Артикуляция гимнастикаси - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Артикуляция гимнастикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

711.08984375 KB

Артикуляция гимнастикаси Режа: 1. Статик тайёргарлик машқлари 2. Динамик тайёргарлик машқлар 3. Сигматизм ва уни бартараф этиш

Артикуляция гимнастикаси Дастлабки логопедик текшириш жараёнида артикулятсион аппарат аъзолари тузилишида камчиликлар борлиги аниқланади. Бундай ҳолларда фонематик идрокни ривожлантириш ишлари билан параллел равишда артикулятсия гимнастикаси (тайёргарлик машқлари) олиб борилади. Артикулятсия гимнастикасининг мақсади, товушларни тўғри талаффуз этиш учун зарур бўлган артикулятсия аъзоларини тўлиқ, аниқ келтириш ва оддий ҳаракатларни мураккаб ҳаракатларга – турли хил фонемаларнинг артикулятсия тартибига бирлаштиришдан иборатдир. Ҳамма артикулятсион машқлари тизимини икки турга бўлиш мумкин: статик ва динамик. Статик машқларда артикулятсия аъзолари турли ҳолатларга келтирилади, лекин ҳаракат бўлмайди. Динамик машқларда артикулятсия аъзолари турли ҳолатларга ва шу билан бирга ҳаракатга келтирилади. Ҳар бир машқлар ўз номига эга. Машқларнинг номлари шартли, лекин болаларнинг уларни эслаб қолишлари жуда муҳимдир. Чунки, биринчидан, номлар болада ўтказиладиган машққа нисбатан қизиқиш уйғотади, иккинчидан, вақтни тежайди, яъни бунда логопедга ҳар сафар машқларни бажариш усулини такрор тушунтиришга ҳожат қолмайди, болага бажарилиши керак бўлган машқнинг номини айтиш кифоя. Статик тайёргарлик машқлари «Белкуракча». Тил кенг ҳолда чиқарилиб, бўшаштирилади ва пастки лаб устига қўйилади. Бунда тил титрамаслиги керак. Тил шу ҳолда 10 – 15 дақиқа ушлаб турилади (14-расм). 1. «Косача». Оғиз кенг очилади, тил кенг чиқарилиб юқорига кўтарилади. Тил юқори тишлар томон олиб борилади, лекин уларга теккизилмайди. Шу ҳолда тил 10 – 15 дақиқа ушлаб турилади (15-расм) 2. «Нинача». Оғиз очилади. Тил олдинга томон ингичка қилиб чиқарилади. Шу ҳолатда 15 дақиқа ушлаб турилади (16-расм).

3. «Тепача». Оғиз ярим очилади. Тилнинг орқа ёнлари юқори жағ тишлар билан қисилади. Тилнинг учи пастки олдинги тишларга тиралади. Бу ҳолат 15 дақиқа ушлаб турилади (17-расм). 4. «Найча». Тил кенг ҳолда чиқарилади. Тилнинг икки ён томони юқори томон букланади. 1. Ҳосил қилинган найчадан пуфланади. Машқ секин суръатда 10 – 15 марта бажарилади (18-расм). Айтиб ўтилган машқларнинг ҳар бири аниқ, секин 8 – 10 марта бажарилади. Динамик тайёргарлик машқлар «Соатча». Тил узун-ингичка қилиб чиқарилади. Сўнг шу ҳолда тил оғизнинг ўнг бурчагидан чап бурчаги томонга қараб ҳаракатга келтирилади. Машқ 15 – 20 марта бажарилади (19-расм). 1. «От». Тил танглай томон сўрилиб, сўнг қўйиб юборилади. Шунда тил тақиллаган овоз чиқаради. Тилни тақиллатиш секин ва кучли бўлиши керак. Бу машқ 10 – 15 марта бажарилади (21-расм). 2. «Қўзиқорин». Оғиз очилади. Тил танглай томон сўрилади, Шунда тил танглайга қаттиқ жипслашади. Бу ҳолда тил ушлаб турилади, шу вақтнинг ўзида пастки жағ пастга томон туширилади. Бу машқ 10 – 15 марта бажарилади. Бу машқнинг «От» машқидан фарқи шуки, тил танглайга жипслашгач, қўйиб юборилмайди. 3. «Арғимчоқ». Тил узун-ингичка қилиб чиқарилади, сўнг навбатманавбат гоҳ бурун, гоҳ ияк томон олиб борилади. Бу вақтда оғиз бекитилмайди. Машқ логопед саноғи остида 10 – 15 марта бажарилади (20расм). 4. «Мазали мураббо». Тил кенг ҳолда чиқарилади, сўнг юқори лаблар яланади ва тил оғиз ичига олинади. Бу машқ 10 – 15 марта қайтарилади (22расм). 5. «Бўёқчи». Тил чиқарилади, оғиз ярим очиқ ҳолда бўлади. Тил билан аввал юқори лаб, сўнг пастки лаб айлана бўйлаб яланади. Бу машқ йўналишни ўзгартирган ҳолда 10 марта бажарилади (23-расм).

6. «Ғалтак». Тил учи олдинги пастки тишлар орқасига тиралади. Тилнинг орқа ён томони юқоридаги жағ тишлар билан қисилади. Кенг тил олдинга чиқарилади, сўнг яна оғиз ичига олинади. Бу машқ 15 марта бажарилади (24-расм). Ҳар бир товушларни тўғри талаффузга қўйишда логопед айтиб ўтилган машқлардан фақат зарур деб ҳисобланганларини танлаб олади. Танлаб олинган машқлар қўйилиши лозим бўлган товуш артикулятсиясига мос келмоғи лозим. 7-расм. «Белкуракча» артикулятсия 8- расм. Тепача»артикулятсия машқи машқи. 9-расм. «Нинача». 10-расм. «Косача» артикулятсия машқи артикулятсия машқи

11-расм. «Найча» артикулятсия 12-расм. «Соатча» артикулятсия машқи машқи. 13-расм. « 0т» артикулятсия 14-расм. «Арғимчоқ» артикулятсия машқи машқи

15-расм. «Мазали мураббо» артикулятсия 16-расм. Бўёқчи артикулятсия машқи. машқи. Талаффуз қилиш малака ва кўникмаларини шакллантириш босқичи Бу босқичнинг мақсади махсус танланган нутқ материали бўйича болада товуш тўғри талаффузининг бошланғич билимларини шакллантиришдан иборатдир. Товушларни нутққа қўйиш, нутқда улардан тўғри фойдаланиш малакаларини шакллантириш, товушларни танлай билиш, ўзаро алмаштириб юбормаслик (товушлар дифференциатсияси) аниқ масала ҳисобланади. Кўрсатилган масалаларни логопедик иш жараёнида ечиш зарурияти, нутқнинг талаффуз томонини онтогенетик эгаллаш қонунидан келиб чиқади. Бир қанча текширишлар Шуни кўрсатадики, у ёки бу товушни пайдо бўлиш пайтидан бошлаб то уни тўғри талаффузигача, то уни нутққа киритгунча анча вақт ўтади. А.Н. Гвоздев орадаги бу вақтни товушни ўзлаштириш даври дейди. Бу давр 30 – 45 ва кўпроқ кун бўлиб ўзига хосдир. Олдин янги товуш эски товуш билан параллел равишда ишлатилади (алмаштирилган товуш), бунда олдинги, яъни эски товуш янгисига қараганда тез-тез ишлатилади. Кейинчалик янги товуш тез-тез ишлатиладиган бўлади, бир қанча вақтдан кейин эса у эски товушни сиқиб чиқариб ҳамма вазиятда

ҳам ўзи иштирок этади, кейинчалик уни нутқдан умуман сиқиб чиқаради ва Шундан сўнг янги товушни эски товуш билан бирга дифференциатсия қилиш жараёнига ўтилади. Ф.Ф. Рау ўз ишларида товушларни нутққа қўйишнинг уч усулини кўрсатади: тақлид (имитатив), механик (ёрдам) ва аралаш. Биринчи усул – логопеддан эшитган товушга мос қилиб боланинг онгли равишда шу товуш артикулятсиясини топишга ва талаффуз қилишга уринишига асосланган. Бунда бола акустик таянчдан ташқари кўриш, тактиль ва фикрлаш сезгилардан ҳам фойдаланади. Тақлид усулда асосан артикулятсион органнинг ҳолати қандай бўлиши кераклиги ҳақида логопед оғзаки тушунча беради. Изланувчанлик сирғалувчи, жарангли товушларни постановка қилишда яхши натижалар беради. Баъзи бир товушлар эса, масалан: сонор «р», «л», аффрикатлар «ч», тил орқа «к», «г», «х» товушлар кўпинча бошқа усулдан фойдаланган ҳолда муваффақиятли қўйилади. Иккинчи усул – махсус зонд ёки шпатель билан артикулятсион органга механик таъсир этишга асосланган. Логопед боладан бир товушни айтишни ва шу товушни бир неча марта такрорлашини сўрайди, такрорлаш вақтида зонд ёки шпатель ёрдамида товушнинг артикулятсион ҳолатини ўзгартиради. Натижада бошқа товуш ҳосил бўлади. Бу усулда боланинг артикулятсион органлари логопед ҳаракатларига бўйсунади, бола мустақил амалга ошира олмайди. Узоқ шуғулланишдан кейин бола механик ёрдамсиз керакли вазиятни эгаллай олади, ўзига шпатель ёки қўли билан ёрдам берган ҳолда. Учинчи усул – олдинги иккита усулни бирга олиб борилишига асосланади. Тақлид ва тушунтириш бунда асосий ролни ўйнайди. Механик усулдан қўшимча равишда фойдаланилади. Логопед болага керакли товуш ҳосил бўлиши учун нима қилиш кераклигини тушунтиради: масалан, тил учини кўтариш (агарда бу ҳолат бола томонидан нормал равишда бажарилмаса).

Бу усулда бола фаоллашади, логопед томонидан кўрсатилган ёрдам натижасида керакли вазият унинг хотирасида қолади ва кейинчалик ҳам механик ёрдамсиз бемалол бажара олади. Товуш нутқга қўйилгандан сўнг уни нутққа киритиш устида иш олиб борилади, яъни автоматизатсия қилинади. Товушни автоматизатсия қилиш жараёни махсус танланган, фонетик таркиби оддий ва бузилган товушлар иштирок этмаган сўзларни машқ қилиш асосида олиб борилади. Товушнинг сўздаги ўрни аниқланади: бошида, ўртасида ёки охирида. Биринчи бўлиб сўзнинг бошида келган товуш устида ишланади, кейин сўзнинг охирида келган, сўнгра сўзнинг ўртасида келган товуш устида ишланади. Товушни анализи ва синтези устида ишлаш катта ёрдам беради. Кўпинча, бола автоматизатсия жараёнидаёқ қўйилган товушни мустақил равишда ўз нутқига киргиза бошлайди. Агар бола товушни бошқаси билан алмаштирмаса, кейинги ишни кераги йўқ. Логопедик амалиётда бир товушни автоматизатсия қилиб бўлгандан кейин ҳам унинг устида ишлашни талаб этадиган ҳоллар ҳам учрайди, яъни товушларни дифференциатсияси устида иш олиб борилади. Сигматизм ва уни бартараф этиш С, З товушлари. Бу товушлар сирғалувчи товушлар группасига киради. Уларнинг талаффузидаги камчиликларни тўғрилаш, юқорида қайд этилганидек, болада бу товушларни эшитиб, уларни бир-биридан фарқлаш малакаларини ривожлантиришдан бошланади. Сўнгра артикулятсион машқлар ўтказилади. Кейин эса шу товушларнинг тўғри артикулятсияси ўргатилади. С товушининг талаффузида артикулятсион аппарат қуйидаги ҳолатда бўлади (7-расм): – талаффуз вақтида лаблар илжайгансимон очиқ; – пастки ва устки тишлар эса бир-бирига тегар-тегмас даражада яқин ҳолатда бўлади;

– тилнинг учи ёйилиб, юқори милкка тегар-тегмас ҳолатда бўлади, яъни тилнинг сатҳи билан қаттиқ танглай орасидаги масофа торайиб боради, юмшоқ танглай эса бироз кўтарилади. 1. Ҳаво оқими тил ва юқори милкдан сирғалиб чиқади. З товушининг талаффузи с товуши артикулятсион ҳолатига ўхшашдир, фақат унга овоз қўшилади. Ш ва Ж товушлари Ш – шовқинли, сирғалувчи тил олди товуш (8-расм). Бу товушни талаффуз этаётганда лаблар бироз чўччаяди, юқори ва пастки тишлар бирбирига яқинлашади, тил учи муаллақ ҳолатда бўлиб, салгина қисқаради ва ёзилиб тепа тишларга томон кўтарилади. Пастки жағ эса жипслашади. Тил учи ва тишлар оралиғидан сирғалиб чиққан ҳаво тўлқини ш товушини вужудга келтиради. Ж – товушини талаффуз этаётганда пастки тишлар қатори бироз пастга туширилади, тил учи танглай томон кўтарилади, овоз пайчалари эса жипслашган ҳолатда бўлиб енгил титрайди. Ч-товуши Ч-товуши талаффуз этилаётганда лаблар бироз чўччаяди, тилнинг олдинги қисми милкка тегади, оғиз бҒшлиғига келган ҳаво сирғалиб чиқиб кетади. ТҒла бҒлмаган ана шу портлаш ва ҳавонинг сирғалиб чиқиши натижасида қоришиқ т+ш=ч, д+ж=ч ундошлари ҳосил булади. Овоз пайчалари жипслашиб, ҳаво оқими кучли бҒлади (9-расм) Сигматизм турлари Сирғалувчи ва шовқинли товушлар талаффузидаги камчиликлар сигматизм, сирғалувчи товушларни шовқинли ёки бошқа товушларга алмаштирилиши парасигматизм деб юритилади. Сигматизмнинг қуйидаги турлари мавжуд: 1. Тиш аро сигматизм. Бунда сирғалувчи ва шовқинли товушларини талаффуз этишда тилнинг учи юқори ва пастки тишларнинг орасида бўлади.

2. Лаб-тиш сигматизми. Сирғалувчи ва шовқинли товушлар ф ва в товушларига ўхшаб талаффуз қилинади. Бунда нутқ аъзолари қуйидаги ҳолатда бўлади: пастки лаб юқори тишларга томон кўтарилиб, ҳаво оқими йўлини торайтиради, тилнинг учи эса ёйилиб, юқори милкка тегар-тегмас ҳолатга келади. Бундай артикулятсион ҳолатда ф ва с , в ва з товуш элементларига эга бўлган товуш ҳосил бўлиб, натижада ноаниқ, тушунарсиз, қулоққа ёқимсиз товуш талаффуз этилади. 3. Тил олди сигматизми. Сирғалувчи товушлар қуйидаги ҳолатда талаффуз этилади. Тилнинг учи юқори ва пастки тишларга тақалиб туради ва ҳаво оқимининг тишлар орасидан ўтишига тўсқинлик қилади, натижада с, з товушлари ўрнига т, д товушлари эшитилади. Масалан, соат – тоат, зина – дина. Бу нуқсонни парасигматизм деб атаса ҳам бўлади, чунки бунда бир товуш иккинчи товуш билан алмашинади. 4. Шовқинли сигматизм. Бунда тилнинг учи тишларга тегиб турмасдан оғиз ичига тортилади, тилнинг орқа қисми эса кўтарилади, натижада портлаш ўрнига юмшоқ ш, ж товуши эшитилади. Масалан: соат – шоат, занжир – жанжир. 5. Ён сигматизм. Сирғалувчи ёки шовқинли товушлар икки хил оҳангда талаффуз этилади: тилнинг учи альвеолаларга тақалиб туради, тилнинг қолган қисми эса қирра бўлиб, оғиз бўшлиғида ётади ва бир томони билан орқа жағ тишлари томон кўтарилади, ҳаво оқими тилнинг ёнидан ўтади, натижада ёқимсиз товуш пайдо бўлиб, ҳаво оқими ён томондан чиқади. Бу л товуши талаффузига ўхшайди. Ён сигматизм бир томонли ёки икки томонли бўлиши мумкин. 6. Бурун сигматизми. Нутқнинг бундай нуқсонида сирғалувчи ва шовқинли товушлар талаффузи пайтида тилнинг орқа қисми юмшоқ танглай пастга тушиши натижасида ҳаво оқими бурун орқали чиқади ва х товушига ўхшаш, беўхшов товуш пайдо бўлади.

Турли хил сигматизмларни бартараф қилиш Сигматизмларни бартараф этиш учун камчилик характерига қараб, турли методларни қўллаш мумкин. 1. Тиш аро сигматизмини бартараф этишда логопед болага юқори ва пастки тишларни бир-бирига яқинлаштириб, тилнинг учини пастки тишлар орқасига қўйиб с товушини талаффуз этишни буюради ва с товуши аниқ эшитилмаса унга ёрдам беради. Бунда логопед зонд ёки гугурт чўпи билан тилнинг учини пастки тишлар орқасига босиб туриб, с товушини айттириб кўради. Шунда с товуши аниқ ҳосил бўлади. Кейинчалик с товуши унли товушларга қўшиб талаффуз этилади. С товуши аниқ, тўғри ҳосил бўлгандан сўнг з товушини талаффуз этишга ўтилади. Бунда с товушига овоз қўшиб талаффуз этилса, з товуши ҳосил бўлади. 2. Лаб ва тиш сигматизмини бартараф этишда логопед болага ( с товушининг талаффузида) лабларни юқори ва пастки томонга (бунда милклар кўриниши керак) йўналтиришни таклиф этади. Агар бола бу вазифани бажара олмаса, логопед ёрдам беради. Бунинг учун у боланинг пастки лабини бармоғи билан пастга тортади ва илжайишни буюриб туриб, с товушини талаффуз қилдиради. Сўнгра ҳосил қилинган с товуши очиқ ва ёпиқ бўғинларда мустаҳкамланади. Кейинчалик эса бу товуш механик суратда талаффуз этиладиган бўлади. 3. Тил олди сигматизмини бартараф қилишда логопед икки усулдан фойдаланиши мумкин: а) ҳаво оқимини юқори ва пастки тишлар орасидан чиқариш; бунда логопедик махсус зонд ёки гугурт чўпи ёрдамида тилнинг учини пастки тишнинг орқасида енгилгина босиб турилади ва ҳаво чиқарилади; б) тилнинг учини кенг ёйиб юқори ва пастки тишлар орасига олиш ва ҳаво оқимини чиқариш. Бунда ҳаво оқими тилнинг учига тегиб с товушига ўхшаш «шовқинли» товуш ҳосил бўлади. Сўнгра логопед махсус зонд билан тилнинг учини енгилгина босиб, пастки тишнинг орқасига ўтказади ва болага

ҳаво оқимини чиқаришни буюради, Шунда с товуши аниқ ҳосил бўлади. Товуш ҳосил қилингач, у аввал бўғинларда, сўнг сўзларда, шеърларда мустаҳкамланади. 4. Шовқинли сигматизмни бартараф этиш учун юқорида кўрсатиб ўтилган тил олди сигматизмини бартараф этишнинг «б» пунктидаги усулдан фойдаланиш мумкин. 5. Ён сигматизмни бартараф этиш учун эса бир неча усуллар тавсия этилади: а) логопед ойна олдида тақлид қилиш усули билан болага тўғри товуш талаффузини ўргатади. Бунда асосан тақлид қилиш усулидан фойдаланилади; б) логопед механик усулда фойдаланган ҳолда тўғри товуш талаффузини ҳосил қилади. Бунинг учун логопед махсус зонд ёки гугурт чўпи ёрдамида тилнинг олдинги қисмини пастга босиб туриб, ҳаво оқимини чиқаришни буюради, Шунда с товуши ҳосил бўлади; в) товушнинг тўғри артикулятсиясини ҳосил қилиш учун тиш аро сигматизм ҳосил қилинади. Бунинг учун ҳаво оқимини тил ўртасидаги ариқчадан чиқаришга уриниб кўрилади, Шунда с товушига ўхшаш товуш ҳосил бўлади. Сўнг тил учи пастки тишлар орқасига туширилади, Шунда аниқ с товуши ҳосил бўлади. 1. Ҳосил қилинган товуш нутқда мустаҳкамлангач, сўнг бўғинларда, сўзларда, шеърларда мустаҳкамланади. 6. Бурун сигматизмини бартараф қилишда ҳаво оқими оғиз бўшлиғидан ўтказилади. Бунинг учун турли ўйин машқларидан фойдаланилади. Масалан, бурундан нафас олиб, оғиздан чиқариш; оғиз билан нафас олиб, нафас чиқаришда ёниб турган шамни пуфлаб ўчириш, пахта бўлакчаларига қараб пуфлаш, қоғоз парчаларига пуфлаш, қоғоз парчаларига пуфлаш. 1. Ҳаво оқимини оғиз бўшлиғидан чиқаришга эришилгандан сўнг юқорида қайд этилган усуллар ёрдамида с товуши ҳосил қилинади.

Шовқинли товушларнинг ҳосил қилиниши Сирғалувчи товушларда бўлган камчиликлар шовқинли ( ш, ж, ч ) товушларда ҳам учрайди. Бундан ташқари, шовқинли товушлар сирғалувчи товушлар билан алмаштирилади. Масалан, ш товуши с товуши билан, ж товуши з товуши билан алмаштирилиши мумкин. Бундай алмаштириш сирғалувчи сигматизм деб номланади. Шовқинли товушлар талаффузидаги камчиликлар қуйидаги усуллар ёрдамида бартараф этилади. Ш товушини ҳосил қилиш учун тақлид усулидан фойдаланиш мумкин. Бу усул натижа бермаса, механик усулдан фойдаланилади. Бунда болага с товушини айттириб, шу вақтнинг ўзида махсус зонд ёрдамида тил бир оз юқорига кўтарилиб, орқага бироз итарилади. Шу вақтда с товуши ўрнига ш товуши, з товуши ўрнига ж товуши ҳосил бўлади. Логопед секин-аста болага тилни шу ҳолда ушлаб туришга ўргатади. Кейинчалик логопед аниқ ҳосил қилинган ш ва ж товушларини бўғинларда, сўзларда, жумлаларда мустаҳкамлайди. Булардан ташқари ш, ж ва сирғалувчи с, з товушларини бир-биридан фарқлаш учун оғзаки ва ёзма машқлар олиб боради. Ж товуши талаффузи ж товуши талаффузидан фарқ қилади. Шунинг учун ж товуши талаффузидаги камчиликларни бартараф этиш ўзига хос хусусиятлардан иборат бўлиб, қуйидаги усул ёрдамида бартараф этилади. Логопед болага ч товушни аниқ талаффуз этишни таклиф этади ва ч товушини талаффуз этиш вақтида овоз қўшиб талаффуз этиш буюрилади, бунда ч товуши ўрнига ж товуши ҳосил бўлади. 1. Ҳосил қилинган җ товуши аввал бўғинларда, сўнг сўзларда, гапларда, шеърларда мустаҳкамланади. Қоришиқ ч товушини ҳосил қилиш учун логопед болага ж товушини талаффуз этишни таклиф қилади. Бола ж-ж-ж товушларини бир неча марта талаффуз этиш вақтида логопед махсус зонд ёрдамида тил учини орқага бироз итаради, Шунда ж товуши ўрнига қоришиқ ч товуши ҳосил бўлади. Ч товушини бола мустақил талаффуз қилгач, ч товуши аввал ёпиқ бўғинларда (ач-оч-уч-ич-уч), сўнг очиқ бўқинларда (ча-чо-чу-чи) мустаҳкамланади.

Ч товуши бўғинларда мустаҳкамлангач, уни сўзларда, жумлаларда, шеър ва ҳикояларда мустаҳкамлаш тавсия этилади. Булардан ташқари с ва тс, с ва ш товушларини бир-биридан фарқлаш бўйича оғзаки ва ёзма машқлар ўтказилади. Сирғалувчи ва шовқинли товушларни бир-биридан фарқлаш бўйича олиб бориладиган ишлар тахминан қуйидаги изчилликда олиб борилиши тавсия этилади: с-з, ш-ж, с-ш, з-ж, с-ч. Ротатсизм ва уни тузатиш Р товушини нутқда қўллай олмаслик ёки нотўғри талаффуз этилиши ротатсизм, р товушини нутқда бошқа товушларга алмаштирилиши пароротатсизм деб аталади. Р товушининг артикулятсияси қуйидагичадир (10-расм). Лаб ундош товушдан сўнг келадиган унли товушлар ҳолатини олади, тил учи альвеолалар томон кўтарилади, бунинг натижасида бироз чуқурча пайдо бўлади, шу чуқурчадан чиққан ҳаво оқими тил учини титратиб ўтади ва титроқ товуш ҳосил бўлади. Овоз пайчалари жипслашиб титрайди ва чиқаётган ҳаво оқими кучли бўлади. Ротатсизмнинг қуйидаги турлари мавжуд: 1. Веляр ротатсизм (грекча велум – юмшоқ танглайнинг пастки четига яқинлашади ва у ерда оралиқ (тирқиш) ҳосил бўлади. Шу оралиқдан ўтаётган ҳаво оқими юмшоқ танглайда тартибсиз титраш (вибратсия) ҳосил қилади. Натижада овозга қўшилиб шовқин чиқади. 2. Увиляр ротатсизм (грекча увула – тилча), бунда тил учи тебраниши ўрнига, фақат тилча тебранади. 3. Кучерский ротатсизми – бунда тил учи тебранмай, лаблар жипслашиб тебранади. 4. Ён ротатсизм, бунда тил учи тебраниши ўрнига, тилнинг ён томони тебранади, натижада ноаниқ р товуши ҳосил бўлади.

Амалиётда параротатсизмни қуйидаги турлари учрайди, яъни р товуши қуйидагича товушлар билан алмаштирилади р  л; р  й(ж); р  я. Ротатсизмга анатомик камчиликлардан тил тагидаги юганчанинг калталиги; тор ва баланд танглай, ҳаддан ташқари ингичка тил сабаб бўлиши мумкин. Ротатсизмни тузатиш. Р товушининг тўғри артикулятсиясини ҳосил қилиш учун кўпчилик ҳолларда тайёрлов машқларидан фойдаланилади. Уларни биз шартли равишда икки турга ажратишимиз мумкин. Биринчи тур машқлар тилни керакли тўғри ҳолда ушлаб туришга, керакли ҳолатларга келтиришга қаратилган бўлса, иккинчи тур машқлар тилда тебраниш ҳосил қилишга қаратилгандир. Р товушини ҳосил қилишда бир нечта усуллардан фойдаланиш мумкин. 1-усул. Логопед ойна олдида ўтирган болага оғзини катта очишни ва тил учини юқори тиш орқасига (альвеолалар томон) кўтариб, з товушини талаффуз этишни таклиф этади ва ўзи махсус зонд ёрдамида тил юганчасини тебратиб р товушига ўхшаш товушни ҳосил қилдиради. Сўнгра механик воситалар ёрдамида вужудга келган р товуши очиқ, ёпиқ бўғинларда, сўзларда, жумлаларда, шеър ва топшириқларда мустаҳкамланади. 2-усул. Логопед р товушини ҳосил қилиш учун болага юқоридаги усулни қўллаган ҳолда ж товушини айттиради ва бунда ҳам механик воситалардан фойдаланади. 3-усул. Логопедболага бир нафас чиқариб д товушини баланд овозда айтишни таклиф этади. Талаффуз вақтида боланинг Ғзи тилининг учини тепа альвеолаларга урилиб туришини ойна орқали кузатиб туриши лозим. Тил учининг урилиш суръати тезлашади. Ва тил учининг тебраниш ҳолати ҳар хил дддд…. вазнда бҒлади. Ҳар хил вазнда чиққан товуш очиқ ва ёпиқ бҒғинларни талаффуз эттириш ёрдамида машқ қилдирилади:

Дидда адддд адддд Дддд дддд оддддо Дддду удддд удддду Дддду Ғдддд ўддддў Тил учининг тебраниши натижасида р товуши ҳосил бўлгач, у бўғин, сўзларни, шеърларни айттириш билан мустаҳкамланади. Ламбдатсизм ва уни тузатиш Талаффуз вақтида л товуши ҳосил бўлмаса, бу ҳолат ламбдатсизм деб аталади. Талаффуз ва л товуши бошқа товушлар билан алмаштирилса, бундай ҳолат параламбдатсизм дейилади. Л товуши талаффуз этилганда артикуляцион аъзолар қуйидаги ҳолатда бўлади; – лаблар ундош товушдан сўнг келадиган унли товуш ҳолатини олади (11-расм); лаблар ундош товушдан сҒнг келадиган унли товуш ҳолатини ола-ди; – тил учи юқорига кўтарилиб альвеолаларга қаттиқ тегади ва бироз зарб билан пастга тушади; – тилнинг ўрта қисми ёй шаклига киради; – тилнинг орқа қисми бироз юқорига кўтарилади; – юмшоқ танглай юқорига кҒтарилгани учун ҳаво оқими бурунга ўта олмайди; – овоз пайчалари жипслашган ҳолатда бўлади. Л товуши қуйидаги товушларга алмаштирилади: л  р; л  в; л  у; л  й. Л товушини ҳосил қилиш учун бир нечта усуллардан фойдаланиш мумкин.

1-усул. Логопед бола билан бирга ойна олдига ўтириб, унга тилини ясси ҳолатда юқори ва пастки тишлар орасига олишни ва тил учини енгилгина тишлаган ҳолда овоз чиқаришни таклиф этади. Шунда л товушига ўхшаш товуш ҳосил бўлади. Бундай машқ аниқ товуш ҳосил бўлмагунча такрорланади. Л товуши аниқ талаффуз этилгандан сўнг тилни юқори тиш альвеолалари томон кўтариб л товуши тўғри артикулятсия ҳолатида талаффуз этишга ўргатилади. Сўнг л товуши очиқ, ёпиқ бўғинларда, сўзларда, жумлаларда, шеърларда мустаҳкамланади. 2-усул. Бунда логопед болага тилни янада ясси ҳолатга келтириб, тишлар орасига олиши ва тил учини енгилгина тишлаб, и товушини талаффуз этишни таклиф этади. Шунда Л товуши ҳосил бҒлади. Л товуши шу усулда мустақил ҳосил бўлганидан кейин логопед болага тилни юқорига, тишлар орасига олиб л товушини талаффуз этишни таклиф этади. Л товуши нутқда аниқ ҳосил бўлгач, у очиқ, ёпиқ бўғинларда, сўзларда, жумлаларда, шеърларда мустаҳкамланади. 3-усул. Логопед болага а товушини талаффуз қилишни ва шу заҳотиёқ тилнинг учини кенг ёйиб енгилгина тишлашни таклиф этади. Бунда л товуши аниқ ҳосил бўлади. Шундан сўнг л товушини тўғри артикулятсияда талаффуз этиш ўргатилади. Л товуши нутқда аниқ ва тўғри ҳосил бўлгач, у бўғинларда, сўзларда, жумлаларда, шеърларда мустаҳкамланади. Тил орқа ва чуқур тил орқа товушлари (к, г, х, қ, ғ) даги камчиликларни тузатиш Талаффуз вақтида к, қ товушлари ҳосил бўлмаса каппатизм, г, ғ – гамматсизм, х, ҳ – хитизм деб аталади. Ушбу товушлар нутқда бошқа товушларга алмаштирилса парракаппатсизм, парагамматсизм, парахитизм деб аталади. Тил орқа ва чуқур тил орқа товушлари талаффуз қилинганда артикулятсион аъзолар ҳолати қуйидаги ҳолатда бўлади (12-расм). К-Г товуши талаффуз қилинганда тилнинг орқа қисми юмшоқ танглай томон ёйсимон шаклида кўтарилиб, пастки тишларга тегиб туради. Қаттиқ

танглай билан тилнинг ўрта қисми орасидаги масофа тораяди. Шу масофадан сиқилиб, куч билан ёриб чиққан ҳаво к ва г ундош товушини ҳосил қилади. Х товуши талаффузи вақтида лаблар ва тишлар оралиғи ўрта ва орқа қисми ёйсимон шаклда юқори томон кўтарилади ва танглайга тегиб туради. Қаттиқ танглай билан тилнинг охирги қисми ўртасида маълум оралиқ ҳосил бўлади. Юмшоқ танглай эса бироз кўтарилади. Тилнинг орқа қисми ва юмшоқ танглай оралиғидан сирғалиб ўтган ҳаво тўлқини юмшоқ танглайни титратиб шовқин ҳосил қилади. 1. Ҳ товуши талаффузи вақтида артикулятсия органлари аввалги товушдек бўлиб, бутун нутқ аъзолари эркин ҳолатда бўлади. Чиқаётган ҳаво оқими ҳеч қандай тўсиққа учрамай, ҳ ундош товушини ҳосил қилади. Қ товуши талаффузи вақтида тишлар оралиғи бир бармоқ кенглигида очиқ бўлиб, лаблар эркин ҳолатда туради. Тилнинг чекка қисми юқори тишлар қаторига тегиб туради. Тилнинг орқа қисми ва ўзаги ёйсимон шаклда эгилиб, юмшоқ танглайга тегиб туради. Бунда тил ўзак томон тортилиб, тил билан қаттиқ танглай орасидаги масофа тораяди. 1. Ҳаво оқими торайган масофани ёриб, шовқинли қ товушини ҳосил қилади. Ғ товушининг талаффузи пайтида тишлар оралиғи қ товуши талаффузи вақтидагидан кенгроқ очилиб, тил учи пастки тишлар қаторига тегиб туради. Лаблар қ товушидагидек икки ёнга томон бироз тортилади. Қаттиқ танглай билан тил юзаси оралиғидаги масофа бир текисда бўлмайди. Чиқаётган ҳаво оқими тил орқа қисми ва юмшоқ танглай орасидан сирғалиб чиқиб, кўтарилган юмшоқ танглайни тебратади. Каппатсизмни тузатиш. К товушини ҳосил қилишда болага та-та-та бўғинини айтиш таклиф этилади, шу вақтнинг ўзида махсус зонд ёрдамида тилнинг учи босилиб, орқага бироз итарилади. Бунда тил орқа томон сурилган сари ка-ка-ка бўғини эшитилади. К товуши артикулятсияси аниқ ҳосил бўлгандан сўнг механик воситалар ёрдамисиз к товушини талаффуз этиш тавсия қилинади ва у бўғин, сўз, гаплар, шеърларни айттириш ёрдамида мустаҳкамланиб борилади.

Қ товушини ҳосил қилишда асосан тақлид қилиш усулидан фойдаланиш тавсия этилади. Бунинг учун бола қарғанинг қағиллашига (қа-қа-қа), томоқнинг қаттиқ қиришга тақлид қилиши лозим. Бу жараённи логопед аввал болага кўрсатиб беради, сўнг бола логопедга тақлид қилиб, уни қайтаради. Бу усул орқали ҳосил қилинган қ товуши аввал бўғинларда, сўнг сўзларда, гапларда, шеърларда мустаҳкамланади. Паракаппатсизмда к, қ товушлари т ва х товушларига алмаштирилиши назарда тутилиб, юқорида баён этилганлардан ташқари к, қ ва т, к, қ ва х товушларини бир-биридан фарқлаш бўйича оғзаки ва ёзма машқлар ўтказилади. Хитизмни тузатиш. Х товушини ҳосил қилишда болага са-са-са бўғинини айтиш таклиф этилади, шу вақтнинг ўзида махсус зонд ёрдамида тилнинг учи босилиб, орқага бир оз итарилади. Бунда аввало ся, сўнгра тил бироз ичкарироқ итарилганда, ха бўғини эшитилади. Х товушининг артикулятсияси аниқ ҳосил бўлгандан сўнг механик воситалар ёрдамисиз х товушини талаффуз этиш тавсия қилинади ва у бўғин, сўз, гапларда ва шеърларда мустаҳкамланади. Парахитизмда х товуши т ва к товушларига алмаштирилиши назарда тутилиб, юқорида баён этилганлардан ташқари х ва т , х ва к товушларини бир-биридан фарқлаш бўйича оғзаки ва ёзма машқлар ўтказилади. Гамматсизмни тузатиш. Г товушини ҳосил қилишда болага да-да-да бўғинини айтиш таклиф этилади, шу вақтнинг ўзида махсус зонд ёрдамида тилнинг учи босилиб, орқага бироз итарилади. Г товуши артикулятсияси аниқ ҳосил бўлгандан сўнг механик воситалар ёрдамисиз г товушини талаффуз этиш тавсия қилинади ва у бўғинларда, сўзларда, гапларда, шеърларда мустаҳкамланади. Ғ товушини ҳосил қилишда аввал тақлид қилиш усулидан фойдаланиш тавсия этилади. Бунда бола «томоқ чайиш», «машинанинг ғириллаши» (ғ-ғ-ғ) ва ғозларнинг «ғағиллашига» тақлид қилади. Бу жараён аввал логопед томонидан кўрсатилиб берилади, сўнг бола логопедга тақлид қилиб, уни

қайтаради. Агарда тақлид қилиш усули орқали ғ товуши ҳосил бўлмаса, унда ғ товуши қуйидаги усул билан ҳосил қилиш тавсия этилади. Логопед боладан х товушини аниқ талаффуз этишни сўрайди ( х товуши бола нутқида бўлса) ва х товушини талаффуз қилиш вақтида овоз қўшиб талаффуз қилиш буюрилади, бунда х товуши ўрнига ғ товуши ҳосил бўлади. 1. Ҳосил бўлган ғ товуши бўғинларда, сўзларда, гапларда ва шеърларда мустаҳкамланади. Парагамматсизмда г товуши д ва т товушларига, ғ товуши қ товушларига алмаштирилишини назарда тутиб, юқорида баён этилганлардан ташқари г ва д, г ва т, ғ ва қ товушларини бир-биридан фарқлаш бўйича оғзаки ва ёзма машқлар ўтказилади.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997. 7. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 2002.

Похожие

Нутқида камчилиги бўлган болаларнинг тавсифномаси

Махсус мактабгача таълим тизимида коррекцион ишлар самарадорлигини ошириш йўллари

Ривожланишида нуқсони бўлган болаларни логопедик текшириш

Афазия

Дизартрия