Ўзбек халқининг рақс санъати - Культурология - Рефераты

Ўзбек халқининг рақс санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Ўзбек халқининг рақс санъати Режа: 1. Рақс санъати тарихига назар 2. Ўзбек рақсининг тарихий ривожланиши 3. Халқ рақс мактаби ва услублари 4. Замонавий рақс санъати 5. Мукаррама Турғунбоева

Рақс санъати тарихига назар Рақсда бадий образ тана харкатлари ва холатлари воситасида яратилади. Халқ рақси қадимдан халқ хаётининг тарихий ижтимоий ва географик шароитлари таъсири остида ривожланиб келган. Дунёда яшайдиган барча халқ ва элатларнинг тарихан ўз ҳаётини ифодаловчи рақс снъати мавжуд бўлган. Хозирда ҳам буни кузатиш мумкин. Шарқ мамлакатларида мусиқий-рақсий ва пантомимик томошалар қадимдан кенг тарқалган. Халқ маросимлари билан боғлиқ ҳода хороводлар ва маросим ўйинлари пайдо бўлган. Халқ рақслари устоздан шогирдга авлоддан - авлодга ўтиб ёйилиб борган. Уларда оёқ, кўл, бош ва тана ҳаракатлари умумий ритмга бўйсуниб, бир-бири билан узвий боғланади. Халқ рақслари асосида таркиб топган рақс санъати юксак даражада ривожланиб ҳар-хил рақс ўйинлари қарор топган. Хусусан хозирги балетнинг асосий системаси саналган Европа профессонал рақси узоқ ва мураккаб йўлни босиб ўтган. Унинг ривожига қадимги шарқ, Греция ва Рим рақс санъати кусли таъсир кўрсатган. Қадимги Римда элменистик рақс ривожланиб, пантомимо яратилди. Қадимги Грецияда рақс тарбиянинг бир воситаси сифатида ҳаётда катта ўрин эгаллаган. Рақс санъатига бағишланган рисола ва дарсликлар яратилган. Х VII -асрга келиб рақс санъати янги ривожланиш даврига келиб, мураккаблашиб балет спектакллари пайдо бўлди. Ўзбек рақсининг тарихий ривожланиши Ўзбек рақсини қадимийлигини топилган тасвирлар ва топилмалар асосида аниқ исботлаб бериш мумкин. Ўзбек рақс санъати халқ рақси сифатида асрлар давомида ривожланиб келган. Хоразмдаги қўй қирилган қалъа қўрғонинг «Ўйнаётган ниқоблилар зали»деб аталган манзилида ниқоб кийиб ўйинга тушаётган эркак ва аёлларнинг оммавий рақси акс этган тасвирлар аждодларимизнинг юксак рақс санъатидан гувохлик беради. Самарқанд, Шахрисабз, Бухоро, Тошкент раққоса ва рақосларининг шухрати V -асрдаёқ бутун шарққа ёйилганлигини манбаларда кўрамиз. Араблар ва

Мўғуллар истилоси рақс санъат ривожига ҳам кескин зарба берди. Х IV - асрнинг иккинчи ярмидан рақс яна ўз қаддини тиклай бошлади. Навоий замонида Хуросон ва Моварауннахрда рақс тараққий топди. Профессионал рақс билан бир қаторда халқ ўйинлари сақланиб, ривожланиб борди. Рақс санъатимиз меҳнат, маросим ва эътиқод билан боғлиқ бадан ўйинларидан «Катта ўйин», «Мақом ўйин», «Қарсак ўйин» каби монументал рақс туркумларигача бўлган катта тарақиёт йўлини босиб ўтиб, халқнинг маънавий -маданий хаётида муҳим рол ўйнаб келган. Ушбу санъат намунаси, халқ рақси, илғор анъаналари авлоддан авлодга, устоздан шогирдга ўтиб яшади ва бизгача етиб келди. Ўзбекистонда Х I Х-аср ва ХХ-аср бошида мехнат ҳамда маросимлар билан боғлиқ бўлган халқ профессионал рақс санъати мавжуд бўлиб кўпгина, хусусиятлари билан бир-биридан кескин фарқ қилувчи Фарғона, Бухоро, Хоразм услуб мактаблари қарор топди. Халқ рақс мактаби ва услублари Ҳар бир ўзбек рақс мактабининг ўзи бир олам. Фарғона рақслари гоҳ шўх ва тетик, гоҳ майин оқувчи ҳаракат, гавдани бир оз олдинга эгиб эркин, нафис тутиш, хилма-хил маъно кашф этувчи чиройли қўл ҳаракатларига хос бўлган. Бухоро рақс мактабининг эса одатда товонини уриб-уриб, тиззани букиб, айни чоғда гавдани ғоз тутиб, виқор билан кифт титратиб, аниқ шаклли пухта қўл харакатлари билан ўйнаганлар. Хоразм рақси учун эса тиззаларни сал - пал букиб, кифтларни тик тутиб, бутун танани харакатга келтириб, билак ва бармоқлардан турли туман чиройли шакллар ясаб, ўйноқи шўх, оташин ўйнаш харакатерлидир. Хоразмда қайроқ билан ўйнаш кенг расм бўлган. Ўзбек рақсида образлилик мазмундорлик хал қилувчи рол ўйнаганки, бу хусусият барча мактаб ва услубларни боғлаб ягона ўзбек рақсини майдонга келтирган. Рақс услуб ва мактаблари бир-бирига таъсир кўрсатиб, ижодий хамкорлик тортишув кенг тус олади. Бунинг натижасида ижро мактабларнинг мазмуни бойиб, ахамияти ошади. Қўқон хонлиги, Бухоро амирлиги ва Хива хонлигининг бир қатор шаҳарларида йирик рақс

тўплар (ансамбллари) ташкил этилган бўлиб, фақат Ўрта Осиёда эмас ундан ташқарида ҳам ўзбек рақс санъатини муносиб намойиш этди. Замонавий рақс санъати ХХ-асрнинг 20-йилларида халқ рақсларининг сахна вариантлари юзага кела бошлади. «Қаринаво», «Садр», «Дилхирож», «Гул ўйин», «Муножот» каби анъанавий рақслар янгича услублар билан бойиган холда замонавий жаранглади ва янгича талқинда халқ орасида шухрат қозонди. «Пилла», «Пахта» каби халқ меҳнатини улуғловчи рақслар дунёга келди. Бу ишда рақс усталари Юсуфжон қизиқ Шакаржонов, уста Олим Комилов, Тамарахоним, Мукаррама Турғунбоева, Исохор Оқилов, Галия Измайловаларнинг хизматлари каттадир. «Баҳор», «Лазги», «Шодлик», «Зарафшон» ашула ва рақс ансамбллари бугунги кунда дунёга машҳурдир. Мустақиллик шарофати билан «Ўзбекрақс» бирлашмаси тасарруфида янги рақс гурухлари тузилди. Болалар рақси ривожланмоқда. Ҳар йили ўтадиган Мустақиллик ва Наврўз байрамларида ва халқаро анжуманлар дастурида рақс санъати марказий ўринни эгаллайди. Хореография мактаблари фаолият кўрсатмоқда. Халқ рақс ва балет мактаби инсон рухий ҳаётини чуқур акс эттирувчи, гўзал поетик табиатга ҳамда катта бадий умумлашмага эга бўлган санъатдир. Рақс ҳамиша гўзалликка чорлайди. Тамарахоним (Петросянц) Тамарахоним аслида арман фарзанди. Боку ишчиси Артём Петросов- унинг отаси бўлиб, 1905 йилги революциядан сўнг Туркистонга сургун қилинган ва Фарғонага Горчаково станциясига келиб ишчи бўлиб ишлаган. Тамарахоним шу ерда 1907 йилда туғилди. Оилада 5 қиз бўлиб уларнинг учтаси Тамарахоним, Гавхархоним, Лизахонимлар раққоса бўлиб етишдилар. Барчалари халқ артисти унвонига сазавор бўлдилар. Тамарахонимни ва сингилларини дастлаб сахнага олиб чиққан устоз Юсуфжон қизиқ Шакаржонов бўлди. Сўнгра умр йўлдоши Мухиддин қори Ёқубов билан Москвада ўқиди. Улар бирга дуэтлар ижор этишарди. Улар

1925 йилда Парижда жахон фестивалида қатнашдилар. Сўнгра жахон бўйлаб Тамарахонимнинг гастрол концертлари бошланади. У 80дан ортиқ давлатларда бўлди. 80дан ортиқ тилда қўшиқ куйлаб рақсга тушди. Тамарахоним лапар жанрига асос солган раққосадир. Бу жанрда лапар ижроси рақс билан уйғунлашиб ажойиб бир жозиба бахш этади. 1935 йилда Лондонда I халқаро фестивалнинг олтин медалига сазовор бўлди. Иккинчи жахон уруши йилларида фронтчи санъаткорлар труппасида аскарларга маданий хизмат қилади. Филармониялар қошида рақс ансамбллари тузди. У умрининг сўнги маррасигача ижод қилди. 90 ёшида Тошкентда вафот этди. Унга Ўзбекистон халқ артисти фахрий унвони, орден ва медаллар берилган. 2001 йил Президентимизнинг фармони билан, «Буюк хизматлари учун» ордени билан мукофотланди. Тошкент шаҳрида унинг жуда катта уй музейи ишлаб турибди. Бу музейда турли миллат рақсларига мансуб кастюмлар, шахсий буюмлари, турли йиллардаги афиша ва расмлар сақланади. Халқнинг зиёратгоҳига айланган. Мукаррама Турғунбоева Мукаррама Турғунбоева 1913 йилда Марғилон шаҳрида ўрта ҳол оилада дунёга келди. У устозлари уста Олим Комилов, Тамарахоним, Юсуфжон қизиқдан таълим олди. 50 йил ўзбек рақс санъатига ситқидилдан хизмат қилди. 1957 йилда машхур «Баҳор» ансамблини ташкил этиб, жахон бўйлаб 100дан ортиқ мамлакатларда намойиш этиб, довруғини жахонга таратди. Ўзи юракдан ижор этган «Тановор», «Катта ўйин», «Андижон полкаси», «Рохат» рақслари халигача халқимиз орасида достон бўлиб келади. Унинг санъатидан таъсирланган Хиндистоннинг машхур санъаткор ёзувчиси Ахмад Аббос шундай деган эди: -Хиндистонни ҳеч ким қилич ва қурол билан ўзига тобе этолмаган. Аммо ўзбек қизи Мукарамахоним Турғунбоева ўзининг «Баҳор» қизлари билан, «Тановор» рақси билан биз Хиндларни таслим қилди, лол қолдирди. Мукарама Турғунбоева олам кезган, устоз санъаткор, миллий ўзбек рақсини қойилмақом қилиб ўйнаб, юзлаб хориж

элларнинг санъатсеварларига ўзбек рақсини кўз-кўз қилиб келган. Унинг репертуаридан жуда кўп турли хилдаги рақслар ўрин олган эди. Мукаррама опа санъатда бетакрор шон-шухрати билан 1978 йил 20 ноябр куни 65 ёшида хаёт билан видолашди. Унинг хизматлари давлатимизнинг фахрий унвонлари ва мукофотлари билан тақдирланган. Халқ артисти, давлат мукофоти, орден ва медаллари унинг уй музейида сақланмоқда. Машхур «Баҳор» ансамблига унинг номи берилган. 2001 йилда Президентимизнинг фармони билан “ Буюк хизматлари учун ” ордени билан мукофотланган.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.Каримов “Ўзбекистон XXI-аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” Тошкент 1997й. 2. “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” Тошкент «Ўзбекистон» 2000 й. 3. «Маънавият ва комиллик» Тошкент 1997 й.

Похожие

Ўзбек халқининг кино санъати

Ўзбек Халқининг Театр Санъати

Ўзбек халқининг мусиқа мероси тарихига назар

Ўзбек халқининг маданияти, миллий урф - одатлар негизида

Мусиқа маданияти ва унинг ҳаётдаги ўрни