Tеxnоgen mаdаniyati Еvrоpа uyg’оnishi hаmdа kаpitаlizm shаrоitidаgi mаdаniy tаrаqqiyot - Культурология - Рефераты

Tеxnоgen mаdаniyati Еvrоpа uyg’оnishi hаmdа kаpitаlizm shаrоitidаgi mаdаniy tаrаqqiyot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

Tеxnоgin mаdаniyati: Еvrоpа u yg’оnishi hаmdа kаpitаlizm shаrоitidаgi mаdаniy tаrаqqiyot Rеjа: 1. Tеxnоgin mаdаniyati: uning mо h iyati. 2. Uyg’оnish dаvri mаdаniyati vа uning rivоjlаnishgа xоs xususiyatlаri. 3. Еvrоpа Uyg’оnish dаvri mаdаniyatidа gumаnizm, klаssisizm vа rаsiоnаlizm prinsiplаrning kuchаya bоrishi. 4. Kаpitаlizm shаrоitdаgi mаdаniy xаyotning o ’zigа xоs xususiyatlаri.

XV asr oxiri va XVI asr boshlarida G ` arbiy Yevropa mamlakatlarida feodalizm yemirilib , kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari shakllana boshladi . Bu davrni odatda Renessans yoki Uyg`onish davri deb ataydilar. Madaniyat tarixida Renessans nomi bilan yuritiladigan bu harakat dastlab Italiyada yuzaga kelib va ko`p o`tmay Yevropaning qolgan mamlakatlariga ham tarqala boshlaydi. Ma‘lumki, Yevropada U yg`onish davri madaniyati kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining yuzaga kelishi davri bilan ortodoksal cherkov mustabidligiga qarshi kurash natijasida yuzaga kelgan bo`lib, bu davr ,,Renessans"davri deb atala boshlangan. Bu tushuncha o`sha davr tarixnavislari tomonidan XVI asrdan boshlab qo`llanilgan. Ularning fikriga ko`pa, XV-XVI asrlarga kelib, qadimgi antik davr madaniyatining ilg`or g`oyalarini qayta tiklash imkoniyatlari yuzaga kelgan. Lekin bu davr qadimgi madaniyatlardah batamom farq qiluvchi yangi madaniyat - burjua madaniyati yuzaga kelib, uning asosiga insonparvarlik /gumanizm/ g`oyalari qo`yilga. Bu qarashlar eski, ortodoksal feodalistik munosabatlar madaniyatiga, ayniqsa, din va cherkov mutaassibligiga qarshi qaratilgan edi. "Renessans'' (Uyg`onish) termini birinchi bo`lib italyan gumanistlari, hususan rassom va san‘atshunos J.Vazari /1511-1574/ muomala kiritadi, fanda asa bu atama XVIII asrlardan boshlab ishlatilgan. Bu atama shu davr madaniy yuksalishining ijtimoiy- iqtisodiy mohiyatini ochib berolmaydi va yangi madaniyatning mazmunini faqat antik merosni ,,tiriltirish" bilan cheklab qo`yadi. G`arb Uyg`onish davri madaniy taraqqiyoti boshida ham o`sha davrning boy-badavlat kishilari - Florentsiya shahrining eng boy-davlat kishisi, bankir Kozima Medichi, so`ngra uning nevarasi Lerendo turgan. Kozimo Medichi Florentsiyaning ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayotini boshqarishni o`z qo`liga oladi. O`z atrofiga mashhur olimlar, san‘atkorlarni to`playdi, ularni ish bilan ta‘minlaydi, ularga homiylik qiladi. Natijada Florentsiya XV asr davomida Italiyaning madaniy jixatdan eng yuksalgan, Uyg`onish davri san‘atining vataniga aylanadi. Bu yerda antik dunyo san‘ati yodgorliklarini o`zida mujassamlashtirgan birinchi badiiy muzey tashkil etiladi. Falsafa akademiyasi, haykaltaroshlik, tasviriy san‘at ustaxonalari tashkil etiladi. Yevropada Uyg`onish harakatining ilk vatani-Italiyadir. XVI asrning ikkinchi choragidanoq Italiyada kapitalistik sanoatning dastlabki shakli manifaktura yuzaga keladi. O`rta yer dengizi sohillarida joylashgan va o`sha davrda ilg`or mamlakat hisoblangan Italiya Sharq bilan G`arb o`rtasidagi savdo aloqalarining rivojlanishda muhim rol o`ynaydi. Shu sababli Italiya shaharlari tez o`sib, feodal hukmronlari ta‘siridan ham ozod bo`la boshlaydi. Mustaqillikka erishgan shahar-davlatlarda respublikachilik tartiblari hukmron edi. Bu esa jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotning ildamlab ketishiga va gullab yashnashiga turtki bo`ldi. Italiyaning Venetsiya va Genuya shaharlari savdo bilan shuhrat qozonadi. Bu yerda jun va ipakchilik sanoati avj oladi. Ishchilar bir korxonaga birlashtiriladi va ularni ekspluatatsiya qilish kuchayadi. Binobarin, u davr dastlabki kapital to`plash davri edi.

Uyg`onish davri vakillari o`z oldilariga eradan avvalgi grek va rim madaniyati, falsafiy qarashlari, fanlari yutuqlarini qayta tiklash, qayta tiriltirishni maqsad qilib qo`ysalar-da /vozrojdenie/ amalda esa batamom yangi yo`nalish - fan va madaniyat taraqqiyotining yangi bosqichi yuzaga keladi. Vizantiya yiqilgan paytda saqdanib qolgan qo`lyozmalar, Rim xarobalaridan qazib olingan antik haykallar G`arbning ko`zi oldida yangi dunyo - qadimgi grek dunyosini gavdalantiradi; uning porloq obrazlari oldida o`rta asrning sharpalari ko`rinmay ketadi. Italiyada san‘at mislsiz darajada yuksaladi. Italiya, Frantsiya va Germaniyada yangi davr - hozirgi zamon adabiyoti vujudga keldi. Cherkovning ma‘naviy diktaturasi sindirildi. Ayni payt qadimgi va yangidan kashf etilgan yunon falsafasi bilan sug`orilgan Yevropa falsafiy tafakkuri vujudga keldi. Uyg`onish davrining iqtisodiy-siyosiy hayoti o`rta asrchilik diniy sxolostikasi, mistiqa, idealizmga qarama-qarshi o`laroq yangi g`oyalar - materializm, siyosiy va aqliy erkinlik, gumanizm, san‘atda realizm kabi g`oyalarni yuzaga keltirdi. Ijtimoiy hayotdagi yangi tendentsiyalar reaktsiyasiga, cherkov va mistikaga qarshi dahshatli kurash, hamma narsaning markaziga insonni qo`yish, bilim va aql kuchiga ishonch o`sha davrlarda yashagan turli kasbdagi va turli ijtimoiy mavqedagi kishilar - shoirlar, filologlar, atoqli san‘atkorlarni ijod qilishga ilhomlantirdi. Yangi davr dunyoqarashining namoyondalari shoirlar, filologlar, filosoflar, atoqli san‘atkorlar o`zlarining tadqiqot ob‘ektlari markaziga insonni qo`yadilar. Insonni tabiatning ajralmas bir qismi va uning mukammal mahsuli sifatida tushunadilar. Inson, uning kechinmasi, ichki dunyosi va hayoti adabiyot va sanatning asosiy mavzuiga aylanab qoldi. Shuning uchun ham bu davr mutafakkirlari o`zlarini insonparvarlar - gumanistlar deb ataganlar. Gumanistlar yangi dunyoni qaror toptirishda antik merosga murojaat qildilar. Ular qadimgi qo`lyozmalarni izlab topdilar va antik merosning tiklanishi va tarqalishi hususida ko`p ish qildilar. Bunda gumanistlar, shubhasiz. Sharqning, jumladan O`rta Osiyoning qadimgi davrdagi madaniyatidan ham keng foydalanadilar. Uyg`onish davrini g`oyaviy jihatdan tayyorlashda arab tilida vujudga kelgan o`rta va yaqin Sharqning ilg`or falsafiy ta‘limotlari, Roziy, Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd asarlari muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Bu mutafakkirlar asarlari XII asrdan boshlab lotin tiliga tarjima qilinib, keng foydalanildi. Ular orqali yunon faylasuflari asarlari Yevropaga kirib keldi. Biroq uyg`onish davri madaniyati shunchaki antik madaniyatga qaytish emas edi. Antik madaniyatni tiklash yangi madaniyat taraqqiyotida asosiy vosita, manba bo`lib xizmat qildi. Antik madaniyat yangi tarixiy sharoitdan kelib chiqib, yangicha rivojlantirildi. Gumanistlar o`zlarining ilg`or fikrlarini asoslash va kelajakka ishonch bilan qadam tashlash uchun o`tmishning ulug` siymolari ijodiga murojaat qiladilar. O`rta asr jaholatparastligi, feodal-cherkov mustabidligiga qarshi kurashda qadimgi davrning dunyoviy xarakterdagi adabiyoti va san‘ati katta madad bo`ladi. Gumanistlar umuman antiklikni emas, balki uning rivoj topgan klassik davri, Rim respublikasining oxiri va imperatorlik tartiblarining maydonga kelishi davridagi madaniy merosni har tomonlama o`rganadilar. Ular Grek va Rim adabiyoti janrlarining turli uslub va shakllarigagina emas, balki ularning tarixiy manbalari, g`oyaviy mazmuniga ham o`z diqqatlarini qaratadilar.

Italyan olim va yozuvchilari, shu jumladan, birinchi gumanist Bokkachcho unutib yuborilgan qadimgi qo`lyozmalarni qidirib topishga kirishadilar. Xristian dini ma‘nosini atayin buzib ko`rsatgan asarlarning asl matnlarini tiklab, ularning mazmunini izohlaydilar. XV asrning ikkinchi yarmidan e‘tiboran qadimgi grek va Rim shoirlari Vergeliy va Gomer poemalari, Aristotel va Platonning asarlarini nashr eta boshlaydilar. Uyg`onish davrida ilmiy tadqiqot erkinligi huquqi e‘lon qilinadi. Dunyoviy fan, dunyoviy adabiyot va san‘at vujudga keldi. Yevropa mamlakatlarida kitob bosishning yuzata kelishi /15 asr/ hamda tarqalishi antik merosning tiklanishi va yangi gumanistik qarashlarning yoyilishida katta rol o`ynadi. Renessans madaniyatining xronologik chegarasi va uning tarqalish darajasi turli mamlakatlarda turlichadir. Uning paydo bo`lishi va erkin ifodasi Italiya bilan bog`liq. Niderlandiya, Germaniya, Frantsiya, Chexiya san‘ati XV asrda gotika uslubining davomidek rivojlandi. Uyg`onish madaniyatining Frantsiya, Niderlandiya, Germaniya, Angliya, Ispaniya va boshqa Yevropa mamlakatlarida tarqalishi, avvalambor, shu mamlakatlardagi milliy taraqqiyot bilan bog`liq bo`lsa, ayni vaqtda Italiya gumanistik madaniyati yutuqlari ham ta‘sir ko`rsatdi. Italiya Yevropa gumanizmining chinakam ,,maktabi" bo`lib keldi. G`arbiy Yevropada Uyg`onish davri burjua madaniyatining paydo bo`lishi bilan tavsiflandi. Yemirilib borayotgan feodalizm tartiblari o`rniga burjua munosabatlari yuzaga kela boshladi. Biroq Uyg`onish davrida hali burjua jamiyatining ziddiyatlari zaif edi. O`sha zamonning ilg`or kishilari mehnat taqsimoti va kapitalistik tartiblarning halokatli ta‘siriga duchor bo`lmagan edilar. Shuning uchun Uyg`onish davri gumanistlari o`z asarlarida cherkov va feodal tuzumi iskanjasida ezilgan keng mehnatkash ommaning istak-orzularini ham ifoda qiladilar. Mamlakat madaniy hayotida misli ko`rilmagan yangiliklar yuz bera boshlaydi. XIII-XVI asrlar mobaynida Italiya shaharlarida 22 universitet ochiladi: ularda iloxiyot ilmi emas, balki huquqshunoslik, meditsina fanlari antik davr tarix, adabiyot va san‘atini o`rganish dunyoviy fanlarning rivojiga, jiddiy ta‘sir ko`rsatadi. Bu o`zgarishlar XV-XVI asrlarda buyuk geografik kashfiyotlarni keltirib chiqaradi. Matematika, fizika, astronomiya fanlari sohasida erishilgan qator yutuqlar Uyg`onish davrida faqat gumanitar bilimlar emas, balki tibbiyot fanlarining ham rivojlanganligidan darak beradi. Bu davr tabiiy fanlarining eng muhim hususiyati san‘at bilan uzviy bog`liqligidadir. O`rta asr diniy-mistik aqidalarini bartaraf etish jarayoni ayni vaqtda ham fanda, ham san‘atda namoyon bo`lar, ko`pincha bir shaxs ijodida uyg`unlashib ketardi. Masalan: Leonardo da Vinchi buyuk haykaltarosh, arxitektor va rassomgina bo`lib qolmay, mashhur matematik, mexanik va injener ham edi. A.Dyurer rassom, haykaltarosh, arxitektor, matematik edi. Tabiatshunoslikda, ayniqsa, astronomiya sohalarida yirik muvaffaqiyatlarga erishildi. Buyuk geografik kashfiyotlar /X.Kolumb, Vasko de Gama, F. Magellan va boshqalar sayohati/ amalda Yerning sharsimonligini isbotladi, quruqlikning katta qismini tasvirlashga imkon berdi. XVI asr o`rtalarida polyak astronomi N.Kopernikning geliotsetrik sistemani kashf qilishi, fanda inqilobiy

to`ntarish bo`ldi. Ispan olimi M.Servet organizmda qonning doiraviy aylanishini ochishga yaqinlashdi. Mexanika, matematika, hususan algebrada bir qancha kashfiyotlar qilindi. Buyuk kashfiyotlar faqat geografiya sohasida emas, balki geologiya, botanika, zoologiya, etnografiya bo`yicha ham yangi ma‘lumotlar berdi. Uyg`onish davrida adabiyoti davr g`oyalari, ayniqsa gumanizm dunyoqarashi bilan chambarchas bog`liq edi. XIII asr oxiri va XIV asrning boshida Italiyada A. Dante, F.Petrarka ijodi adabiy til rivojiga katta hissa qo`shdi. Germaniyada va Niderlandiyada Erazm Rotterdamskiy, I. Reylin, Frantsiyada M.Monten, f. Rable va boshqalar ijodida erksevarlik, insonparvarlik, g`oyalari publitsistik ruhda ifodalandi, sxolastika fosh etildi, yuksak insoniy tuyg`ular tarannum qilindi. J. Bokachcho o`zining "Dekameron" asari bilan Uyg`onish davri madaniyatida o`chmas iz qoldirdi. Hikoyanavis bu asarda ilgari surgan yangicha g`oyalari bilan kishini tabiatan ,,gunohkor" deb ko`rsatuvchi katolik cherkovi diniy aqidalarini fosh etdi. So`nggi Uyg`onish davrida ko`pgina Renessans ideallari va normalari Italiyaning o`zida ham, undan tashqarida ham o`zgarishlarga uchradi. Keskin sinfiy kurash, ayrim mamlakatlardagi feodal-katolik reaktsiyasining, boshqasida protestantizmning g`alabasi sharoitida Renessans gumanizmida krizis boshlandi. Gumanistlarning insonning erkin rivojlanishi uchun imkon beradigan yangi jamiyat haqidagi optimistik va hayotiy ishonchlari puchga chiqdi. Uyg`onish davri madaniyatida aristokragik tendentsiya kuchaydi. Bu manerizm va shunga o`xshash turli xil oqimlarning paydo bo`lishiga ta‘sir ko`rsatdi. So`nggi uyg`onish gumanizmining yirik vakillari - Shekspir, Servantes, Mikelanjelo ijodida hayot o`z ziddiyatlari /"tragik gumanizm"/ bilan aks ettirildi, yomonlikka qarshi kurashda fojiaviy motivlar paydo bo`la boshladi. Uyg`onish davri falsafiy qarashlarida ham juda katta siljishlar yuzaga keldi. Uyg`onish davri falsafiy tafakkurining asosiy yutuqlaridan biri-ilohiyotga buysunishdan ozod bo`lgan naturfilosofiyaning paydo bo`lishidir. Uyg`onish davrida dinga qarshi fanni olg`a surgan bir necha olimlar:N.Kopernik. J.Bruno, N.Kuzanskiy, G.Galileylar o`zi yaratgan nazariyalari bilan sxolastik falsafaga qaqshatkich zarba berdilar, shu bilan birga, ular yaratgan kashfiyotlar materialistik dunyoqarashning umumiy rivojiga tabiiy-ilmiy zamin bo`ldi. Uyg`onish davri kishilik jamiyati va uning tarixiga, davlat va huquqshunoslikka yangicha qarash bilan ham ajralib turadi Uyg`onish davrida teatr, arxitektura va tasviriy san’at hamda professional musiqa san‘atlari rivojlandi. Masalan, teatr san‘ati Ispaniya, Italiya, Angliyada ayniqsa keng rivoj topdi. Ispaniyada Servantes, Lope de Vega /XVI asrning 2-yarmi XVII asrning boshlarida/ Angliyada Shekspir dramaturgiyasi teatr san‘ati rivojida katta rol o`ynadi. Musiqa san‘atida kantata, oratoriya, opera kabi yangi musiqa janrlari takomillashdi. Arxitektura va tasviriy san‘atda N.Pizano, Jotto, Mazachcho, Sandro Bottichelli, Leonardo da Vinchi, Rafael, Mikelanjelolar borliqni real aks ettirib, ibratli va o`lmas asarlar ijod qildilar. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, Uyg`onish davri Yevropa mamlakatlarining madaniy va g`oyaviy hayotida katta progressiv rol o`ynadi. Bu davrda jahon madaniyatining eng nodir va bebaho asarlari yaratildi.

Похожие

Tеmur vа tеmuriylаr dаvri mаdаniyati

Mаrkаziy Оsiyo xаlqlаrining ilk uyg’оnish dаvri mаdаniyati

Mаdаniyat tipоlоgiyasi. Ibtidоiy vа Qadimgi dunyo mаdаniyati, ulаrning rivоjlаnish xususiyatlаri

Dunyo mаdаniyati rivоjlаnishining muаmmоlаri. Mustаqillik shаrоitidа o’zbеk milliy mаdаniyatining istiqlоli vа istiqbоli

Chоr Rоssiyasi istilоsi dаvri hamda sho’ro hokimiyati yillarida o’zbеk xаlqi mаdаniyatidagi ziddiyatlar