinchoqlar haqida qisqacha so’zlashish, so’zlashishni 2 — 3 marta takrorlash lozim. 4- . Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda ta’limiy o’yin va mashg’ulotlar, ularga qo’yila- digan talablar Kichkintoy uchun ta’lim shakllaridan biri bu ta’limiy o’yindir. Ta’limning o’yin shakli ilk yosh davrida asosiy usul hisoblanadi. Kundalik hayot jarayonida, kundalik tartib daqiqalarida (yuvi- nish, kiyinish, ovqatlanish va hokazotarda), shuningdek, sayrda, o’yinlarda bola bilan muloqotda bo’lish natijasida ularni ko’p narsalarga o’rgatish mumkin. Ammo tarbiyachi tomonidan maxsus tashkil etilgan ta’limiy o’yin va mashg’ulotlar ta’limning faol shakllaridan biri bo’lib hisoblanadi. Tarbiyachi mashg’ulotning bu shakli orqali bolalar- ning idrokini rivojlantiradi, ular yoshiga mos bo’lgan ma’lu- motlarni beradi, ayrim muhim sifatlarni va malakalarni shakl- lantiradi. Mashg’ulotning tashkiliy xarakteri ular uchun kundalik tartib daqiqalarida maxsus ajratilgan vaqt tarbiyachiga mashg’ulot mazmunini oldindan o’ylab qo’yishga, bolalar o’yinini tanlashga, hamma bolalarga ta’sir etishga imkoniyat beradi. Tarbiyachi ta’limiy o’yin va mashg’ulotlarni ‘Bolalar bog’chasida ta’lim- tarbiya dasturi" asosida rejalashtiradi. Agar tarbiyachi ta’limiy o’yin mashg’ulotlarini tashkil etish jarayonida qanday vazifalar hal etilishini aniq tasawur etsa, u vaqtda o’yindan yaxshi natijalarni kutish mumkin. Ta’limiy o’yin mashg’ulotlari bolalarning aqliy tarbiyasi uchun muhim bo’lgan jarayondir. Mashg’ulot vaqtida bolalarning aqliy rivojlanishi uchun zarur bo’lgan sifatlar, ya’ni diqqatini bir joyga to’plash malakasi hosil bo’ladi, ko’rsatilgan harakatiarni, aytilgan so’zlarni takrorlash istagi vujudga keladi. 54 Tarbiyachi bolalar diqqatini tortish, qiziqishini uyg’otish orqali aqliy rivojlanishning asosiy sifatlaridan biri bo’lgan qiziquvchanlik faoliyatiga asos

soladi. Qiziquvchanlik tufayli kichkintoy niashg’ulotga jon-dili bilan qatnashadi, uni sabrsizlik bilan kutadi, undan xursand bo’ladi. Kattalarni tinglashga, ko’rsatilayotgan predmetga diqqat bilan qarashga o’rgangan bola ma’lum bir bilim hajmiga ega bo’ladi. U turli narsa-buyumlar haqida ko’p ma’lumotlami, ya’ni ularning nima uchun mo’l- jallanganligini, tashqi ko’rinishini, xususiyatlarini, shaklini, ran- gini, katta-kichikligini, hajmini, og’irligini, materialning sifatini va hokazolarni bilib oladi. Uning idroki rivojlanadi va takomil- lashadi. Ta’limiy o’yin mashg’ulotlari orqali bolalar o’z atroflaridagi predmetlar, hodisalar haqidagi ma’lumotlarni yaxshi o’zlashtirib oladilar. Shuningdek, ta’limiy o’yin mashg’ulotlari bolalarni axloqiy tomondan tarbiyalashda ma’lum bir ahamiyatga ega. Ularda sekin- astalik bilan tengdoshlari o’rtasida faoliyat ko’rsatish, ta’sir o’tkazish malakalari hosil bo’lib boradi. Awal boshqa bolalarning yonida ularga xalaqit bermasdan, o’yinchoqlarini tortib olmasdan, o’zi ham boshqa narsalarga chalg’imasdan nimadir qilishni o’rganadi. So’ngra boshqa bolalar bilan birgalikda (hamkorlikda) faoliyat ko’rsatishga o’rganadi: o’yinchoqlarni, suratlarni, hayvonlarni birga ko’radilar, birgalikda raqsga tushadilar, yura- dilar va hokazo. Shuni yaxshi esda tutish kerakki, mashg’ulotlar bolalarda yaxshi kayfiyatni vujudga keltirishi lozim. Bolalarda mashg’ulot vaqtida vujudga kelgan yaxshi kayfiyat, quvnoqlik his-tuyg’ulari bolaning ilk yoshdagi davrida nutqning muvaffaqiyatli rivojlanishiga zamin bo’lib, kelgusida tarbiyachi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ta’limiy o’yinlar va mashg’ulotlarning qiziqarli bo’lishi va nutqni rivojlantirishga oid vazifalarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida tarbiyachi quyidagi ta’limiy talablarga amal qilishi kerak: 1. Agar ta’limiy o’yin va mashg’ulotlar reja asosida tashkil etilsa, yaxshi natijalarga erishiladi. Tarbiyachi oldindan ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“dan nutqni rivojlantirishga taalluqli bo’limni yaxshi o’rganib, materialni mashg’ulotlar bo’yicha taqsimlab chiqadi. O’quv materialini taqsimlashda ketma- ketlik va oddiydan murakkabga tomon borish ta’limiy prinsipiga amal qilinadi.

Ayrim buyumlar va o’yinchoqlar bilan tanishtirishda ham oddiydan murakkabga tomon boriladi. Bu vazifani bajarish davomida bolalar bir vaqtning o’zida predmetlarni bilib olishga, ularning nomini aytishga, ular bilan turli liarakatlarni bajarishga o’rganib oladilar. Dastlabki mashg’ulotda bolalar narsa-buyumlarning nomini aytmaydilar, balki tarbiyachi aytgan narsalarni ko’rsatadilar, olib keladilar. Keyingi mashg’ulotlarda esa asta-sekinlik bilan narsa- buyumlarning nomini to’g’ri aytishga, ularning sifatiga bog’liq holda harakatlar bajarishga o’rgatiladi. Slui tariqa, bolalarda sekin- astalik bilan tafakkur, nutq rivojlanadi, tevarak-atrof to’g’risidagi bilimlari boyib boradi. 2. Dasturdagi ish vazifalari va maznuinning muvafVaqiyatli anialga oshirilishida mashg’ulotlarni takrorlash talab etiladi. Belgilangan dastur vazifalarini gurulidagi hamma bolalar cgal- lashlari zarur. Ammo bir mashg’ulotdayoq bunga erishib bo’l- maydi. Chunki guruhda turli ruhiy xususiyatlarga va qobiliyatga ega bo’lgan bolalar bor. Ba’zi bir bolalar bir mashg’ulotdayoq narsalarning nomini tez aytadilar yoki ularda nimanidir bajarish istagi vujudga keladi. Ba’zi bolalar esa aytilgan narsalarning nomini yoki ish-harakatni uzoq vaqt davomida bilib oladilar. Mashg’ulotda hosil qilingan bilim va malakalar yetarli darajada mustahkam bo’lishi, undan bolalar o’z o’yinlarida, kundalik tartib daqiqalarini bajarish vaqtida foydalana olishlari kerak. Bunday natijalarga esa mashg’ulotlarni takrorlash orqali erishiladi. Mashg’ulotlarni bir kunda 2 martadan 4 martagacha takrorlash mumkin. Takrorlash dastur mazmuni saqlangan holda, turli ko’rinishlarda amalga oshiriladi. Masalan, ‘Ajoyib xaltacha" ta’limiy o’yinida bolalarni narsalarning o’lchamini, katta-kichikligini bilib olishga o’rgatish uchun bir mashg’ulotda katta va kichkina sharchalardan foydalanish mumkin. Ikkinchi bor takrorlash mashg’ulotida esa katta va kichkina qo’g’irchoqlar tanlanadi. 3. Takrorlashdan keyin ham qivnalayotgan bolalar bilan yakkama-yakka tarzda ishlash. Bu usul guruhdagi hamma bolalar bilan ortiqcha qayta

takrorlashdan xalos etadi va zerikishning ol- dini oladi. Mashg’ulotdan keyin, bo’sh vaqtda kattalar mashg’ulot vaqtida materialni o’zlashtirishda qiynalgan bolalar bilan yakkama-yakka tarzda shug’ullanadi. Masalan. kubiklarni ustma-ust terish, qurilgan uyni buzish, uni qayta qurish, shuningdck, o’ynab turib ayrim so’zni yoki tovushlar birikmasini takrorlash va hokazo. 4. Mashg’ulotni emotsional tarzda. ta’sirchan qilib o’tkazish. Mashg’ulotni takrorlash orqali guruhdagi hamma bolalarda mustahkam bilim va malakalarni hosil qilgandan keyin ham, ularda mashg’uiotga bo’lgan qiziqishni saqlash kerak. Kattalar ulardan nimani talab etsa, shularning hammasini bajon-u dil bajarish istagini so’ndirmaslik lozim. Ilk yoshdagi bolalarda hali ixtiyoriy, irodaviy kuch yaxshi rivojlanmagan bo’ladi, boshqacha qilib aytganda, qiziqish uyg’otmagan narsani bajarishga o’zini majbur 58 qila olmaydi. Shuning uchun tarbiyachi bolalardagi bu xusu- siyatlarni hisobga olgan holda, mashg’ulotlarda bolalar diqqatini o’ziga tortuvchi, ularda qiziqish uyg’otuvchi, tashqi ko’rinishi bilan jozibador bo’lgan narsabuyumlardan foydalanish kerak. Jumladan, rasmlar rangli bo’lishi, o’yinchoqlar butun, sinmagan bo’lishi, g’ishtchalar, sharlar, kubiklar toza, chiroyli, turli ranglarga bo’yalgan bo’lishi kerak. 5. Ta’limiy prinsiplarning asosiylaridan biri —bu ko’rsat - malilikning so’z bilan mos kelishi. Bizga ma’lumki, ilk yoshdagi bolalar atrofini o’rab turgan narsa-buyumlarni qo’llariga olib ko’radilar, mumkin bo’lsa, shu narsa-buyumlar bilan o’ynaydilar. Tarbiyachi bolalarning bu xususiyatlarini hisobga olib, mash- g’ulotda ko’rgazmalilik usulidan keng foydalanadi, ya’ni narsa- buyumlar ko’rsatiladi, ularni ushlab ko’rishga imkon beriladi, sayr vaqtida yuk mashinasi ko’rsatiladi, bolalarni deraza oldiga olib kelib, yomg’ir yoki qorning yog’ishini kuzattiradi. Kattalar qanday mehnat qilishlari (kiyim-kechaklarni dazmollayotganini, bolalar o’yinchoqlarini tuzatayotganini va hokazolar)ni kuzatish uchun maxsus mashg’ulotlar tashkil etiladi. 6. Mashg’ulotda bolalarning faol harakat qilishlariga imkon yaratish ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga ijobiy ta’sir etadi. Masalan, tarbiyachi bolalar bilan qafasdagi qushni kuzatayotib, u haqida gapirib beradi.

Mashg’ulotning oxirida tarbiyachi bolalardan qushcha qanday uchishini ko’rsatishni so’raydi. Bu bilan tarbiyachi bolalarning xona bo’ylab qo’llarini ikki tomonga yoyib (xuddi qushning qanot qoqishidek) yugurib harakat qilishlariga imkon beradi. Bolalarning harakatlanish faol- ligi hamma mashg’ulotlarda bir xilda bo’lmay, balki qo’yilgan vazifalarga qarab, ba’zi birlarida ko’proq, ba’zilarida esa kamroq bo’ladi. 7. Mashg’ulotning davomiyligi. Mashg’ulotning qancha da- vom etishi bolalarning mashg’ulotdagi faolligiga va emotsional holatiga bog’liq. Agar mashg’ulot davomida ular harakatlanish imkoniyatiga (stulchasidan turib, tarbiyachi aytgan narsa- buyumni olib kelsa) ega bo’lsa, mashg’ulotni 8 — 1 0 daqiqa davom ettirish mumkin. Agar tarbiyachi bolalarda charchoq alomatlarini sezsa (ularning faolligi susayadi, boshqa narsalarga tez-tez chalg’iy boshlaydi), mashg’ulotni tugallashi va bolalarga erkin harakat qilish, o’ynash imkonini berishi kerak. 8. Mashg’ulot va ta’limiy o’yin to’g’ri tashkil etilgnndagina. u muvaffaqiyatli o’tadi. Mashg’ulot va o’yinlar kundalik tartibda ajratilgan maxsus vaqt davomida o’tkaziladi: nonushtadan keyin ertalabki soatda, sayr vaqtida, kunduzgi uyqudan keyin bolalar ovqatlanib bo’lgach, kunduzi ikki marta uxlaydigan kichkintoy- lar bilan ikkinchi chiniqtirish vaqtida shug’ullaniladi. 9. Bolalarning yoshi va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish ham mashg’ulot va ta’limiy o’yinlarni to’g’ri tashkil etishda katta ahamiyatga ega, Bolalar bog’chasiga hali jamoa hayotiga o’rganmagan yoki sharoitga sekinlik bilan moslashadigan bolalar kelishadi. 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylikkacha bo’lgan bolalarda birgalashib faoliyat ko’rsatish malakasi hali rivojlanmagan bo’ladi. Shuning uchun yilning boshida mashg’ulotlar yakkama- yakka shaklda olib boriladi. Tarbiyachi har bir bolaning oldiga kelib, rangli sharchalarni ko’rsatishni taklif etadi yoki qo’g’ir- choqni ko’rsatib, u bilan so’zlashishga, o’ynashga undaydi. Tarbiyachi shu tariqa, bog’chaga yangi kelgan bolalarni sharoitga o’rgatib boradi. Shuningdek, har bir bolaning rivojlanganlik darajasini, o’ziga xos

xususiyatlarini bilib oladi, ular bilan yaqinlik, o’rtoqlik munosabatlarini o’rnatadi, ishonchni vujudga keltiradi, muloqotga kirishish istagini uyg’otadi. 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylikkacha bo’lgan bolalarda birgalikda mashg’ulotda qatnashish malakalari hali uncha taraqqiy etmagan bo’ladi. Shuning uchun bola 1 yoshga to’lgandan keyin u bilan asosan yakkama-yakka mashg’ulotlar o’tkaziladi. Hamma bolalarni guruh mashg’ulotlariga birlashtirish yaramaydi. Bolalar ikki va ikki yarint yashar bo’lganlarida bir-birlaridan ancha farq qiladilar, ularning rivojlanish darajalari, bilimlari va ko’nikmaiarni o’zlashtirish qobiliyatlari ham har xil bo’ladi. Bolalar guruhlarga awalo yoshlariga qarab ajratiladi. 1 yosh-u 3 oylikkacha bo’lgan bolalar ikkinchi bir guruhga, I yosh-u 3 oylikdan 1 yosh-u 6 oylikkacha bo’lgan bolalar ikkinchi bir guruhga, so’ngra 1 yosh-u 6 oylikdan 2 yoshgacha bo’lgan bolalar uchinchi bir guruhga birlashtiriladi. Guruhlarni tashkil qilishda bolalarning sog’lig’i, oiladagi turmush sharoiti, rivojlanish darajasi va boshqalar hisobga olinadi. Masalan, kichik guaihga 1 yosh-u olti oylikdan biroz oshgan bolalardan bir- ikkitasini, aksincha, katta guruhga esa hali 1 yosh-u 6 oylik bo’lmagan, biroq taklif etilgan mashg’ulot materialini egallash qobiliyatiga ega bo’lgan bolalar birlashtirilishi mumkin. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“da ilk yoshdagi bolalar nutqini o’stirishga doir vazifalarni amalga oshirish uchun turli o’yin-mashg’ulotlarni o’tkazish taklif etiladi. Bu o’yin- mashg’ulotlarda o’yinchoqlardan, suratlardan, tevarak-atrofdagi buyumlardan, jonli obyektlardan keng foydalaniladi. Quyida bunga bir qancha misollar keltiramiz. 9 — 1 2 oylik bolalarning nutqqa tayyorgarlik bosqichlarini rivojlantirish bo’yicha 3 — 5 — 6 bola bilan o’tkaziladigan o’yin- mashg’ulotlar. ,,Qo’g’irchoq mehmonga keldi“ o’yini. Maqsacl: bolalarni qo’g’irchoq bilan tanishtirish, nutqni tushuna olish qobiliyatini rivojlantirish: ‘qayerda" degan savolga qo’g’irchoqni, uning gavda,

yuz qismlarini topib ko’rsatishga o’rgatish, o’zining ko’zlarini, burnini ko’rsata olish ko’nikmasini tarbiyalash. Material: katta qo’g’irchoq (bolalarga notanish bo’lgan). Tashkiliy qism: bolalar ko’rpacha solingan gilamcha, palos ustida aylana bo’lib o’tirisliadi, tarbiyachi bolalarning o’rtasida o’tiradi. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi qo’g’irchoqni xonaga olib kiradi va bolalarga slnmday dcydi: ‘Bugun sizlarning oldingizga qo’g’irchoq mehmon bo’lib keldi". Qo’g’irchoq liar bir bola bilan qo’l berib ko’rishib chiqadi: ‘Assalomu alaykum Valijon, Nigoraxon, Salimjon’ 1 . Tarbiyachi liar bir bolaga qo’l uzatib salomlashishlarini ta’kidlaydi. So’ngra qo’g’irchoq qanday yurishini ko’rsatadi. Yurish harakatini ko’rsatayotganda quyidagi so’zlarni aytadi: ‘Qo’g’irchoq yuryapti. Qo’g’irchoq o’tiribdi". Bolalar qo’g’irchoqning yuzko’zlarini ko’rib chiqishadi, og’zini, burnini topib ko’rsatishadi. (Tarbiyachi Qo’g’irchoqning ko’zi qani? Burni qani? deb savol beradi.) So’ngra tarbiyachi bolalardan o’zlarining ko’zlarini, burunlarini ko’rsatishni aytadi, mashg’ulotning oxirida yana ‘Qo’g’irchoq qani?" degan savolga, ko’p o’yinchoqlar ichidan (oldindan qo’yib qo’yilgan) qo’g’irchoqni qidirib topishadi. Tarbiyachining: Bu qanday o’yinchoq, u qanday yuradi? degan savoliga istalgan o’yinchoqni ko’rsatib, javob berishadi. Xuddi shunday tartibda istalgan o’yinchoq (ayiqcha, kuchuk, quyon va h. k.) bilan mashg’ulot o’tkazish mumkin. ‘Qushcha uchih keldi“ ta’limiy o’yini. Maqsad: bolalarni o’yinchoq qushcha bilan tanishtirish; qushcha, uchyapti, cho’qiyapti kabi so’zlarning ma’nosini tushunish malakasini rivojlantirish; qushchaning harakatlarini bajara olish malakasini hosil qilish. Material: qushcha o’yinchog’i. U rezinadan, metalldan, kartondan (qalin qog’ozdan) qilingan hamda burab yurgiziladigan yoki qafasdagi qush bo’lishi mumkin. Tashkil etish: bolalar gilam ustida doira bo’lib o’tirishadi, o’rtalarida tarbiyachi o’tiradi. Mashg’ulotning borishi. Mashg’ulotni qiziqarli tashkil etish maqsadida tarbiyachi qushchaning bosh qismini ko’rsatadi va uni yashiradi. ‘Nima uchib

keldi?" degan savol bilan qushchani ko’rsatadi ‘Bu qushcha, qushcha uchadi", deb o’yinchoqni kaftlarida ushlab, uning uchishini ko’rsatadi. ya’ni qo’llarini yon tomonga cho’zib, xuddi qushning qanot qoqishidek harakat qiladi va bolalarga ham shunday harakat qilish ni, ya’ni qush qanday qilib qanotlarini silkitishini ko’rsatib berishni aytadi. So’ngra qushchaning tumshug’ini qo’li bilan harakatlantirib, ‘Qushcha don cho’qiyapti. Sizlar ham qushcha qanday don cho’qishini ko’rsating", deydi. Bolalar ushbu harakatni bajarib bo’lishgach, tarbiyachi qushchani kaftida ushlab, ,,U uchyapti" deb, uchish harakatini ko’rsatadi. ‘Qushcha uchib ketdi’’ deb, uni yashiradi. (Agarda burab yurgiziladigan o’yinchoq qushchadan foydalanilsa, uni burab yurgizib, u qanday qanot qoqayotganligi va ‘ashula aytayotganligi“ni aytib o’tish mumkin.) Mashg’ulotning oxirida tarbiyachi ikkita qushchani olib shunday deydi: ‘Mana qushcha, mana yana qushcha, qushchalar uchish- yapti, don cho’qishyapti. Qushiar uchib ketishdi". ‘Ajoyib xaltacha ichidagi narsa-buyumlarni ko’rsatish“. Maqsad: o’yinchoqlarning nomlarini bildiruvchi so’zlarni tushunish malakasini rivojlantirish, ayrim liarakatlarni bajara olishga, so’z va bo’g’inlarga taqlid qilishga o’rgatish. Material: ajoyib xaltacha (chiroyli bezalgan), o’yinchoqlar (qo’g’irchoq, kuchukcha, mashina). Tashkil etish: 3 — 4 ta bola gilam ustida (o’rtaga xontaxta qo’yilsa ham bo’ladi) o’tirishadi, tarbiyachi ularga qarab (qarama-qarshi tomonda) o’tiradi. Mashg’ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga o’yinchoq solingan xaltachani ko’rsatadi va shunday dcydi: ‘Bu ajoyib xaltacha. Ko’raylik-chi, uning ichida nimalar bor ekan“. Qo’g’irchoqning boshini xaltacha ichidan biroz chiqaradi va yashiradi. So’ngra qo’g’irchoqni xaltacha ichidan olib, lining nomini aytadi (‘Mana — qo’g’irchoq"), u bilan turli harakatlarni bajarib, bu harakatlarni so’zlar bilan ifodalab boradi. (Qo’g’irchoq kelyapti. Qo’g’irchoq o’tiribdi.) So’ng xalta ichidan kuchukcha o’yin- chog’ini oladi va shunday deydi:

‘Bu kuchukcha. Kuchukcha vovullaydi — vov-vov. Kuchukcha yuguradi’’. Shu tariqa xaltacha ichidagi boshqa o’yinchoq laming nomi bilan bolalar tanishtiriladi va turli harakatlar bajarib ko’rsatiladi. Mashg’ulotning oxirida har bir bolaga mashg’ulotda tanishtirilgan o’yinchoqlardan bittadan berib chiqiladi, bolalar esa o’yinchoqlar bilan bajarilgan harakatlarni takrorlaydilar. Yuqorida bayon etilgan o’yin-mashg’ulotlardan tashqari, ,,0’zing och", ‘Mashinada o’yinchoqlarni sayr qildiramiz", ‘Piramidalar bilan o’vnash" va hokazo o’yinlarni tashkil etish mumkin. 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylikkacha bo’lgan bolalar bilan o’tkaziladigan o’yin-mashg’ulotlar. Bu yoshda nutqni rivojlantirish bo’yicha quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: nutqni tushunish malakasini rivojlantirish; taqlid qilish qobiliyatini rivojlantirish; lug’atini boyitish; atrofdagilar bilan nutqiy muloqotni shakllantirish. 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylikkacha bo’lgan bolalar nutqini rivojlantirishning muhim vazifalaridan biri — kattalar nutqini tushunishni va unga taqlid qilishni rivojlantirishdan iboratdir. ‘Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya dasturi“da bolalarga tanishtirilishi lozim bo’lgan predmetlar (kiyimlar, mebellar, idish-tovoqlar, o’yinchoqlar va h. k.) va ularning nomini bildiruvchi so’zlar (oddiy harakat nomini bildiruvchi so’zlar) ro’yxati ko’rsatilgan. Bu yoshda atrofdagilar nutqiga taqlid qilishni rivojlantirish imkoniyatlari o’sganligini hisobga olib, nutqni rivojlantirish bo’yicha mashg’ulotlar mazmuni ham murak- kablashib boradi. Quyida biz o’tkazilishi lozim bo’lgan o’yin- mashg’ulotlardan bir nechasini misol tariqasida ko’rsatib o’tamiz. Qo’g’irchoq bilan mashg’ulot. Tarbiyachi bolalarni gilam ustiga (atrofiga ko’rpacha solinib, o’rtaga xontaxta qo’yishi ham mumkin) o’tqizadi, o’zi o’rtada o’tiradi. Bolalarga diqqat bilan, to’polon qilmasdan o’tirishni, guruhga kimnidir olib kelishini aytadi. So’ngra oq choyshabga o’ralgan qo’g’irchoqni olib keladi. Qo’g’irchoqni bolalarga ko’rsatib, shunday deydi: ‘Bolalar. bu kim? (Choyshabni sekin-astalik bilan ochadi.) Ahmad, bu kim? Behzod, bu kim? Bu Maxsuma.

Maxsuma bizga mehmon bo’lib kelibdi“. Qo’g’irchoqqa murojaat qiladi: ‘Maxsuma, bizning bolalarga qaragin. Mana Gavhar, Shuhrat, Behzod, Lobar, Nigina. Qara, ular qanday yaxshi bolalar, ular xontaxta atrofiga solingan ko’rpachada jiingina, tartibli o’tirishibdi. Men ularning tarbiyachisiman. Men ham ko’rpacha ustida o’tiribman. Sen ham mening yonimda, ko’rpacha ustida o’tirishni xohlaysanmi? Kel, Maxsuma, o’tir. Bolalar, kelinglar, hammamiz: ‘Maxsuma, kel, o’tir, deymiz“, Jim o’tirgan, indamas, kamgap bolalarga murojaat etib, shunday deydi: ‘Salim, Maxsumaga: kel, o’tir, deb aytgin". So’ngra tarbiyachi qo’g’irchoqni o’tirgan bolalardan har birining yoniga olib borib: ‘Maxsumaning ko’zlari, burni, qo’llari, oyoqlari qani, ko’rsat“, — deb so’raydi. Agar bola tarbiyachi bergan topshiriqni uddalay olmasa, u vaqtda bolaning ko’rsatkich barmog’ini ushlab, qo’g’irchoqning burni, ko’zlari va hokazolarini ko’rsatadi va bir vaqtning o’zida ‘Mana Maxsumaning burni. Mana bu Maxsumaning qo’llari (ko’zlari). Bu Maxsumaning oyoqlari" deb o’zi ham aytadi. So’ngra har bir bolaga alohida murojaat etib, shunday savollarni beradi: ‘Farrux, senga qo’g’irchoqni beraymi? Bering, deb aytgin". Mashg’ulotning oxirida har bir bolaga uncha katta bo’lmagan qo’g’irchoqlar tarqatib chiqiladi. So’ngra har bir bola bilan navbatma-navbat qo’lidagi qo’g’irchoq haqida gaplashadi. Xuddi shunday mazmundagi mashg’ulotlarni boshqa o’yinchoqlar (toychoq, ayiqcha, o’rdakcha va hokazolar) bilan ham o’tkazish mumkin. Shunday qilib, bolalar ko’p o’yinchoqlarning norn- larini, harakatlarini bilib oladilar va buning natijasida yangi-yangi so’zlarni o’zlashtiradilar. ,,Qo’g’irchoq Karima ashula aytyapti va raqsga tushyapti". Tarbiyachi mashg’ulotni boshlashdan oldin qo’g’irchoq Karimani qo’g’irchoqlar burchagiga qo’yadi, so’ngra bolalarni atrofiga o’tqizib, shunday deydi: ‘Bizning guruhimizga hozir kim kelar ekan? Hozir guruhimizga Karima ismli qo’g’irchoq mehmon bo’lib keladi. Bolalar, qaranglar, qo’g’irchoqlar buchagida kim turibdi? Bu — Karima. Kelinglar, hammamiz uni chaqiramiz: Karima! Karima!" So’ngra har bir bolaga alohida-alohida murojaat etib, ‘Karima" so’zini takrorlashni taklif etadi. Keyin qo’liga qo’g’irchoqni olib, undan so’raydi: ‘Karima, bolalar seni qanday

chaqirganlarini eshitdingmi? Ular: ‘Karima! Karima!" deb chaqirishdi". Endi hamma bolalar bilan so’rashgin." Tarbiyachi qo’g’irchoq bilan har bir bolaning oldiga kelib, qo’lini uzatib, ‘Assalomu ataykum" deb so’rashadi. ‘Karima, sen ashula aytishni bilasanmi? Bizga ashula aytib ber". Tarbiyachi qo’g’irchoqni bolalarga qaratib, tik qo’yib qo’yadi va ,,Lala, la-la-lum, la-la-la-la- lum, la-la-la-la-lum“ deb ashula aytadi. Ashula aytayotganida tarbiyachi qo’g’irchoqni ohangga mos ravishda goh o’ng, goh chap tomonga harakatlantiradi. (Ohangni sekin tempda, cho’zib, uncha baland bo’lmagan ovozda kuylash kerak.) Tarbiyachi har bir bolani chaqirib, qo’g’ir- choqning ashulasini aytib berishni taklif etadi. Hamma bolalarning aytib bergan ashulalarini ma’qullaydi: ‘Yashanglar, bolalar, ashulani yaxshi aytdingiz, Karima ham yaxshi aytdi. Karima, raqs tushishni ham bilasanmi? Salima, Qunduz, Akrnal, qaranglar, Karima qanday raqsga tushadi. Nay-nay-na-na-nay, nay-nay-na-na-nay, nay-nay-na-na-nay". Tarbiyachi qo’g’irchoqning qo’lidan ushlab, oyoqlari bilan kuy ohangiga moslab stolni tapillatadi, qo’llarini yuqoriga ko’taradi, aylanma harakatlar qiladi. Tarbiyachi hamma bolalarga ashula aytishni taklif qilib, ularni maqtaydi: ‘Yashanglar, bolalar, yaxshi kuyladingiz. Karima yaxshi raqsga tushdi. Karima charchadi. Rahmat, Karima, sen yaxshi ashula aytding va raqsga tushding. Bizga yana mehmon bo’lib kelgin. Xayr, Karima! Nasiba, Salima, Gavhar, Karima bilan qo’llaringizni silkitib xayrlashing va ‘Xayr, Karima",— deb ayting". Mashg’ulotning oxirida har bir bolaga qo’g’irchoq tarqatib chiqadi va mashg’ulotda ko’rgan, kuzatgan liarakatlarni takror- lashni taklif etadi. Yuqorida bayon etilgan o’yin-mashg’ulotlar- dan tashqari ‘Qo’g’irchoq Karima yuryapti", ‘Qo’g’irchoq Karima o’zining yangi ko’ylagini bolalarga ko’rsatyapti", ‘Xo’roz qanday yuradi va qichqiradi, kuchuk qanday yuguradi va vovullaydi?", ‘Kim qanday qichqiradi?", ‘Tulki va quyoncha o’yinchog’i bilan o’ynash" va hokazo mavzulardagi ta’limiy o’yinlar tashkil etiladi.

Adabiy matnlar asosida o’tkaziladigan o’yin va mashg’ulotlardan, ‘G’ozlar, g’ozlar" o’yini, ‘Barmoq-barmoq" ovut- machoq o’yini, qisqa-qisqa she’rlar o’qib berish (‘Ayiqcha", ‘Toychoq", ‘Quyoncha" va hokazolar)dan ham foydalaniladi. Suratlardan foydalanib o’tkaziladigan mashg’ulotlar: I) su- 5 — Q. Shodiyeva65 ratlarni ko’rib, narsa-buyumlarni tanish va kattalar nutqini tushunish uchun (koptok, qo’g’irchoq, kuchuk, avtomobil, surnaycha, g’oz, xo’roz, soat va hokazo); 2) kuzatuvchanlikni va faol nutqni rivojlantirish uchun (nay ushlab turgan, ot minib olgan o’g’il bola, koptok ushlab turgan qizcha, karavotda uxlab yotgan qo’g’irchoq va hokazolar tasvirlangan suratlar); 3) tovushga taqlid qilishni rivojlantirish uchun (avtomobil (bib-bib), surnay (du-du-du), soat (chiq-chiq), koptok (top-top), shiqildoq (shiq- shiq), jo’ja (chi-chichi), mushuk (miyov-miyov), xo’roz (qu- qu-qu), kuchuk (vov-vov), qo’y (ma-a-a), sigir (mo’-mo’), o’rdak (g’aq-g’aq), echki (be-e-e), g’oz (g’oq-g’oq-g’oq), tovuq (qo-qo-qo) va hokazo). 1 yosh-u 6 oylikdan 2 yoshgacha bo’lgan bolalar bilan o’tkaziladigan o’yin-mashg’ulotlar. Bir yarim yoshdan keyin nutqni tushunish takomillashadi, faol nutq tez sur’atda rivojlanadi. Bu yoshdagi bolalar endi alohida so’zlarnigina emas, balki sodda, qisqa jumlalar tuza boshlaydi. Endi tarbiyachi o’z nutqini murakkablashtirishi va bir yosh-u 6 oylik bolalar bilan muomalada bo’lganda tovushlarga taqlid qilish, so’zlarni qisqartirish kabi holatlardan foydalanmasligi kerak. Ushbu guruhda quyidagi o’yin-mashg’ulotlarni o’tkazish tavsiya etiladi: ‘Qo’g’irchoq Lolani uxlatish", ‘Uyqudan keyin qo’g’irchoqni kiyintirish", ‘Qo’g’irchoqni ovqatlantirish", ‘Ayiq uyga keldi, qushchalar esa uchib ketishdi", ‘Xo’roz, tovuq va jo’jalar uchun uycha qurish", ‘Mushuk, kuchuk va echki uchun uycha qurish ", ‘Mushuk, kuchuk va echki o’ynashyapti", ‘Ajoyib xaltacha", ‘Bizning bog’cha" mavzusida suhbat. Adabiy matnlardan foydalanib o’yin va mashg’ulotlar o’tkazish. Fayzi Shohismoilning ‘To’p-to’p" she’rini, Ilyos Muslim- ning ‘Ayiqcham", Zafar Diyorning ‘To’p", Anvar Obidjonning ‘Suhbat" she’rlarini o’qib berish, ‘Parovoz" o’yinini o’ynash.

$Predmetni tasvirlovchi suratlar bilan o’tkaziladigan mash- g’ulotlar: 1) predmetlarning hajmi, shakli, rangi va boshqa xususiyatlarini bilib olish, lug’atini boyitish uchun (qo’g’ir- choqlar, koptoklar); 2) predmetlar holatidagi farqni, harakatning nomini bilish, qisqa gaplar aytish uchun (‘Qo’g’irchoq stulchada o’tiribdi", ‘Qo’g’irchoq karavotda yotibdi", ‘Qo’g’irchoq yuvinyapti", ‘Qo’g’irchoq chanada", ‘Kuchukcha yotibdi", ‘Kuchukcha o’tiribdi", ‘Kaptar uchyapti", ‘Kaptar qo’ngan", ‘G’oz o’tloqda", ,,0’rdak suzyapti", ‘Mushuk koptok bilan o’ynayapti", ,,0’g’il bola nay chalyapti", ‘Qizcha shiqiidoq o’ynayapti", ‘Avtobus yo’lovchilarni tashiyapti’\ ‘Echki o’t yeyapti“ va hokazolar). Sujetli rasmlar bilan mashg’ulotlar: 1) bolalarning suratdagi voqea mazmunini tushunishlari; 2) tarbiyachining tushuntirishini, qisqa hikoyasini tingiay olish malakasini rivojlantirish, iug’atini kengaytirish va suratda tasvirlanganlar haqida gapirib berishga o’rgatish uchun (‘Bolalar ovqatlanishyapti“, ‘Ona bolasini cho’miltiryapti", ,,0’g’il bola kuchuk bilan o’ynayapti“, ‘Bolalar bog’chasida archa bay rami"). Devorga osilgan suratlar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar: ‘Bolalar tovuq va jo’jalar boqishyapti", ‘Bolalar bog’chasida Navro’z bayranii" va hokazo suratlar asosida tashkil etiladi. Takrorlash uchun savollar 1. Ikki yoshgacha bo’lgan bolalarning rivojlanishida nutqning ahamiyati nimada? 2. Bola hayotining birinchi yilida nutq shakllanishining o’ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 3. Bir yoshgacha bo’lgan bolalar bilan o’tkaziladigan o’yin mashg’ulotlarga qanday talablar qo’yilgan? 4. Ikki yoshgacha bo’lgan bolalar nutqi rivojlanishining qanday o’ziga xos xususiyatlari bor? Bola nutqini rivojlantirishda tarbiyachi qanday usullardan foydalanadi? 5. Ikki yoshgacha bo’lgan bolalar nutqini rivojlantirish bo’yicha mashg’ulotlarning qanday uslubiyotlarini bilasiz?$ 6. Tarbiyachi ikki yoshga qadam qo’ygan bolalar nutqining rivojlanishida qanday rol o’ynaydi?

Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish uslubiyoti

08.01.2023

0

45.7294921875 KB

Похожие