Жанубий Туркманистоннинг илк темир даври археологияси - Культурология - Рефераты

Жанубий Туркманистоннинг илк темир даври археологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94 KB

Жанубий Туркманистоннинг илк темир даври археологияси Режа: 1 . Мурғоб воҳаси 2 Шимолий Парфия 3. Қадимги Дахистон

Ўрта Осиё ҳудудида илк темир даври археологияси яхши ўрганилган ҳудудлардан бири Мурғоб воҳаси саналади. Ўлкадаги дастлабки ёдгорликлар (Ёздепа, Аравалидепа, Кўҳнедепа ва Учдепа) 1903 йили америкалик тадқиқотчи олим Р.Помпели томонидан аниқланган бўлиб, 30-йилларда ҳам текшириш ишлари олиб борилган. Археологик тадқиқот ишлари иккинчи жаҳон урушидан сўнг Жанубий Туркманистон археологик комплекс экспедицияси ташкил этилиши билан фаоллашиб кетади. Ўтган асрнинг 50- 60 – йилларида амалга оширилган кенг кўламли қазишма ишлари олиб борилиши билан тадқиқотлар жадаллашиб кетади. Натижада Ёздепа мажмуасининг илк темир даври хронологик устуни ишлаб чиқилади: Ёз I мил. ав. 900-650 йиллар Ёз II мил. ав. 650-500 йиллар Ёз III мил. ав. 500-350 йиллар Лекин ўтган асрнинг охирларида Ёздепа ёдгорлигида амалга оширилга радиокарбон таҳлили Ёз I даврини мил.ав. 1300 билан белгилаган. Бу воҳа Мурғоб дарёсидан бош оладиган анҳорлар ёки ҳосил қилган делталари ташкил этган кичик воҳалар ёки хўжалик туманлари Тохирбой, Яздепа, Аравалидепа, Тоип ва Тўғалоқлардан ташкил топган бўлиб, уларнинг ҳар бирида 3 тадан 25 тагача ката-кичик манзилгоҳлар бутун воҳада 60 га яқин манзилгоҳ аниқланган. Ёздепа улар орасидаги нисбатан йирик ва марказий воҳани ташкил этади. Улар аркли нисбатан йирик манзилгоҳлар, арксиз йирик манзилгоҳлар ва кичик қишлоқлар уй- қўрғонлар. Воҳадаги археологик ёдгорликлар орасида Ёздепа нисбатан йирик ва яхши ўрганилган манзилгоҳ ҳисобланади. Унинг майдони 16 га. ни ташкил этиб, манзилгоҳнинг бир четида баланд саҳни устида барпо қилинган арк жойлашган. Манзилгоҳдан хом ғиштдан (53х28-29х12-13 см) барпо қилинган, уй-жой қолдиқлари, аркда бино қилинган йирик иморат сарой ёки ибодатхона жойлашган. Иморатлар узун ва тўғри тўрт бурчак хоналардан иборат. Иморатлар хоналари ва сатҳи лойсувоқ қилинган.

Воҳа аҳолисининг асосий хўжалик машғулоти сунъий суғоришга асосланган деҳқончиликни ташкил этган. Археологик тадқиқотлар давомида Марвликларнинг асосий хўжалиги суғорма деҳқончиликдан иборат бўлган. Ёздепа кичик воҳасида Гатиоқар (эни 5-8 м, чуқурлиги 2-3 метр, узунлиги 55 км) ва Аравалидепа кичик воҳасида эса Гунияб (5-6 м, чуқурлиги 1,5-2 метр, узунлиги 36 км.) каби ҳозирда мавжуд бўлган анҳорлар тадқиқотчи олимларнинг тахманларига кўра ўша давр ўзанлари билан мос кела экан.Ушбу анҳорлар атрофида қадимда фойдаланилган экаин майдонларининг ўрни сақланганлиги археологик жиҳатдан маълум. Деҳқончиликда бошоқли дон ва полиз экинлари экишган. Чорвачилик ҳолати қай даражада бўлганлиги тўғрисидаги етарли ва аниқ маълумотлар кам. Бу ердаги Тохирбой I ва Чурнок манзилгоҳларидан темир тошқоллари учрайди. Кулолчилик ишлаб чиқариши боғлиқ масалалар яхши ўрганилган. Бу ердаги кўпгина манзилгоҳлардан кулолчилик печларининг излари топилган. Улар ичида Чурнокдан топилган иккита печ диққатга сазовардир. Улар қўнғироқ симон шаклга эга бўлиб, оловхона ва идишлар жойлаштириладиган қисмлардан иборат. Учдепадан эса кулоллар маҳалласи ўрганилган, ундаги хумдонлар мил. ав. V-IV асрларга оид. Мил. ав. X-VII асрларга (Ёз I) оид сопол идишлар қўлда ясалаган. Идишлар сариқ ангоб билан бўялган, устидан жигар ва қизил бўёқлар билан геометрик нақшлар берилган. Мил. ав. VII-IV асрларга келиб, идишларни кулолчилик чархида ясаш анъанаси кучаяди, атрофига нақшлар солинган идишлар учрамайди. Марв воҳасидаги манзилгоҳлардан тош қуроллар, ерқўрғичоқлар, зеб-зийнат буюмлари. қурол- аслаҳа ва камон ўқларининг учлари ҳам топиб ўрганилган. Мил. ав. IV (Ёз III) келиб воҳаларнинг барча манзилгоҳларда инқирози кузатилади. Суғориш тизимининг мураккаблашиши натижасида аҳоли янги ерларни ўзлаштиради. Шимолий Парфия. Копетдоғ тизмаларининг ёнбағирларида илк темир аврига оид қуйидаги типдаги манзилгоҳлар ўрганилган.

1. Йирик ҳажмдаги цитаделга эга бўлган манзигоҳлар. (Елкантепа, Улуғдепа). 2.Ўрта ҳажмдаги цитаделга эга бўлмаган манзилгоҳлар( май. 1 га. дан ортиқ), (Яссидепа, Агачлидепа) 3.Кичик манзилгоҳлар (кичик қишлоқлар май. 1га. гача), (Крахандепа I,II,III, Еландепа, Овадандепа). Елкандепа I ва Улуғ III, сўнги бронза даврда шаклланган. Елкан II, Улуғ II лар мил. ав. 650- 500, ҳамда Елкан III, Улуғ I лар мил. ав. 500-350 йиллар билан саналади. Елкантепа цитадели бронза даврида барпо этилиб, атрофида 14,5 га иборат жойда аҳоли манзигоҳи шаклланади. Мил. ав. Х асрларда мудофаа деворлари ( умумий қалинлиги 10, 5 м; ў ртада- 6 м. дан иборат коридор мавжуд) билан ўралиб, иморатларнинг асосий кўпчилик қисми қурилади. Мудафаа девори атрофида чуқур хандаклар қазилган. Мил. ав. VII - VI асрларга келиб эса манзилгоҳ атрофида иморатлар барпо этилади. Унинг атрофи ҳам мудофаа деворлари билан ўраб олинади. Шунга ўхшаш Улуғдепа ҳам бронза даврида шаклланиб, мил. ав. Х асрларда баланд сахн и устида қўрғон барпо этилади. Елкандепадан фарқи ўлароқ бу ерда аҳоли иморатлари жойлашган қисми мудофаа деворларининг излари аниқланмаган. Иморатлар тўрбурчак ғиштлардан қурилиб, деворлари ва уйларнинг саҳни лой сувоқ қилинган. Баъзи бир иморатларнинг деворлари ганч билан сувалган. Аҳолининг асосий машғулоти суғорма деҳқончилик ва ҳунармандчилик бўлган. Деҳқончиликда асосан буғдой ва арпа экилган. Суғориш иншоотларининг излари ўрганилмаган бўлсада, тоғдан оқиб тушадиган кичик дарё сувлари деҳқончиликда асосий манба бўлган. Сувга бўлган талабнинг юқори бўлганлигини ҳисобга олиб, қадимги деҳқонлар дамба ва туғонлардан фойдаланган, деган хулосага келиш мумкин. Кейинги даврларда бу ерда коризлар пайдо бўлади. Бронза ва темирдан меҳнат қуроллари, қурол аслаҳалар таёрланганлиги археологик жиҳатдан аниқланган. Булардан ташқари тошдан қуроллар ҳамда сопол буюмлар ўрганилган. Сопол буюмлари Марғиёнаникига ўхшаш. Мил. ав. Х- VII асрларга оид сопол буюмларнинг

асосий қисмини қўлда ясалган, ҳамда нақшли буюмлар ташкил этади. Нақшлар геометрик шаклда. Улуғтепанинг мил. ав. VII - IV асрларга оид сопол буюмлари Ёздепанинг шу даврга оид буюмлари билан ўхшаш. Ёз I сополларига ўхшаш сопол буюмларининг бу ерда бронза давридаёқ пайдо бўлиши ўзига хос хусусиятлардан биридир. Жанубий Туркманистондаги Тажанг дарёси атрофида Серахс воҳасида ҳам тадқиқот ишлари олиб борилган (Кўхна Серахс, Мовлекдепа, Бешдепа, Акчадепа манзилгоҳлари). Бу ерда ҳаёт неолит даврида бошланиб, мил. ав. I минг йилликнинг бошида қайтадан ўзлаштирилади. Кўҳна Серахс Ёзидепали ўрнида манзилгоҳ шаклланиб, атрофи мудофаа девори билан ўралган. Цитаделдан ташқарида иморатларнинг ўрни сақланган. Мовликдепада қадимги канал излари ўрганилган. Воҳанинг сопол идишлари Марв сопол идишларига ўхшаш. Тош қуроллари, ёрғучоқлар, темир қотишмаларнинг чиқиндилари топилган. Қадимги Дахистон Туркманистоннинг жанубий-ғарбида қадимги Дахистон воҳаси ўзига хос томонлари билан ажралиб туради. Қадимги Дахистон ёдгорликлари Гурген, Сумбар ва Атрек Бенгувона каби кичик дарё воҳаларида ривожланади. Қадимги Дахистон ёдгорликлари ҳам цитаделга эга бўлган. Йирик манзилгоҳлар ёки қадимги шаҳарлар (Мадов, Иззатқули), йирик ҳамда кичик ҳажмдаги қишлоқлардан иборат. Иморатлар хом ғиштдан қурилган, томлари текис ёпилган. Бу ерда Атрек дарёсида чиқарилган қадимги канал излари ўрганилган. Уларнинг узунлиги 50-60 км. ни ташкил этади. Каналларнинг сувлари бир неча ариқлар орқали экин майдонларига тақсимланган. Деҳқончилик аҳолининг асосий машғулоти ҳисобланиб, буғдой, арпа ва бошқа дуккакли экинлар экишган. Чорвачилик ҳам яхши ривожланган. Сопол идишлар кулолчилик чархида ишланиб, нақшлар берилган. Бу ерда темир бўлаклари, темир қотишмасининг чиқиндилари ҳам топилган. Умуман, Дахистон топилмалар Жанубий Туркманистоннинг I минг йиллик бошларига доир моддий манбалардан

кескин фарқ қилади. Кўринишдан қадимги Эрон қабилалари билан кенг алоқада бўлиб, уларнинг таъсирида ривожланган. Ўзбекистоннинг жанубий вилоятлари илк темир даври археологияси 1. Шимолий Бақтрия археологияси 2. Шимолий Сўғднинг илк темир даври археологияси 3. Жанубий Сўғднинг илк темир даври археологияси Ўрта Осиёнинг қадимги тарихий-маданий вилоятларидан бири бўлган Бақтриянининг Умумий тавсифиШимолий ҳудудлари. Бу ўлка ҳозирги Сурхон воҳаси ва Тожикистон Республикасининг жанубий ҳудудлари киради. Мазкур минтақада мил.ав. I минг йилликнинг бошларига келиб, ижтимоий-иқтисодий ва маданий жиҳатдан туб ўзгаришлар содир бўлади. Маълумки II минг йилликнинг охирига келиб Сурхон воҳасидаги Сополли маданияти инқирозга учрагандан сўнг ўзига хос ўтроқ деҳқончилик маданияти вужудга келади. Бу турдаги маданият айрим жиҳатларига кўраЎрта Осиёнинг жанубида, хусусан, Сурхон воҳаси ва Жанубий Тожикистон ҳудудларида жойлашган Умумий тавсифиШимолий Бақтриянинг илк темир даврига оид ёдгорликларини ўрганиш ўтган асрнинг 50-йилларидан, яъни Қалан Мир манзигоҳида олиб борилган тадқиқот ишларидан сўнг кучаяди. Умумий тавсифиШимолий Бақтриянинг мил. ав. I минг йилликларнинг бошларига оид манзилгоҳлари Сурхон ва Шеробод дарёларининг ирмоқлари атрофида Сополли маданиятининг инқирозидан сўнг ривожланган бўлса, Сурхон ва Амударёларнинг Ўрта оқими, Кофирнигон, Вахш ва Панж дарё воҳалари эса қадимги деҳқонлар томонидан мил. ав. I минг йилликнинг иккинчи чораги ва Ўрталарида ўзлаштирилган. Умумий тавсифиШимолий Бақтрияда мил. ав. I минг йилликнинг биринчи ярмида ўндан ортиқ деҳқончилик воҳалари ўзлаштирилиб, турли

шакллардаги манзилгоҳларнинг ривожланиши кузатилади. Шулардан еттитаси Саргандак -Тўпаланг-(Холчаённинг қўйи қатлами), Халқажар (Миршоди)-(Қизилтепа, Қизилча гуруҳидаги манзилгоҳлари, Аҳатқул), Ургулисой (Бандихон)-(Бандихон I , II , Ғозимулла), Шеробод-(Жондавлаттепа, Талашкантепа I , Пачмактепа), Улонбулоқсой-(Кучуктепа, Пшактепа, Дабилқўрғон), Ўрта Сурхон-(Хайитобод, Номсизтепа), Ўрта Амударё-(Кўхна Термизнинг қуйи қатлами, Кампиртепа яқинидаги Номсизтепа.) каби кичик дарё воҳалари Сурхон воҳасида ва Куйи Кофирнигон-(Қалам Мир, Мунчоқтепа, Хирмонтепа), Вахш-Явон-(Томошатепа, Болдой I , Шўрчитепа), Бойтудашт-(Бойтудашт) каби воҳалар Тожикистон Республикасининг жанубида ривожланади. Уларнинг ҳар бирининг ҳудуди табиий чегараланиб, Археолог олим А.С.Сагдуллаевнинг илмий таҳлилларига кўра уларнинг ҳар бири алоҳида деҳқончилик тумани ёки кичик маъмурий тузилмани ташкил этганган. Мазкур маъмурий бўлинмаларнинг ҳар бирида тахминан 3-5 тадан манзилгоҳ жойлашган. Улардан бири ҳажми ката ва структурасига кўра мураккаб бўлган. Кўринишдан улар маълум туманнинг маъмурий маркази бўлган бўлиши мумкин. Келтирилган воҳалардаги манзилгоҳларнинг қуйидаги шаклларини ажратиш мумкин. 1. Атрофи мудофаа девори билан ўралиб, цитаделга эга бўлган йирик ҳажмдаги манзилгоҳлар (ёки қадимги шаҳарлар) - Қизилтепа, Ҳайитободтепа. 2. Мудофаа деворларига эга бўлган қалъа-қўрғонларига иморатлар тутуш жойлашган манзилоҳлар - Кучуктепа Бандихон II , Талашконтепа I . 3. Йирик хажмдаги манзилгоҳлар ёки қадимги қишлоқлар- ғҒозимуллатепа. 4. Уй-қўрғонлари - Қизилча гуруҳдаги манзилгоҳлар 5. Алоҳида вазифани бажарувчи манзилгоҳлар (диний иншоатлар)- Пишактепа, Пачмактепа. Мил. ав. II минг йилликнинг охирги ва мил. ав I минг йилликнинг бошларига келиб, бу ерда ўзига хос маданият шаклланадики, бу давр тарихи

археологик жиҳатдан Кучук I (мил. ав. 1000-750) Қизил I (мил. ав. 1000-700 йиллар) Кучик II (мил. ав. 750-600) ҳамда Қизил II (мил. ав. 750-600), белгиланган.Кучик III (мил. ав. 600-500), Кучук IV (мил. ав. 500-350), Қизил III (мил. ав 600-350) босқичлари эса аҳамонийлар даврига тўғри келади. Воҳанинг мил. ав. I минг йилликнинг биринчи чорагига оид тарихини археологлар Кучук маданияти, деб юритиш одатланган. Бу давр ёдгорликларининг ҳажми анча кичик (3 га дан ошмайди). Улардан машҳури Кучиктепа манзилгоҳи ҳисобланиб, баланд саҳни (4 метр қалинликда) устига қурилган қалъа-қўрғончадан иборат. Манзилгоҳ атрофида иморатлар жойлашган ҳамда улар мудофаа деворлари билан ўралган. Кейинги босқичдаа Кучиктепа маданияти тараққиёти давомида Қадимги Бақтрия маданиятининг вужудга келади. Бу давр воҳа ижтимоий-иқтисодий муҳим жараёнлар кечганлиги билан тавсифланади. Ўтроқ деққончилик маданияти ҳудуди кенгайиб, манзилгоҳлар сони кўпайади ва уларнинг ҳажми ортиб боради. Шунингдек, Ўрта Осиёнинг жанубий ўлкаларидаги каби қадимги йирик шаҳар марказлари шаклланади. Бу даврга оид Қизилтепа воҳадаги йирик манзилгоҳ ҳисобланади. Унинг умумий майдони 30 га.ни ташкил этади. Манзилгоҳ цитадел (арк), шаҳар (шаҳристон) ва атрофии ҳамда шаҳар атрофии округи қисмларидан иборат. Манзилгоҳ Қизил I даврида шаклланиб, кейинги босқичда кенгайиб асосий қисми шаклланади. Манзилгоҳ шимоли-ғарбида арк (май.2 га) барпо этилиб, уларнинг атрофи мудофаа деворлари билан ўраб олинади. Мил. ав. V - IV асрларда мудофаа девори атрофи иморатлар барпо этилади. Шаҳар ичкариси алоҳида янги иморатлар қурилади. Мудофаа деворлари икки қатордан иборат бўлиб, уларнинг Ўртасида коридор мавжуд. (Ички девор 2,5 м, ташқи девор 0,7-1,0 м, коридор эса 1,5 м) деворлар ярим айлана ва тўртбурчак миноралар билан кучайтирилган. Уларнинг ҳар бирида жанговар шинаклар бор. Манзилгоҳ ичкарисида очиқ майдон жойлашган. Қизилтепанинг воҳадаги бошқа манзилгоҳдан ҳар томонлама ва алоҳида

ажралиб туриш маданий-иқтисодий ҳамда маъмурий марказ вазифасини ўтаганлигидан далолат беради. Шеробод воҳасидаги Талашкон I ҳам диққатга сазовордир. У доира шаклидаги истеҳком қалъадан иборат бўлиб, мудофаа деворлари билан ўралган. Деворлар тўғритўртбурчак шаклидаги миноралар билан кучайтирилиб, уларда шахмат шаклидаги икки қатор шинаклар жойлашган. Қалъа ичидаги уйлар мудофаа деворларига тақаб қурилган. Манзилгоҳ Ўртаси ҳовли сифат очиқ жой қолдирилган. Бандихон воҳа туманидаги йирик манзилгоҳ Бандихон II ҳисобланади. Бу манзилгоҳнинг умумий майдони 14 га. дан иборат бўлиб, икки қисм цитадел ва унинг атрофидаги жойланган уй- жой иморатлари жойлашган қисмлардан иборат . Жанубий Тожикистон ҳудудидаги манзилгоҳлардан Бойтудашт ва Болдай I каби ёдгорликлар ажралиб туради. Бу ёдгорликларнинг шаклланган даври мил ав. I минг йилликнинг иккинчи чоракларига тўғри келади Бу ёдгорликларда ҳам шаҳар аломатлари мавжуд бўлиб, Сурхон воҳаси манзилгоҳлариникига нисбатан сода ва уларда жараёнлар кечроқ содир бўлганлиги билан ажралиб туради. Кичик воҳаларидаги марказий манзигоҳ атрофидаги манзилгоҳларда ҳам уй- жой ва ҳўжалик иморатлари аниқланган. Манзилгоҳлар шаклларидан уй-- қўрғонлар муҳим ўрин тутади. Қизилтепа ёдгорлиги атрофида жойлашган Қизилча гуруҳидаги манзилгоҳлар мазкур давр қишлоқ хўжалиги ҳаётини ўрганишдаги аҳамияти ката. Улардан Қизилча I ва VI ёдгорликлари археологик жиҳатдан яхши ўрганилган. Бу ёдгорликларнинг майдони тахминан 0,2 га. ни ташкил этади. Манзилгоҳ қўра шаклида барпо қилинган. Умумий девор билан ўраб олинган ҳовлининг бир қисмида уй-жой иморатлари ва унинг олд тамонида ҳовли жойлашган. Кўринишдан бу манзилгоҳ мазкур давр давлатманд патриархал оиласига тегишли уй-жой комплекси ҳисобланган. Умуман бошқа турдаги манзилгоҳларда ҳам археологик тадқиқот ишлари олиб борилиши натижасида ўлканинг қурилиш- меъморий хусусиятларини ўрганиш имкониятлари мавжуд Барча турдаги иморатлар хом ғишт ва пахсадан барпо қилинган. Деворлар лойсувоқ

қилинган. Баъзи иморатларда ёғоч устунларининг ўрни аниқланган. Иморатларнинг томи текис ёпилган. Умуман, мазкур давр Ўрта Осиё тарихида чуқ у р тарихий-маданий ўзгаришлар билан белгиланиб, йирик шаҳарларнинг пайдо бўлиши, қадимги давлатларнинг қарор топиши ва бошқа ижтимоий-иқтисодий ва маданий юксалишлар содир бўлган давр ҳисобланиб Аҳолининг асосий машғулоти суғорма деҳқончилик бўлиб кичик дарёлардан анҳорлар орқали сув чиқарилган, ёки тўғридан-тўғри дарёлардан ариқлар орқали сув чиқарилган. Катта анхорлардан бирининг излари Бандихондан топиб текширилган. Бу ерда бошоқли ўсимликлар полиз ва боғдорчилик ривожланган. Чорвачиликнинг ҳам яхши ривожланганлиги тўғрисида Кучуктепа ва Бандихондан топилган ҳайёвон суяклари етарли маълумот беради. Топилмаларга кўра Умумий тавсифиШимолий Бақтриянинг қадимги аҳолиси қўй, эчки, қорамол, от, чўчқа боқишган. Маълумки, Саполли маданияти инқирозга учрагандан сўнг ўлкада ўзига хос маданият қарор топади. Бу даврда Сополли маданияти учун хос бўлга айрим ютуқлардан воз кечилади, хусусан кулолчиликда қулда идишлар ясаш анъанаси пайдо бўлади. Умумий тавсифиШимолий Бақтриянинг илк темир (Кучук I ) даври сопол идишлар асосан қўлда ва қисман кулолчилик чархларида ясалган. Кўлда ишланган идишларнинг сиртига геометрик шаклларда нақшлар билан безатилган. Уларнинг шакллари турлича, кўпчилигининг таги ясси. Тош ва бронзадан ясалган меҳнат қуроллари ҳамда қурол аслоҳалари кўплаб топилган. Кейинги (Кучук II , Қизил II ) босқичида кулолчилик чархида сопол буюмларини тайёрлаш кучаяди. Бу босқичдаги сопол идишлар консуссимон ва банкасимон шакллардан иборат. Идишларнинг атрофи тўқ жигар рангда ангоб берилган. Бу даврда сополларни қўлда ясаш анъанаси ҳам сақланиб қолади. Бу даврга оид топилган тош қуроллари, хусусан ёрғучоқлар, темир ва бронзадан ишланган турли меҳнат қуроллари ва қуро-яроғлар бой маданият намуналаридир.

Сўғд Сўнгги бронза ва илк темир даврининг дастдлабки босқичига келиб, Сўғдиёнанинг жанубий ҳудудларида ўтроқ деҳқончилик маданияти қарор топади. Илк темир даврида Сўғдиёнанинг барча ҳудудлари деҳқонлар томонидан эгалланади. Сўғдиёна ҳудудларида илк темир даврига оид ёдгорликлар бир хил суратда ривожланмаган. Бу даврга оид ёдгорликлар кўпроқ учрайдиган ва яхши ўрганилган воҳа Қашқадарё ҳисобланади. Зарафшон воҳасида эса Афросиёб, Лолазор ва Кўктепаларнинг қуйи қатламларида бу даврга оид моддий топилмалар қисман сақланган. Умуман, Сўғдиёнанинг илк темир даври ёдгорликлари ҳам дарё воҳаларида алоҳида шаклланади. Бу анъанани Қашқадарё воҳасида аниқ кўриш мумкин. бу ерда илк темир даврига оид бир нечта воҳаларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Манзилгоҳларини эса, хажми ва авзифаларига кўра қуйидаги типларга ажратиш мумкин. 1. Арк ва мудофаа деворларига эга бўлган йирик шаҳар харобалари (Афросиёб, Узунқир, Ерқўрғон). 2. Қишлоқлар (Даратепа, Чироқчитепа, Бешқўтонтепа). 3. Мудофаа деворлари билан ўралган алоҳида вазифаларини бажарувчи манзилгоҳлар, кўринишидан ибодатхона (Сангиртепа). Шимолий Сўғднинг илк темир даври ёдгорликлари Қадимги Сўғд тўғрисидаги дастлабки ёзма маълумотлар зардуштийлик дининг муқаддас китоби Авестода учрайди Унинг энг қадимги қисмларидан бўлган Гат қисмида Сугуд, қадимги форс манбаларида Суғд ва Юнон-рим муаллифларининг асарларида эса Сў-диёни номлари билан келтирилади. Бу ўлка Зарафшон воҳаси, ва Қашқадарё воҳаси ҳудудларидан ташкил топган. Сўнгги бронза ва илк темир даврининг дастдлабки босқичига келиб, Сўғдиёна муҳим жараёнлар содир бўлади. Бу даврда ўтроқ деҳқончилик маданиятига асосланган жамоа қишлоқлари вужудга келади. Илк темир даврида Сўғдиёнанинг барча ҳудудлари деҳқонлар томонидан эгалланади. Сўғдиёна ҳудудларида илк темир даврига оид ёдгорликлар бир хил суратда ривожланмаган. Бу даврга оид ёдгорликлар

кўпроқ учрайдиган ва яхши ўрганилган воҳа Қашқадарё ҳисобланади. Зарафшон воҳасида эса Афросиёб, Лолазор ва Кўктепаларнинг қуйи қатламларида бу даврга оид моддий топилмалар қисман сақланган. Афросиёб Суғднинг қадимий марказий шаҳарларидан бирининг ўрни. Юнон-рим муаллифлари асарларида келтирилган Маро қ анда номи билан тилга олинади. Манзилгоҳ мил. ав. I минг йилликларнинг бошларида шаклланган. Унинг энг пастги қисмидаги маданий қатламлари мил. ав. I минг йилликнинг бошлари (Янги радиокарбон бўйича мил. ав. XIV аср) дан қўлда сиртига нақш солиб ишланган сапол буюмлари топиб ўрганилган. Бу жараён Ўрта Осиёнинг жанубий ўлкаларида ҳам кузатилади. Мил. ав. VIII - VII қадимгит қишлоқ ўрнида дастлабки шаҳар шаклланади. Ёдгорликнинг Умумий тавсифиШимолий қисмида амалга оширилган қазишмаларда бу даврда 19 га. дан иборат майдон бир томони текис тескариси ясси –иштлар билан 7 метр қалинликдаги муҳофаза девори билан ўраб аниқланган. Шундан 0,5 га. майдонни эгаллаган аркида алоҳидам уҳофаза девори билан ажралган. Унда ҳукмдор саройи жойлашган. Юнон-рим муаллифлари асарлари маълумотларида келтириб ўтилган шаҳарнинг 220 гектарлик майдони мазкур даврда тўлиқ шаклланган. Илк темир даври сапол идишлари қўлда ва кулолчилик чархида ясалиб, улардан қўлда ясалганларининг айримларининг атрофига шақшлар берилган. Бу ерда кулоллар ва тўқимачиларнинг устахоналари ва ховуз ўрни аниқланган. Катта майдонни эгаллаган. Бундай муҳофазаланган ҳудуддаги шаҳар Ўрта Осиёнинг бошқа учрамайди. Бунинг учун кучли ташкилотчилик имкониятига эга бўлган қудратли давлат аппарати бўлиши керак. Воҳанинг иккинчи бир йирик шаҳрининг ўрни Самарқанддан 30 км. Умумий тавсифиШимолий-ғ арбида Челак тумани ҳудудида жойлашган. Бу ёдгорлик ҳам Афросиёб билан бир даврда шаклланган. Унинг умумий майдони 100 ортиқ. Ҳ озирги пайтда ёдгорликнинг бир қисми бузилиб кетган. Мудофаа девори билан ўраб олинган 23 га. дан иборат қисми илк темир даврининг бошларида шаклланган. Бу ёдгорликда баланд таг курси устида

барпо қилинган арк жойлашган бўлиб, унда ўрганилган иморат Сарой бўлган бўлиши мумкин. Ундан жанубий- ғ арбда шаҳристон ҳудудида оташпарастлар ибодатхонаси жойлашган. Кўктепанингнг қуйи қатламидан ертўла шаклидаги уйларнинг ўрни аниқланган. Сапол идишлари қўлда ишланиб, сиртига нақшлар берилга. Илк темир даврининг кейинги босқичида (Кўктепа II ) уй-жой иморатлари ер устида барпо қилинади. Сапол идишлари ҳам кулолчилик чархида ишлана бошлайди. Жанубий Сўғддаги маданий-иқтисодий марказлардан бири бу Ерқўрғондир. Майдони 34 га, манзилгоҳнинг қуйи қатламида мил. ав. VIII - VII асрларга оид мудофаа девори ўрни сақланган. Мил. ав. VI асрда шаҳар майдони кенгайтирилиб, Янги мудофаа девори билан ўраб олинади Ички томондан ҳашаматли маъмурий бино барпо этилади, ҳамда темирчилар маҳалласи пайдо бўлади. Ушбу даврга оид арк излари аниқланмаган. Узунқир. Сўғдиёнанинг (Қашқадарё, Китоб тумани) илк темир даврига оид маданий марказларидан бири майдони 70 га. Ҳозирги пайтда 450 метрдан иборат мудофаа девори сақаланиб қолган. Мудофаа деворининг пастки қисми гувала, юқори қисми эса пахса ва хом ғиштда кўтарилган. Деворнинг қалинлиги 1,85 метр бўлган. мудофаа девори ташқи томонидан тўғри бурчакли минора- буржлар билан кучайтирилган. Бурж ва деворда жанговар ва «алдамчи» шинаклар мавжуд. Мудофаа деворига гувала ва пахсадан қурилган қисми тахминан мил. ав. IX - VII асрларда асос солинган. Асосий девор ва буржлар кейинги даврда бунёд этилади. Кейинчалик эса биринчи деворга туташ қилиб, 1,6 м. қалинликда иккинчи девор қурилади ва умумий қалинлиги 3, 5 метрга етади. Учинчи даврида 1,2 м. қалинликда яна бир қўшимча девор қурилади. Сўғдиёналиклар суғорма деҳқончилик ҳамда чорвачилик билан шуғулланганлар. Қашқадарё воҳасидан арпа, буғдой, жавдар ҳамда ҳайвон суяклари топиб текширилган. Қашқадарё воҳасида топиб текширилган сопол идишлар икки гуруҳга бўлинади. Кулолчилик чархида ясалган нақшсиз идишлар. Улар коса, товоқ, хумчалардан иборат. Қўлда ишланган идишлар

геометрик ва эгри чизиқлар билан нақшланган. Нақшли идишлар Қашқадарёнинг тоғолди ҳудудларидан ҳам топиб текширилган. Воҳада ҳунармандчилик, ҳусусан темирчилик ва тўғимачилик кенг ривож топган дейиш мумкин. даратепадаги мил. ав. VII - VI асрларга оид темир буюмнинг топилиши фикримиз далилидир.

Похожие

Жанубий Туркманистоннинг антик даври археологияси

Ўзбекистоннинг шимоли-шарқий ҳудудларининг илк темир даври археологияси

Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври археологияси

Ўрта Осиёнинг шимоли-ғарбий ҳудудлари илк темир даври археологияси

Сўғдиёнанинг антик даври археологияси