Жанубий Туркманистоннинг антик даври археологияси - Культурология - Рефераты

Жанубий Туркманистоннинг антик даври археологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41 KB

Жанубий Туркманистоннинг антик даври археологияси Режа: 1. Шимолий Парфия 2. Мурғоб воҳаси (Марғиёна)

Шимолий Парфия . Бу ҳудуд Ўрта Осиёнинг бошқа ҳудудлари каби Александр Македонский вафотидан бир неча йиллар ўтиб, вужудга келган селевкийлар давлати таркибида бўлган. Мил. ав. 250 маҳаллий юнон зодогони Андрогор селевкийлар давлатидан мустақил бўлиб олгандан сўнг мамлакат мил.ав. 247 йили шимолдан келган кўчманчи дах (даи) ёки даи томонидан босиб олиниб, аршакийлар сулоласи таркиб топади. Археолог олима Л.М. Левина Аршак бошчилигидаги дах (даи) қабилалари миграциясини Сирдарё делталаридан бирида ривожланган Чирикработ маданият қурғоқчилик туфайли инқирози учраши натижаси билан боғлайди. Мил. ав. II асрларда Парфия давлатининг қудрати янада кучайиб, мамлакат чегаралари Сурияга қадар ерларга қадар кенгайиб йирик империялардан бирига айланади. Бу даврда Марғиёна ҳам босиб олиниб, Парфия таркибига киритилади. III асрнинг биринчи чорагида Эронда тобор кучайиб бораётган сосонийлар Парфия давлатига барҳам бериб, Умумий тавсифиШимолий Парфия ва Мурғоб воҳалари босиб олинади. Умумий тавсифиШимолий Парфия ҳудудининг антик даври ёдгорликларини ўрганиш 1930 йилдан бошланган. Воҳанинг антик даври моддий маданият меросларини ўрганишнинг янги босқичи 1946 йили Жанубий Туркманистон археологик комплекси ташкил этилгандан сўнг бошланади. Ўтган асрнинг иккинчи ярми давомида М.Е.Массон, А.А.Марущенко, Г.А. Кошоленко, Д.Дурдиев, В.Н.Пилипко ва бошқа археолог олимлар томонидан амалга оширилган турли даражадаги тадқиқотлар давомида барча турдаги археологик ёдгорликлар ўрганилган. Энг йирик ёдгорликлар сирасига Янги Нисо, Эски Нисо, Кўҳна Каахка, Яриқдепа, Хусравқалъа шу каби қадимги шаҳар харобалари қалъа-қўрғон, деҳқончилик қишлоқлари ёки алоҳида мақсадлар учун хизмат қилган манзилгоҳлар (Эски Нисо, Мансуртепа) аниқланиб, уларда турли даражадаги қазишма ишлари амалга оширилган. Ҳозирги Ашгабад шаҳридан 18 км. ғарбда жойлашган Янги Нисо нисбатан яхши ўрганилган манзилгоҳлар сирасидаги қўҳна шаҳри харобаси саналиб, ўз даврида сунъий дўнгликда жойлашган арк (4 га. атрофида) ва унга туташ шаҳар (18 га.) ва шаҳар атрофдан ташкил топган қадимги шаҳарнинг учала қисмлари алоҳида мудофаа деворлари билан муҳофаза қилинган. Муҳим мақсадларда фойдаланилган манзилгоҳлар сирасига кирувчи Эски Нисо эҳтимол Митридат I (мил.ав. 171-138 йй.) ҳукмронлиги даврида барпо қилинган Парфия ҳукмдорининг қўриқхона қалъаси-Михрдаткирт (Митридатокерт) ёдгорлиги марказида сарой-ибодатхона мажмуаси ва улар учун хизмат қилган хўжалик ҳамда яшаш хоналари жойлашган. “Квадрат зал”, “Айлана ибодатхона” ва “Минорасимон ибодатхона”лар муҳим ўрин тутади. Айрим илгаридан режалаштириш асосида аниқ ўлчамда барпо қилинган шаҳар туридаги манзилгоҳлар одатда қалин мудофаа деворлари билан муҳофаза қилиниб, тўғри тўртбурчак буржлар билан таъминланган. Шунингдек, айлана ёки квадрат ўлчамга асосланган манзилгоҳлар қалъа вазифасини бажариб, уларнинг атрофи одатда зичланган тупроқ деворлар (вал) муҳофаза қилинган. Бу даврда асосий қурилиш ашёсини тупроқ ташкил этиб, одатда хом ғишт ва пахса сифатида фойдаланилган. Хом ғиштлар тўғри тўртбурчак ва квадрат ўлчамлардан иборат. Айрим

кўтарма деворлар пишган ғишдан барпо қилинган. Иморат томлари асосан ёғоч болор асосида текис, айрим ҳолларда эса гумбаз қилиб, айлана моратлар чодирсимон шаклда ёпилган. Шимолий Парфиянинг асосий хўжалиги суғорма деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик шаклларидан иборат бўлган. Ҳунармандчилда биринчи навбатда деҳқончилик иш қуроллари ясаш асосий ўрин эгаллаган. Бу даврдаги ҳарбий қарама-қаршилик қурол-яроғлар ишлаб чиқаришга бўлган талабни кучайтириши табиий, эди. Шимолий Парфиянинг нисбатан яхши ўрганилган ҳунармандчилик турларидан бири-кулолчилик сапол парчалари, хумдонлар кўплаб қдгорликларда ўрганилган. Ўрганилган хумдонлар айлана шаклдаги икки ярусдан иборат. Ангоб бериш ва пардозлаш кенг қўлланилган антик даври саполлари юқори сифати билан ажралиб турган. Бу даврда косалар, пиёлалар, кўзалар ва бокалсимон идишлардан фойдаланилган. Антик даврининг охирларида ангоб бериш ва пардозлаш сусаяди. Ангоблар қизил, қизил-жигар ва жигар рангларидан иборат. Бу даврда айниқса, тагли бокалсимон идишлар урф бўлган. Марғиёна . Марғиёна Ўрта Осиёнинг антик даври йирик тарихий маданий ўлкаларидан бири бўлиб, Марғиёна Туркманистон Республикасининг Мурғоб воҳаси ҳудудида жойлашган. Маълумки, мил ав. 521 йил Фрада бошчилигидаги қўзғалон Доро I буйруғи билан Бақтрия подшоси Дадаршиш томонидан бостирилгандан бостирилгандан сўнг Марғиёна ўлкаси Бақтрия сатраплиги таркибига киритилиб, мил.ав. II ўрталарида ўлка Парфия давлати томонидан босиб олингунга қадар Юнон-Бақтрияси подшолиги таркибида бўлган. Кейинчалик эса II асрнинг биринчи чорагида Парфия давлати вориси сифатида вужудга келган сосонийлар давлатининг таркибида ривожланади . Ўлканинг Александр Македонский босқинидан кейинги тарихига оид қисқача маълумотлар юнон-рум муаллифлариниг асарлари ва кейичалик хитой манбаларида учрайди. Марғиёнанинг антик даври моддий маданияти XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларидаги археологияга ҳавасманд олимларнинг диққатини ўзига жалб қилиб келган. Ўлка археологиясини илмий жиҳатдан ўрганиш ишлари иккинчи жаҳон урушидан кейин Жанубий Туркманистон археологик комплекс экспедицичси (ЮТАКЭ) ташкил этилгандан сўнг бошланади. Ўрта Осиё давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) “Ўрта Осиё археология” кафедраси илмий жамоаси 30 йилдан ортиқ давр мобайнида воҳанинг антик даври маркази бўлган Гяурқалъа ва Эркқалъа ёдгорликларида кенг кўламдаги археологик қазишмаларни олиб борадилар. Мазкур тадқиқот ишларида кафедра археолог олимларидан М.Е.Массон З.И.Усманова, М.И. Филанович ва бошқаларнинг хизматлари катта. Маҳаллий археологлардан Д.Дурдиев ва антикшунос археолог олим Г.А. Кошоленколар ҳам воҳадаги бошқа бир археологик ёдгорликларни ўрганишга ўз ҳиссаларини қўшишган. Ўлкада сақланиб қолган антик ёдгорликлар археологик белгиларига кўра қадимги шаҳарлар ва қадимги деҳқон жамоаларининг қишлоқларини ташкил этади. Воҳанинг антик дарига оид манзилгоҳларидан Гяурқалъа, Эркқалъа, Кўҳна Кишман, Жинтепа, Такиржатепа, Дурнали ва Девқалъа каби ёдгорликлар археологик жиҳатдан яхши ўрганилган.

Марғиёни маданияти ўзига хос тараққиёт йўналишига эга бўлганининг гувоҳи бўлиш мумкин. Зардуштийлик асосий диний эътиқод сифатида мавқеи юқори бўлган. Маҳаллий мабудалар култига сиғиниш одатлари ҳам сақланиб қолган. Моддий маданиятда терракотик ҳайкалчалар намуналаридан муҳим аҳамият касб этадиган санъат тарСапол идишлари тез айлантирадиган чархда ишланган. Ёдгорликлардан темирдан ишланган рўзғор анжомлари, меҳнат қуроллари ва қурол яроғлар ясалган. Шунингдек, зеб-зийнат буюмлари, аёл ва маъбуда тасвирлари берилган терракотик ҳайкалчалар қадимги марғиёналикларнинг бой моддий маданиятидан далолат беради. Қадимги марғиёналикларнинг асосий машғулоти суғорма деҳқончилик бўлган. Қадимги юнон ва хитой ёзма манбаларида буғдой, гуруч, узум экишганликлари тўғрисида хабар беради. Археологик жиҳатан эса полиз маҳсулотлари этиштирганликлари тўғрисида ашёвий манбалар аниқланган.

Адабиётлар: 1. Авдусин Д.А. Основы археологи. М. 1989. 2. Белениский А.М. Бентович И.Б, Болшаков О.Г. Средневековый город Средней АзИИ. Л. 1973. 3. Буряков Ю.Ф. Генезис и етапы развития городской културы Ташкенского оазиса. Т. 1982. 4. Древнейшие государства Кавказа и Средняя Азия в раннем железном веке. Средняя Азия в античную епоху Археология СССР с древнейших времен до средневековя Отв.ред. Г.А. Кошеленко. М. 1985. 5. Древний и средневековый город Восточного Мавераннахра Отв.ред. д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990. 6. Кабиров Ж. Сагдуллаев А . Урта Осие археологияси. Т. 1990. 7. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. Проблемы сИВилизасИИ Узбекистана ВП в. до н.е. –ВП в. н.е. Самарканд-Ташкент, 2000. 8. Толстов С.П. По древним делтам Окса и Яксарта. М. 1962. 9. Филанович М. И. Ташкент. Зарождение и развитие города и городской културы. Т.,1983.

Похожие

Жанубий Туркманистоннинг илк темир даври археологияси

Сўғдиёнанинг антик даври археологияси

Хоразмнинг антик даври археологияси

Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври археологияси

Шимолий Бақтриянинг антик даври археологияси