Chоr Rоssiyasi istilоsi dаvri hamda sho’ro hokimiyati yillarida o’zbеk xаlqi mаdаniyatidagi ziddiyatlar - Культурология - Рефераты

Chоr Rоssiyasi istilоsi dаvri hamda sho’ro hokimiyati yillarida o’zbеk xаlqi mаdаniyatidagi ziddiyatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Chоr Rоssiyasi istilоsi dаvri hamda sho’ro hokimiyati yillarida o’zbеk xаlqi mаdаniyatidagi ziddiyatlar Rеjа: 1. X VI аsr bоshlаridаn X I X аsrning birinchi yarmigаchа b o ’lgаn dаvrdа Mаrkаziy Оsiyodаgi ijtimоiy-mаdаniy h аyot. 2. Chоr Rоssiyasi istilоsi vа uning milliy mаdаniyatgа b o ’lgаn munоsаbаti. 3. Turkistоndа jаdidchilik h аrаkаtining vujudgа kеlа bоrishi vа uning milliy mаdаniyatimiz rivоjidа tutgаn o ’rni. 4. Shur о x о kimiyati yill а rid а o ’ zb е k milliy m а d а niyati v а uning riv о jl а nishid а gi ziddiyatl а r .

XV asrlar oxirlariga kelib temuriyzodalarning o`zaro taxt talashishlari Xuroson va Movarounnaxr ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga salbiy ta‘sir ko`rsatdi. Siyosiy tanglik avj olib, madaniy hayot izdan chiqdi. Dehqonchilik, savdo-sotiq , boshqa hududlar bilan bo`ladigan madaniy aloqalarga putur yetdi. Movaraunnaxr mayda hokimliklarga bo`linib qoldi. Temuriyzodalar hokimiyatni qo`lga kiritish uchun Dashti Qipchoqda hukmronlik qilayotgan ko`chmanchi o`zbek va mug`ul xonlariga murojaat qila boshlaydilar . Iqtisodiy va siyosiy tanglik ko`pdan beri Movarounnaxrga ko`z olaytirib turgan ko`chmanchi o`zbek xonlari, dastlab, Abulxayrxonga, so`ngra, uning nabirasi Muhammad Shayboniyxonga qo`l keldi. Abulxayrxon temuriyzoda Abusaidga Samarqand tojini qo`lga kiritishga yordam bergan bo`lsa "Muhammad Shayboniyxon Sulton Ali Mirzoga yordam berish bahonasida uni qatl ettirib, Samarqand taxtini egallaydi va Bobur Mirzo kuchlarini mag`lub etib "Movarounnxrning yagona hukmdori bo`lib oladi. 1507 yili Hirot taxtini egallab, yirik Shayboniylar imperiyasiga asos soladi. Muhammad Shayboniyxon o`z davlatini mustahkamlab olgach mamlakatning iqtisodiy hayotini yaxshilashga uni ichidan mustahkamlashga qaratilgan bir qator islohotlar o`tkazadi. "Dehqonchilikning rivojlanishiga yordam beruvchi yer to`g`risida, vaqf masalalari bo`yicha bir qator chora-tadbirlarni amalga oshiradi. O`zaro taxt talashishlar natijasida tinch joylarni izlab o`z yerlarini tashlab ketgan kishilarning qarovsiz yerlarini masjidlar, madrasalarga vaqf mulki sifatida beradi. 1502 yilda Zarafshon vohasida qaqrab va qarovsiz yotgan yerlarda dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida Ko`xak /Zarafshon/ daryosiga suv ayirg`ich va ko`prik qurdiradi. Mamlakatning ichki birligini mustahkamlash uchun 1507 yilda barcha hududiy hukmdorlar zarb qildirayotgan pullarni bekor qilib, pul islohotini amalga oshiradi. Bu esa savdo-sotiqning rivojlanishiga, mamlakat siyosiy -iqtisodiy mavqeining oshuviga yordam beradi. Bu davrda, to`qimachilik, kulolchilik, duradgorlik, metalga ishlov berish, qog`oz va mato ishlab chiqarish taraqqiy etadi. Shuningdek, xalq amaliy san‘atining yog`och, tosh metall uymakorligi, kandakorlik, naqqoshlik, hattotlik yuksaladi. Samarqandda yuqori sifatli qog`oz ishlab chiqarish yanada yuksaladi. Ipak qog`ozi deb ataluvchi oliy nav qog`ozlari asosan ipak paxtadan aralashtirib tayyorlangan. Samarqandlik usta Miribrohim "Sultoniy" va "Miribrohimiy" nomli qog`ozlarni ishlab chiqarish bilan mashhur bo`lgan. Samarqand qog`ozlarining keng ko`lamda ishlab chiqarilishi kitobat san‘atining taraqqiy etishiga, o`z navbatida Movarounnaxrning ko`pgina madaniy jihatdan yuksalgan shaharlaridagi madrasalar qoshida hamda boy-badavlat kishilar tomonidan tashkil etilgan kutubxonalarning ko`payishiga olib keladi. Bu kutubxonalarda nodir qo`lyozmalar bilan birga tarix, tilshunoslik, adabiyot, geografiya, falsafa, mantiq, fiqhshunoslik, ritorika, tibbiyot, matematika, astranomiya kabi ko`plab fan sohalariga oid kitoblar to`plangan. XVI asrdan boshlab Shayboniy hukmdorlar, ayniqsa, Abdullaxon soniy savdo- sotiqning rivojlanishiga alohida e‘tibor beradilar. Hindisiton, Xitoy, Eron, Rusiya va

boshqa davlatlar bilan savdo-sotiq aloqalari rivojlanadi. Movarounnaxrda ishlab chiqarilgan to`qimachilik buyumlari, ayniqsa, ip va ipak gazlamalar, kimxob gilam, metal buyumlar, savdo-sotiqning asosiy manbai hisoblangan. S h aybaniylar davri madaniyatining rivojiga bevosita sulola vakillarining o`zlari sezilarli ta‘sir ko`rsatadilar. Chunki sulolaning Muhammad Shayboniy, Ubaydullaxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon, Abdullaxon soniy va boshqa hukmdorlarining o`zlari o`ta o`qimishli kishilar bo`lishib, hatto she‘riyatda qalam tebratganlar. Tarixiy ma‘lumotlarda berilishicha, Ubaydullaxon musiqa asboblarida kuy chalishning ustasi, nozik husnixat sohibi bo`lgan. Shu boisdan Abdulazizxon va Abdullaxonlar o`z davrining yetuk kutubxonalarini tashkil etganlar. Kutubxonalar qoshida qo`lyozma asarlaridan nusxa ko`chirish, eskilarini ta‘mirlovchi hattotlar va ustalar faoliyat ko`rsatganlar. Bu davr madaniyatining asosiy hususiyati - diniy mafkuraning davlat mafkurasiga aylanganligidir. Shu boisdan diniy mafkurachilarni tayyorlovchi diniy madrasalar faoliyatiga alohida e‘tibor bilan qaralgan. Movarounnaxrning ko`pgina shaharlarida /masalan, Buxoro. Samarqand, Toshkent va boshqa shaharlarida /yangi madrasalar bunyod etiladi. Mazkur madrasalarda nafaqat sof geologik fanlar o`qitilgan, balki ahloqshunoslik, tilshunoslik, adabiyotshunoslikka oid, tarix, matematika, astronomiyaga oid fanlar ham o`qitilgan. Taxt tepasiga kelgan hukmdorlar izdan chiqib borayotgan ma‘naviy hayotni qaytadan izga solish, ma‘naviy tanazzulning oldini olish maqadida o`sha davrda juda katta obro`ga ega bo`lgan shayxlarning yordamiga suyanishga majbur bo`ladilar. O`z navbatida shayxlar mamlakatning siyosiy hayotiga bevosita o`z ta‘sirini ko`rsata boshlaydilar. Masalan, Juybor qishlog`ilik mashhur shayxlar shayboniylar davrida ham, ashtarxoniylar davrida ham jamiyatning ma‘naviy hayotini o`z qo`llariga oladilar. XVI asrdan boshlab madaniy taraqqiyot, ilm-fan, adabiyot va san‘atning rivoji nafaqat umumjahon, balki mintaqa darajasidan ham pastga tusha boshlaganligi ko`zga tashlanadi. Dinning ma‘naviy hayotga ko`rsatadigan ta‘siri natijasida madaniyat milliy mahdudlik qobig`iga o`rala boshlaydi. Natijada Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining ta‘sir doirasi toraya boradi. Shuningdek bu davr madaniy taraqqiyotining susayishiga eng avvalo Shayboniylarning qisqa muddatli bo`lsa-da, uzaro taxt talashishlari ham ta‘sir ko`rsatadi. Hatijada XVI asrdan boshlab Movarounnaxr va Xuroson hududlarida faoliyat ko`rsatayotgan ko`pgina olimlar, shoirlar, san‘atkorlarning tinch joylarni izlab Eron va mo`‘tadil siyosat yurgizayotgan boburiylar huzuri - Hindistonga yo`l oladilar. Faqatgina Abdullaxon soniy davriga kelib Movarounnaxr madaniy hayotida ijobiy o`zgarishlar ro`y bera boshlaydi. Osoyishta hayot boshlanganligi bilan birga, Boburiylar davlati bilan Movarounnaxr o`rtasida madaniy aloqalarning yo`lga qo`yilishi bu rivojlanishning asosiy sabablaridan edi. Natijada boburiylar huzuriga ketib qolgan, lekin hali o`z ona vatanlaridan butkul ko`ngil uza olmagan shoirlar, olimlar va san‘atkorlar yana Movarounnaxrga qaytib kela boshlaydilar. FALSAFIY TAFAKKUR VA TARIX FANLARI RIVOJI Bu davr madaniyatining xarakterli jihatlaridan biri-o`tmish falsafiy merosini o`rganish, ilmiy-tabiiy bilimlarni o`zlashtirishga bo`lgan qiziqish bilan cheklanganlik, falsafa va adabiyot orqali insonparvarlik g`oyalarini ilgari surish bo`lgan.

Albatta bu davr ijtimoiy-falsafiy ta‘limotlarida ilk Ug`onish davridagi singari umumjahon falsafiy tafakkur taraqqiyotiga ulkan hissa bo`lib qo`shilgan asarlar vujudga kelmagan. Forobiy, Ibn Sino singari falsafiy tafakkur egalari ko`zga tashlanmaydi. Lekin o`tmishning, ayniqsa, ilk Uyg`onish davri va Temuriylar davrining buyuk faylasuflari asarlariga sharhlar, izohlar yozish davom etib, Mirzajon Sheroziy, Yusuf Qorabog`iy, Muhammad Sharif Buxoriy, Inoyatullo Buxoriy va Husayn Xalholiy singari faylasuflar yetishib chiqadilar. Ularning ko`pchiligi qadimgi Yunon, hind va islom falsafasi bilan chuqur tanishadilar, ularni puxta o`zlashtirib oladilar. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri madaniyatining yana bir muhim hususiyatlari - tarixnavislik fanining rivojlanganligidir. Buning boisi, birinchidan, millatning shakllanish jarayoni, milliy o`zlikni anglashga, ikkinchidan, o`zi mansub bo`lgan xalq, elat yoki urug`ning kelib chiqishi, ularning, til, e‘tiqod, ruhiyat birligi, xalq tarixida ro’y bergan hodisalarni yoritishga bo`lgan intilishning kuchaya borishi, boshqa urug`lar, elatlar bilan aloqasi va boshqa jihatlarini bilishga, uchinchidan, milliy ong, milliy g`urur va millatparvarlikning shakllana borishi natijasidir. XVI asrdan boshlab Markaziy Osiyoda yashayotgan turli xalqlar, elatlar va urug`larning tarixini yorituvchi asarlar yaratish an‘anaga aylana boradi. Masalan, Shayboniylar davrida tarixga oid quyidagi asarlar vujudga keladi. Muallifi noma‘lum bo`lgan "Tavorixi guzidayi Nusratnoma". Mulla Shodiyning, "Fatxnoma", Binoiy va Muhammad Solihlarning, "Shayboniynoma" lari, Abdulloh Nasrullohiyning "Zubdat al asor", Fayzulloh Ro`zbixonning "Mehmonnomai Buxoro", Zayniddin Vosifiyning „Badoe ul-vaqoe‘", Hofizi Tanish Buxoriyning "Abdullanoma" va boshqa asarlar yoziladi. Ashtarxoniylar davrida ham tarixnavislik fani rivojlanadi. Bu davrda tarixga oid Mahmud ibn Valining "Bahr al asror", Abulg`ozixonning "Shajarai turk" va "Shajarai tarokima", Xoja Samandar Termiziyning "Dastur al mulk", Muhammad Yusufning "Muqimxon tarixi", Abdurahmon Tolening, "Abulfayzxon tarixi", Hojamqulixon Balxiyning "Qipchoqxon tarixi", Ashtarxoniy shahzoda Mir Muhammad Salimning, "Silsilai as-salotin" kabi asarlari yoziladi. Ashtarxoniy hukmdorlardan Subxonqulixon davrida fan taraqqiyotida ozgina bo`lsada siljish ro`y beradi. Masalan, Mulla Tursun Faroziy, Mulla Ne‘mat Samarqandiylar matematika, astronomiya va geometriya bo`yicha, Abdulla Ofarinketiy, Ali Buxoriy, Mulla Rahmat Samarqandiylar musiqashunoslik bo`yicha faoliyat ko`rsatadilar. Subxonqulixon o`z davrining mashhur tabiblaridan bo`lib, fuqaroning sog`ligini saqlash ishiga alohida e‘tibor beradi. U Markaziy Osiyoning issiq iqlimi sharoitida aholi o`rtasida ich ketish kasalligining ko`payishini yaxshi bilgan. Shu sababdan bahorning oxiridan to kech kuzgacha novvoylar uchun maxsus farmoyish chiqarib, nonning yuziga kunjut sepishlarini qattiq nazorat ostiga oladi. Subxonqulixon 1697 yilda Buxoroda 18 hujrali "Dor ush-shifo" nomli madrasa- kasalxona qurdiradi. Bu maskan qoshida tashhisxona, dorixona, kutubxona va boshqa yordamchi binolari mavjud bo`lgan. "Dor-ush-shifo" xarajatlariga vaqf mulklaridan keladigan 40 ming tanga ajratilgan.

Subxonqulixon o`z saroyiga tabiblarni yig`ib, tabobat borasida ilmiy anjumanlar tashkil etib turgan. Bu anjumanlarda o`sha davrda keng tarqalgan kasalliklar va ularni bartaraf etish yo`llari, tabobatga oid yangiliklar tinglangan. Subxonqulixonning o`zi tabobatga oid ikkita asar yozgan. Bu asarlar o`zbek tilida yozilgan bo`lib, ularning birinchisi „Subxon tibbiyoti" deb nomlangan va unda turli xil kasalliklarni aniqlash hamda davolash yo`llari tushunarli tarzda tasvirlab berilgan. Ikkinchi asari 8 qismdan iborat bo`lib, „Subxonning xayotbaxsh tibbiyoti" deb yuritilgan. Asarning har qismida dorilarning sifatli tayyorlanishi va ishlatilishiga oid masalalar yoritilgan. Bu asar ham o`zbek tilida yozilgan. Uning o`zi bu hususda shunday deb yozadi: „O`tmishdagi tabiblar bizga arab va fors tillarida yozilgan asarlar qoldirganlar. Men turk /o`zbek/ tilida yozilgan tibbiy kitob uchratmadim. Mahalliy aholi arab va fors tilida yozilgan kitoblardan foydalana olmaydi. Shuning uchun men o`z kitoblarimni turk /o`zbek/ tilida yozdimki, undan o`zimizning odamlar foydalansinlar". Xullas, bu davrda Markaziy Osiyoda istiqomat qilayotgan turli xil etnik guruhlarning kelib chiqishi, tili, urf-odatlari, moddiy hayot shart-sharoitlari hamda taxt tepasida turgan hukmdorlar sulolalari, ularning davlat tepasiga kelishi, zafarli yurishlari va taqdiri to`g`risidagi turli xil tarixiy asarlar yuzaga keladi. ADABIY JARAYON Bu davr adabiyotining asosiy hususiyati - adabiy jarayonda o`sha davr hukmdorlari ta‘sirining sezilib turganligi bilan harakterlanadi. Hukmdorlarning o`zlari she‘riy, nasriy va tarixiy asarlar yaratishga bo`lgan intilishlari bilan ko`zga tashlanib turganlar. Bu holat Shayboniylar, Ashtarxoniylar va hatto, rus istilosigacha bo`lgan hukmdorlarning deyarli barchasiga xos bo`lgan hususiyatdir. Muhammad Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Abdulazizxon, Subxonqulixon, Abulg`ozixon, Qo`qon xoni Umarxon, Xivaning so`nggi xonlaridan Muhammad Rahimxon /Feruz/ va boshqalarning she‘riyat, nasr va tarix sohalarida qalam tebratganlari fikrimizning dalilidir. She‘riyatda qalam tebratgan hukmdorlardan biri Muhammad Shayboniyxonning o`zidir. U o`z umrining ko`p qismini jangu-jadalda o`tkazsa-da, ilm-fan va san‘atga qiziqishi ancha baland bo`lgan. U yaxshi ta‘lim-tarbiya olgan. Natijada iste‘dodli shoir, musavvur, musiqachi va xushovozli qiroatxon bo`lgan. Muhammad Shayboniyxondan bizgacha bir nechta o`zbekcha g`azal, ruboiy va "Bahr ul xudo" nomli doston yetib kelgan. Tarixiy ma‘lumotlarga ko`ra, bulardan tashqari Shayboniyxondan o`z o`g`li Temur Sultonga atalgan pand-nasihatlardan iborat kitob ham qolgan bo`lib, bu kitob Turkiyada saqlanadi. S h ayboniyxon temuriylar sulolasining an‘analarini davom etgirib, ilm-fan, san‘at va adabiyot ahllarini o`z saroyiga to`playdi. O`z davrining Muhammad Solih, Binoiy kabi yetuk so`z ustalari Shayboniyxon saroyida faoliyat ko`rsatadilar. Shayboniyxonning o`zi ham "Shaboniy", "Shayboniy" taxalluslari bilan g`azallar bitgan. Mana uning g`azallaridan biri. Dard g`am bechora ko`nglum sori oqildi yana, Meni ko`rub ishq o`ti boshtin yono keldi yana.

G’unchadek ko`nglum g`ami hijrondin qon bog’ladi, Mujdai vaslin eshitib ko`nglum ochildi yana. Hajr o`tida notavon jismim firoqing kechasi, Shamdek boshdin oyoq, furqatda yoqildi yana. Kezlab erdim ishqini eldin va lekin naylayin? Holatim majnun kabi olamga yoyildi yana. Furqat o`tidin yiqildim, yor keldi so`rg`ali, Ey Shaboniy, yor dardingga davo qildi yana. Shayboniylar sulolasining yana bir vakili Ubaydullaxon ham ilm-fan, adabiyot va san‘atga qiziquvchi hukmdorlardan biri bo`lgan. U "Ubaydiy" taxallusi bilan o`zbek va fors tillarida ijod etgan. U asosan g`azallar, ruboiylar va qit‘alar bitgan. Shayboniylardan keyingi davrda taxt tepasiga kelgan Ashtarxoniylar ham o`z davrining o`qimishli va yetuk kishilari bo`lganlar. Ularning ko`pchiligi uch til /turk, fors va arab tillari/ ni mukammal bilganlar. Dunyoviy diniy ilmlarni egallaganlar. Imomqulixon, Nazarmuhammadxon, Abdulazizxon,Subxonqulixon she‘riyatda qalam tebratganlar, Masalan, Subxonqulixon "Nishoniy" taxallusi bilan she‘r bitgan. Imomqulixon yetuk siyosatchi, ilmparvar va ra‘iyatparvar bo`lganligi uchun ham 30 yildan oshiqroq hukmdorlik qilgan. Uning davrida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy barqarorlik vujudga kelgan. Imomqulixon chiqarilgan qonun va farmoyishlarning bajarilishini nazorat qilib borgan. Shunga qaramasdan Ashtarxoniylar davrida mamlakatni holdan toydiruvchi o`zaro taxt talashishlar, beklar va boylar o`rtasidagi ixtiloflar davom etgan. Xalqning bu o`zaro kurashlaridan qiynalayotganligini ko`rgan ijod ahllari, masalan, Turdi /Farog`iy/ Boborahim Mashrablar o`z asarlarida hukmdorlar, beklar, sultonlar va ayrim din rahnamolarini qattiq tanqid ostiga oladilar. Chunki ularga nisbatan xalqda ishonch qolmagan edi. Ular diyonat, insof, adolat va xalqparvarlikdan uzoqlasha boshlagan edilar. Ma‘lumki qaerdaki diyonat, imon-e‘tiqod, adolat hukm surarkan, o`sha joyda el hukmdordan xursand, o`sha elning shoirlari hukmdorlar madhida, xalq turmushi, ijtimoiy munosabatlar va hodisalari, botiniy va zohiriy ishq kuychisiga aylanadi. O`zaro nizolar esa xalqni xayotdan bezdiradi. Tarafkashlik kuchayadi. Tinch va osuda hayot, raiyatparvar hukmdorlar xalqning orzusiga aylanadi. Shy boisdan Turdi o`z asarlarida mamlakatni parchalab, boylik to`plashga intilayotgan yuqori tabaqa vakillarini tanqid ostiga oladi. Yagona "o`zbek yurti" g`oyasini ilgari suradi: Tor ko`ngilli beklar, man-man demay, kenglik qiling, To`qson ikki bori o`zbek yurtidir tenglik qiling. Jamiyat hayotining taqdiri butunlay ruhoniylar qo`liga o`tgach, ya‘ni XVII asr oxiridan boshlab Markaziy Osiyo madaniyatida tushkunlik kayfiyatlari kuchayadi.

Tasavvuf ta‘limotining ildizlari jamiyat ma‘naviy hayotining ko`pgina sohalariga chuqurroq kirib boradi. Ayniqsa, tasavvufning qalandarlik oqimining ta‘siri kuchaya boradi. Qalandarlar tasavvuf ta‘limotini yoyishning qudratli vositasiga aylanadilar. Ular nafaqat diniy ta‘limotni, balki tarki dunyochilikni targ`ib qilishning ham asosiy vositasiga aylanganlar. Shuningdek ular devonalik yo`li orqali adolatsizlikka qarshi kurashganlar ham. Umuman olganda, bu davr adabiy jarayonida bir tomondan ko`proq botiniy va zohiriy ishq-muhabbatni kuylash ko`zga yaqqolroq tashlanib tursa, ikkinchi tomondan, riyokor dindorlar, ochko`z boylar, boylik to`plashga intiluvchi beklar tanqid ostiga olinadi, uchinchi tomondai esa, inson qismati taqdirning azaliy hukmi ekanligi g`oyasi ilgari suriladi. ME‘MORCHILIK VA MUSIQA MADANIYATI Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida me‘morchilik san‘ati ancha yuksaldi. Bu yuksalish ming boisi, birinchidan, hukmdorlarning Temur va temuriylar an‘analarini davom ettirib, ya‘ni hashamatli va yuksak binolar qurish orqali o`zlarining kuch-qudratlarini namoyish qilish natijasi bo`lsa, ikkinchidan, o`zlari va pir tutgan ma‘naviy rahnomalarining nomlarini abadiylashtirishga bo`lgan intilishlari natijasidir. Shayboniylar davrida nafaqat hukmdorlar, balki o`z davrining ko`zga ko`ringan va katta moddiy imkoniyatga ega bo`lgan shaxslari ham ko’plab me‘moriy yodgorliklar qurganlar. Bu davrda Samarqandda Muhammad Shayboniyxon qurdirgan Xoniya, Abu Sayd nomli madrasalar, Buxoro devorining ta‘mirlanishi, Mir Arab, Abdullaxon, Modarixon /Abdullaxon o`z onasiga atab qurdirgan /, Muhammad Hoja Porso, Jo`ybor, Ko`kaldosh Qulbobo madrasalari, Kalon, Hoja Zayniddin, Baland, Chor Bakr, Abdullaxon masjidlari, toqi Sarrafon, toqi Zargaron, toqi Urdfurushon, toqi Tirgaron, toqi Telpakfurushon kabi beshta toqilar, Abdullaxon timi, Toshkentda Ko`kaldosh va Baroqxon madrasalari, Kaffoli Shoshiy maqbarasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi, Balxda Abdullaxon va Qulbobo Ko`kaldosh madrasalari va boshqa me‘moriy yodgorliklar qurilgan. Ashtarxoniylar davri ham ko`plab me‘moriy yodgorliklarning bunyod etilganligi bilan ajralib turadi. Bu davrda Buxoroda Abdulazizxon, Ubaydullaxon madrasalari, Boqi Muhammad va Ubaydulla xon masjidlari, Subhonqulixon qurdirgan kasalxona-madrasa, Balx shahrida Nazar Muhammad va Subhonqulixon madrasalari, qator chorbog`lar, Mozori Sharifda Hazrat Ali qabridagi gumbaz va boshqa binolar barpo etiladi. Albatta Ashtarxoniylar davrida ham o`ziga to`q kishilar, amirlar, amaldorlar ham o`zlarining mablag`lariga ko`plab me‘moriy yodgorliklar qurdirganlar. Masalan, XVII asrda Xivada Arab Muhammadxon, Hojamberdi, Sherg`ozixon madrasalari qurilgan bo`lsa, Buxoroda Poyandibiy otaliq masjidi, Shodimbek, Nazrdevonbegi madrasalari, Bozori Gusfand madrasasi,

Samarqandda Amir Yalangtushbiy tomonidan Registon maydonida Shordor va Tillakori madrasalari bunyod etiladi. Ham Shayboniylar, ham Ashtarxoniylar o`z saroylari qoshida ko`plab san‘atkorlarni to`plab, ularga homiylik qilganlar. Natijada nafaqat she‘riyat va me‘morchilik san‘atlari, balki musiqa san‘ati ham taraqqiy etadi. Ikkala sulolalar hukmronlikpari davrida mohir sozanda va xonandalar, shoir-bastakorlardan Mavlono Kavkabiy, Mavlono Rizo, Mavlono Pirmuhammad Kulol. Ali Do`st Noiy, Amir Ali Akbar Samarqandiy, Amir Masti Qobuziy va boshqalar xalq orasida mashhur bo`ladilar. Xulosa qilib aytganda, temuriylar davridan keyingi madaniy hayotda adabiy- badiiy jarayon sezilarli darajada rivojlanishda davom etadi. Lekin hayotning barcha sohalarini qamrab olgan mutaassiblikning kuchayishi fan taraqqiyotiga, ayniqsa, aniq fanlar taraqqiyotiga salbiy ta‘sir ko`rsatgan. Shuningdek diniy mutaassiblik ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotiga ham salbiy ta‘sir ko`rsatgan. Natijada moddiy va ma‘naviy boyliklar ishlab chiqarish oldingi davrlar - ilk Uyg`onish va temuriylar davriga nisbatan bir muncha sust rivojlangan. Aholining ilm fanga bo`lgan qiziqishlari ham, ilmiy tafakkur taraqqiyoti ham bir qadar susaya borgan. XVIII asrning birinchi yarmiga kelib Markaziy Osiyo hududida uchta yangi davlat - Buxoro amirligi, Qo`qon va Xiva xonliklari vujudga keladi. O`rta asrlarda butun dunyo madaniyati va ma‘naviy hayotiga o`zining muhrini bosa olgan hududlarda iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot butunlay izdan chiqa boshlaydi. Uchala xonlikda ham beqarorlik, o`zaro va ichki nizolar kuchayadi. Bu esa xalqlarning o`zaro yakdilligiga rahna soladi. Jaholatparastlik kuchayadi. Fan va madaniyatga bo`lgan e‘tibor susayib, o`zaro iqtisodiy, madaniy va savdo-sotiq aloqalari izdan chiqa boshlaydi. XVIII asr madaniyatining asosiy hususiyati - ma‘naviy hayotda o`ta tushkun kayfiyatning hukmronlik qilishidir. Bu davrda tabiiy fanlar rivoji uchun barcha yo`llar berkitib qo`yilgan, hukmdorlar ruhiyatiga zid keladigan barcha g`oyalar va qarashlarga keskin zarba berilgan. Mintaqa madaniy hayotida muhim rol o`ynagan buyuk karvon yo`llarining ahamiyati ham ancha susaygan edi. Din va davlatning kuchi bir joyga birlashtiriladi. Shu boisdan endigina shakllanayotgan demokratik fikrlar ana shu qudratli kuch oldida ojizlik qilib qoladi. Jamiyatning yakka ma‘naviy hukmroni hisoblangan din jamiyatning moddiy va ma‘naviy taraqqiyotiga uchchala xonlikda istiqomat qiluvchi xalqning yakdilligiga to`sqinlik qiladi. Bu davr madaniyatining asosiy hususiyatlaridan yana biri - xalq og`zaki ijodi va xalq tomosha san‘atining rivojlanganligidir. Bu davrda xalq baxshilari, sozanda va xonandalari, qiziqchilari va masxarabozlari xalq tomonidan yaratilgan ko`plab hikoyalar, rivoyatlar, dostonlar, masallar va matallarning haqiqiy targ`ibotchilariga aylanadilar. Bu davrda "Yusuf va Zulayho", "Tohir va Zuhra", "Bo`z o`g`lon", "Yusuf va Ahmad" kabi dostonlar vujudga kelsa, "Alpomish" va „Go`ro`g`li" dostonlarining ko`plab variantlari yaratila boshlanadi. Qiziqchi va masxarabozlar hamda

qo`g`irchoqbozlar esa xalqning nochor ahvolini tasvirlovchi sahna ko`rinishlarini, hukmdorlar, boylar va ularning gumashtalarining munofiqliklarini fosh etuvchi kichik- kichik asarlarni namoyish qiladilar. Umuman olganda xalq og`zaki ijodi va tomosha san‘ati targ`ibotchilari hisoblangan baxshilar va san‘atkorlar o`zlarining ijodlari hamda tomoshalari bilan uchchala xonlikda istiqomat qiluvchi yagona diniy e‘tiqodga, turmush tarzi va manaviy qadriyatlariga ega bo`lgan elatlarning boshini bir joyga qovushtirishga va milliy o`zliklarini anglashlariga xizmat qiladilar. XVIII va XIX asrning birinchi yarmida adabiy jarayon quyidagi uch yo`nalishda mavjud bo`lganligini ko`rish mumkin. Birinchi yo`nalish saroy doirasida, ikkinchi yo`nalish unga qarama-qarshi yo`nalishda va uchinchi yo`nalish-bu azaliy an‘analarga sodiq qolgan va uning rivojlanishiga ulkan hissa qo`shgan ijodkorlarning faoliyati shaklida mavjud bo`lgan. Birinchi yo`nalishda ijod qilgan shoirlar asosan hukmdor va yirik mulk egalari madhi bilan shug`ullanganlar. Ikkinchi yo`nalishda ijod qilgan shoirlar esa o`z asarlarida ko`proq xalqni talash evaziga boylik orttirayotgan, xalqqa zulm o`tkazayotgan amaldorlar va boylarni tanqid ostiga oladilar. Xalqning ylarga bo`lgan noroziliklari hamda g`azabini tasvirlab beradi. Masalan bu davrda ijod etgan Muhammad Sharif Gulxaniy, Maxmur, G`oziy kabilarning asarlari xalqning nochor ahvoli, boy-badavpat kishilarning, amaldorlar, riyokor ruhoniylarning qilmishlarini tasvirlab beradi. Uchinchi yo`nalish - azaliy an‘analarni davom ettirgan ijodkorlar o`z asarlari orqali o`tgan asrlar davomida shakllanib va rivojlanib kelayotgan poetik ijodning hali noma‘lum bo`lgan qirralariga qo`l urib, o`zlarining lirik g`azallari bilan inson ruhiy kechinmalarining sahifalarini ochib beradilar. Bu an‘anaga sodiq qolgan shoirlar har uchchala xonlik hududida o`ziga xos ijodiy-badiiy jarayonni vujudga keltira olganlar. Bu davrda Qo`qon xonligida "Amiriy" taxallusi bilan g`azallar bitgan Qo`qon xoni Umarxon, uning rafiqasi, "Nodira" tahallusi bilan ijod qilgan Mohlaroyim, shuningdek o`z davrining mashhur shoirlari sanalgan Uvaysiy, Mahzuna, Mahmur, Mushtariy, Fazliy Namangoniy kabilar ijod etganlar. Buxoro amirligi hududida esa "Malik ush-shuaro" nomini olgan Mushfiqiy, Shaxrisabzda ijod qilgan Hiromiylar o`z davrining yirik iste‘dod egalari bo`lganlar. Xiva xonligida Munis Xorazmiy va Ogahiylar mashhurlikda tengi bo`lmagan shoirlar edi. Munis nafaqat o`zining lirik g`azallari bilan dovrug` taratgan, balki hokimiyat uchun kurashib, xalq boshiga og`ir kunlarni solayotgan, ko`plab kulfatlarning sababchilari bo`lgan hukmdorlar va boylarni tanqid ostiga oladi. Ogahiy she‘riyati esa o`zining xalqchilligi, fikrlar nafisligi va hayotiyligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari Ogahiy tarixchi olim sifatida ham mashhur bo`lgan. U XIX asrda Xiva xonligi va uning atrofidagi davlatlar tarixini yoritib beruvchi "Zubdat ut-tavorix", "Riyoz ud-davla", "Jomiy‘ ul-voqeoti Sultoniy" nomli tarixga oid asarlar ham yozadi.

Shuningdek Ogahiy ko`plab tarixiy asarlar, masalan, Muhammad Mahdixonning "Nodirnoma", Sharafiddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma", Muhammad Yusuf Munshiyning "Tazkirrai Muqimxoniy", Nizomiddin Ahmad Hiraviyning "Tabaqoti Akbarshohiy", Rizoqulixon Hidoyatning "Ravzat us-safoi Nosiriy" kabi asarlarni; Nizomiy Ganjaviyning "Xaft paykar", Sa‘diy Sheroziyning „Guliston", Husrav Dehlaviyning Hasht bixisht", Muhammad Vorsining „Zubdat ul hikoyat", Abdurahmon Jomiyning "Yusuf va Zulayho", „Solomon va Ibsol", "Bahoriston", Badriddin Hiloliyning "Shohu gado", Vosifiyning "Badoe‘ ul-vaqoe‘" asarlarini, falsafiy-ahloqiy mavzudagi Kaykovusning "Qobusnoma", Mahmud Baljuvoniyning „Miftoh ul-tolibin", Husayn Voiz Koshifiyning „Ahloqi Muhsiniy"asarlarini o`zbek tiliga tarjima qiladi. XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmida yirik shaharlardagi madrasalarda tilshunoslik, tarix, geografiya, adabiyot, mantiq, matematika, astronomiya fanlari o`rganilsa-da, diniy ta‘limotning ustunligi bois, mazkur fanlarga bo`lgan munosabat ancha past darajada bo`lgan. Xulosa qilib aytganda uchta xonlikning vujudga kelishi eng avvalo hududiy va milliy parchalanishning yaqqol namunasi bo`lgan. Bu parchalanish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab milliy va ma‘naviy, iqtisodiy va siyosiy qaramlikning vujudga kelishiga olib keldi. Diniy mahdudlikning kuchayishi ma‘naviy turg`unlik va tanazzulning kuchayishiga sabab bo`ldi. Xullas milliy parokandalik Markaziy Osiyo xalqlari boshiga iqtisodiy, siyosiy va ma‘naviy qaramlik olib keldi. Markaziy Osiyoni bosib olish payida bo`lgan rus bosqinchilarining deyarli bir yarim asrlik orzulari ushaldi. XIX asrning 50 -yillariga kelib Turkiston har tomonlama inqirozga uchragan hudud edi. Bu tanazullik tashqi bosqinlar ta‘sirida emas (antik grek -rim madaniyatining inqirozga uchragani kabi emas), banki asta -sekinlik bilan o`zaro feodal urushlar orqali pishib yetildi. Bu inqiroz o’lkani Chor imperiyasi tomonidan istilo qilinishini tezlashtirdi va imkon yaratdi. Rossiya imperiyasining Turkis t on boyliklariga havasi Pyotr I davridan boshlangan bo`lib, bosqinga tayyorgarlik 1,5 asr davom etdi. Rossiya qo`shinlari dastlab, 1853 - yilda Qo`qon xonligiga qarashli yerlarga bostirib kelishadi. 1876 yilga kelib xonlik tugal istilo qilinadi. 1866-1868 yillarda Buxoro amirligi vassal bo`lib qoldi. 1873 - yili Xiva xonligi bosib olindi va chor imperiyasiga tobe bo`lib qoldi. Ko`p yillar davomida Rossiya imperiyasining Turkistondagi bosqini, "Ixtiyoriy qo`shilish", "O`lkaga madaniyat olib kelish" ma‘nosida tushuntirildi. 1869 yilda hali o`lka to`la bo`ysundirib olinmasdanoq yozilgan maqolalardan birida "Rossiyaning Turkistonga yurishidan maqsad - bundagi davlatlarning madaniyatini rivojlantirish va savdo-sotiqni gullab-yashnatish ekanligi", baxona qilingan. CHor Rossiyasi Turkiston xalqining milliy madaniyati, ma‘naviy merosi, tarixiy yodgorliklariga bo`lgan munosabatlarida ham istilochilik va talonchilik siyosatini yurgizdi. Turkiston general-gubernatori fon Kaufman butun islom dunyosining nodir muqaddas kitobi, madaniy va tarixiy boyligi VII asr yodgorligi bo`lmish "kufiy" xatida yozilgan "Usmon Qur‘oni" ni Samarqanddan oldirib kelib, o`z nomidan (1869 y.) Rusiya Maorif vazirligiga junatadi. Zarafshon okrugi boshligi general Abramov esa

Kitob begi Jo`rabek Qalandarqori kutubxonasini musodara qilib, undagi 97 ta nodir qo`lyozmani Peterburgga jo`natadi. Xiva bosqinida xon kutubxonasidagi 300 dan ortiq qo`lyozma arab, fors, tojik tilidagi asarlar qo`lga kiritildi. Xonning taxti esa 1874 yili Moskvadagi qurol-aslaha palatasiga topshirildi. Devonbegi Matmurodning uyidan ikki sandiq nodir buyum nafis san‘at asarlari bo`lmish tilladan yasalgan zargarlik buyumlari tortib olindi. Qanchadan - qancha qurol - aslaha, chinni idishlar, go`zal gilamlar, kiyimlar olib ketildi. Qo`qon istilosida esa xon kutubxonasiga tegishli 130 dan ortiq qo`lyozma esa musodara qilindi. 1883 - yil Buxorodan Peterburgga - Ermitajga jo`natilgan buyumlar ichida 1168 qadimiy oltin, kumush tangalar bo`lib, bular bugungi Markaziy Osiyo hududida Baktriya davridan XVII asrgacha hukmdorlik qilgan 30 dan ortiq sulolalarga tegishli bo`lgan buyumlar edi. A. Yassaviy masjidiga qarashli ulkan qozon va shamdon asosi ham olib ketildi. Amir Temur maqbarasining naqshin bezakli darvozasi, maqbara peshtoqidagi yozuvli lavhalar ham olib ketildi. Afrosiyob va boshqa arxeologik topilmalardan topilgan buyumlar ham imperiya markaziga jo`natildi. Turkistonda 1867 yildan 1917 yilgacha 15 dan ortiq turli ilmiy jamiyat va to`garaklar tashkil egilgan. Bularning birinchi galdagi vazifasi o`lka moddiy va ma‘naviy merosini qidirib topish, tartibga solish va Rossiya markaziga jo`natishdan iborat bo`lgan. Shunday qilib, chor Rossiyasi Turkistonni bosib olgach, o`lka xalqlarining milliy mulki bo`lgan xon saroyidagi kutubxonalarni, arxivlarni, shaxsiy qo`lyozmalarni, xazinalarni, tangalarni, muhrlarni, qoliplar, nishonlar va mahalliy hunarmandlarning yuksak mahorati namunalari bo`lmish asori - atiqalarni o`marib ketadilar. Bular hozir Rossiya va Yevropa muzeylarini bezab turibdi. CHor hukumatining Turkiston o`lkasiga "madaniyat olib keluvchilik" missiyasini uning qadimiy arxitektura binolariga nisbatan tutgan munosabatidan ham bilsa bo`ladi. Chor bosqini va hukmronligi davrida juda ko`plab tarixiy obidalar, minoralar, masjid va madrasalar xarobaga aylandi. Obidalar bilimdoni V.L.Vyatkin Turkiston general- gubernatori A. V. Samsonovga Ulug`bek madrasasi, Bibixonim masjidi va boshqalarni ta‘mirlash masalasini so`raganda, "Bular qanchalik tez vayron bo`lsa, Rusiya davlatchiligi uchun shuncha yaxshi bo`ladi", degan javobni oladi. Gubernatorning ad‘yutanti esa, "bu eski - tuskilarni artileriya bilan to`pga tutishga tayyor" ekanligini aytadi. Yangi uyg`onib kelayotgan bozor munosabatlari yevropacha madaniyat shakllarini taqozo etar edi. Natijada, o`lkada turli madaniy va texnik muassasalar yuzaga keldi. Turkistonning yirik va asosan ruslar yashaydigan yangi shaharlarida kasalxona, vetirinar-feldsherlik punktlari, ambulatoriyalar, telefon aloqasi, pochta, telegraf yuzaga keldi. Kontsert zallari, teatr ochildi. Toshkent va Samarqandda ommaviy kutubxonalar, klublar va vistavkalar tashkil etildi. Mutaxassis kadrlarga bo`lgan ehtiyoj o`tgan asrning 80-90 yillarida o`lkada bir necha hunar-texnika, kommertsiya, agranomiya maktablarining ochilishiga olib keldi. Ammo taraqqiyotning bu elementlari ruslar yashaydigan yangi shaharlarda, "evropalik" lar uchun mo`ljallangan edi. Istilochilar o`lkada madaniyatning rivojini emas, balki uni jaholatda ushlash uchun intildilar. "Rossiya Turkistonning madaniy va canoat qoloqligidan

manfaatdor edi". Lekin jamiyatning tabiiy - tarixiy rivojlanish jarayonini to`xtatib bo`larmidi? Chor Rossiyasi hukmronligi davrida Turkiston madaniy hayotidagi o`zgarishlardan biri bu bosmaxonalar tashkil topgani bo`ldi. 1868 yilda Toshkentda, 1878 - 1879 yillarda Samarqand, Xivada, Andijonda, Qo`qonda, Kogonda va boshqa shaharlarda tipografiya va litografiya usulidagi bosmaxonalar ochildi. Natijada, qo`lyozma holida tarqalib kelgan asarlarni tez va ko`p nusxada bosib nashr etish imkoniyati tug`ildi. Ushbu bosmaxonalarda o`zbek xalqining mashhur shoirlari, adiblari: Navoiy, Bedil, Fuzuliy, Sa‘diy, Xofiz Sheroziy, Mashrab, Munis, Furqat, Muqimiy va yosh shoirlarning yangi qo`lyozmalari bosilib, keng tarqatila boshladi. Shuningdek, diniy va ahloqiy asarlar tez-tez chop etila boshlandi. Qadim Turkiston o`lkasida birinchi bor gazeta nashr etila boshlandi. Dastlabki gazeta - Turkiston general gubernatorligining nashri bo`lmish "Turkestanskie vedomosti" 1870 yil 28-alreldan chiqa boshladi. 1871 yildan unga ilova sifatida o`zbek tilida "Turkiston viloyati gazetasi" ham chiqarila boshlandi. Furqat va Sattorxonlarning publitsist, adib va ma‘rifatparvar sifatidagi faoliyatiga ushbu gazetaning ta‘siri katta bo`ldi. O`lkada tarix, manbashunoslik, arxeologiya va asori-atiqalar bilan shug`ullanuvchi mutaxassislar yetishib chiqdi. Masalan, samarqandlik Mirzo Qosimov, Abu Sayd Maxsum, Mirzo Abdulla Buxoriy, toshkentlik savdogar Akram Asqarov, etnograf Shohimardon Ibrohimov, arxeolog olim Turdi Mirg`iyosov shular jumlasidandir. Noyob qadimgi tangalar va arxeologik yodgorliklarni to`plashda ularning xizmati kat t adir. Akrom Asqarov Parijdagi Ilmiy arxeologiya jamiyatining a‘zosi bo`lgan va Rossiya Imperator Apxeologiya jamiyatining kumush medali bilan taqdirlangan edi. C h or bosqinidan keyingi Turkistoni madaniy muhit i da tarixnavislar maktabi ham alohida o`rin tutadi. Xususan, Qo`qonlik Avaz Muhammad Attor Huqandiy ("Tarixi jahonnomai") farg`onalik tarixchi Niyoz Muhammad Huqandiy ("Tarix-i Shohruhiy"), Junaidxon o`g`li Turaqurg`oniy ("Tarixi Farg`ona"), toshkentlik tarixchi Muhammad Solih ("Tarixi jadidayi Toshkent"), buxorolik tarixchilar Mirzo Abduazim Somiy Bo`stoniy ("Tuhfayi shohiy"), Mirza Salimbek ibn Muhammad Rahim ("Tarixi Salimiy") va xorazimlik solnomachi Muhammad Yusuf Bayoniylar ("Shajarai Xorazmshohiy", "Xorazm tarixi") shular jumlasidandir. Bu tarixchilarning asarlarida Turkistonni ruslar tomonidan istilo qilinishi, jazo otryadlari tomonidan tinch aholining qatl - qirg`in qilinishi haqqoniy bayon qilingan. XIX asr so`nggi choragida Turkistonda ma‘rifat va maorif haqida gap ketganda, sho`ro davri ilmiy va ommaviy adabiyotlarida xalqimiz savodxonlik darajasi asossiz ravishda pasaytirilib, bu bilan uning tarixiy o`tmishi kamsitildi va milliy g`ururga ziyon yetkazildi. "Xalq inqilobga qadar savodsiz edi", "Turkiston aholisi deyarli butkul savodsiz bo`lib, o`qishni biladigan kishilar 2 foizdan oshmagan", - degan fikr ustivor bo`lib keldi. O`sha davr voqealigining bevosita guvohi bo`lgan rus ziyolilarining fikrlari yuqoridagi ta‘riflarga bugunlay ziddir. A.Middendorf "Ocherki ferganskiy dolin" (SPB, 1882 g.) kitobida: "Farg`onada hamma o`qish va yozishni bilishini nazarda tutsak, tub joy aholisi uchun zarur qo`llanmalar nashr etilishi bilanoq taraqqiyot juda tezlashib

ketadi" deb yozgandi. Boshqa bir rus ziyolisi S.Gramenitskiy: "Mahalliy xalqqa shu joyning xat-savodini o`rgatish ishi Turkiston o`lkasida juda qadim davrlardayoq g`oyat keng tarqalgan. O`lka bosib olingach, ruslar bu yerda juda ko`p maktab borligini ko`rdilar...", - deb yozgandi. Chor imperiyasi o`lkada milliy ma‘rifat va madaniyatning o`sishiga, milliy ruhni saqlab qolgan holda Yevropa madaniyati yutuqlaridan foydalanishga qaratilgan intilishlarning oldini olishga, hamda tub joy aholini ruslashtirish orqali kelajakda ruslar bilan qo`shib yuborish siyosatini yurgizdi. Maorif sohasida esa "Turkiston o`lkasidagi davlatga qarashli maktablarda musulmon tili ham, musulmon dini ham o`qitilmasligi kerak" ligi asos qilib olindi. S h u maqsadda o`lkada rus-tuzem maktablari ochila boshlandi. Rus-tuzem maktablarining asl maqsadidan qat‘iy nazar, bo`lg`usi O`zbekistan ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida katta o`rin egallagan ziyolilar shu maktablarda tarbiyalandilar. XIX asrning 80-yillarida Turkistonda madaniy hayot sohasida millim ziyolilarning shakllanish jarayonida yangi -ma‘rifatparvarlik oqimi yuzaga keldi. Bu oqimning eng yaxshi nakillari feodal qoloqlikka, jaholatga, ijtimoiy zulmga qarshi chiqdilar, uni tanqid qildilar. Turkiston ma‘rifatparvarligi oqimining ko`zga ko`ringaq vakillari Sattorxon Abdulg`afforov (1843 -1902), Ahmad Donish (1827 - 1897), Berdaq ( 1827 - 1900), Furqat (1858 - 1909), Muqimiy ( 1859 - 1903), Dilshod Barno (1800 - 1906), Zavqiy (1853 - 1921), Anbar Otin (1870 - 1915) va boshqa ma‘rifatparvarlar o`z asarlarida xalqni fan-texnika yutuqlaridan bahramand bo`lishga chaqirdilar. Real voqealikni ijtimoiy-siyosiy hayotdagi adolatsizliklarni, jaholatni tanqid qildilar. Chor imperiyasining mustamlakachilik harakati, mahalliy bozorlarga egalik qilishi, o’lkaga yevropacha madaniyat va taraqqiyotning kirib kelishiga to’sqinlik qilishi, Ismoil Gaspirinskiy boshliq Rossiya musulmonlari - ma‘rifatparvarlarining faoliyati, hamda qo`shni Sharq mamlakatlaridagi mustamlakachilikka qarshi ko`tarilgan milliy - ozodlik harakati ta‘sirida Turkistonda mahalliy burjuaziya va ziyolilarning birlashuvi va tarixda jadidchilik harakati deb nom olgan ijtimoiy-siyosiy, madaniy- ma‘rifiy oqimining yuzaga kelishiga sabab bo`ldi. Turkistonda jadidchilik harakati "Usuli jadid" maktablari tashkil etish bilan boshlandi. Undan matbuotga, teatr san‘ati va dramaturgiyaga, "milliy romanchilik" - yangi adabiyot yaratishga o`tildi. Tatar ma‘rifatparvari I. Gaspirinskiy asos solgan "usuli jadid" maktabida o`qitish quruq yodlashdan iborat bo`lgan harf asosida emas, balki nutq tovushlariga asoslangan bo`lib, bu maktablarda tabiiy va ilmiy fanlarga katta e‘tibor berilar edi. Yangi usul maktablari o`tgan asrning oxirlarida Turkistonning turli shaharlarida yuz ocha boshladi. Buxoroda Mulla Jo`raboy tomonidai 1900 yilda, Samarqandda Siddiqiy Ajziy tomonidan 1901 yilda, Toshkentda Munavvar Qori tomonidan 1901 yilda, A. Avloniy tomonidan 1904 yilda ochilgan yangi usul maktablari bu faoliyatning debochasi bo`ldi. Shunga muvofiq, Saidrasul Aziziy, Munavvar Qori, A. Avloniy, Behbudiy, Sayid Rizo Alizoda, S. Ayniy, Hamza, A. Fitrat kabi jadidchilik harakatining ilg`or vakillari yangi darsliklar yaratdilar va maorifga asos soldilar. Turkistonning ilg`or ziyolilari va savdo ahli Misr, Hindiston, Afg`oniston, Turkiya, Boku, hamda Rossiya musulmonlari chiqaradigan gazeta va jurnallarga obuna bo`lib va bu vaqtli nashrlarda o`z maqolalari bilan ishtirok etib matbuot ishiga qizg`in

aralasha boshladilar. Ular matbuotning juda katta ma‘rifat tarqatuvchilik ahamiyatini tushunib. 1905 yili o`zlarining "O`rta 0siyoning umrguzaronligi", 1906 yildan boshlab "Taraqqiy" degan dastlabki gazetalarini chiqara boshladilar. Munavvar Qori 1906 yili "Xurshid", A. Avloniy 1907-1908 yillarda "Shuxrat", Behbudiy 1912 yili "Samarqand" gazetasiga va "Oyna" jurnaliga asos soldi. Shu tariqa o`lkada "Kengash", Sidoy Turkiston", "Sadoy Farg`ona", "Najot", "Hurriyat", "Turon", "Ulug` Turkiston" kabi gazeta va jurnallar chiqa boshladi. Buxoro amirligida 1912 yili dastlab, fors tilida "Buxoroi Sharif" gazetasi, so`ngra o`zbek tilida "Turon" gazetasi chiqa boshladi. Shunday qilib jadidlar o`lka madaniy - ma‘rifiy hayotida juda katta ta‘sir ko`rsatgan milliy matbuotga asos soldilar. Ana shu yillarda o`zbek realistik teatrining tug`ilishi va shakllanishida Ozarbayjon va Qozon teatrlarining ta‘siri yuqori bo`ldi. 1911 yili Behbudiy "Padarqush yoki o`qimagan bolaning holi", Abdulrauf Samadning "Mahramlar" pe‘salari o`zbek dramaturgiyasini boshlab berdi. O`zbek teatri esa shu asarlarni ijro etishni boshladi. Behbudiy 1913 yilda Samarqandda havaskor teatr truppasini tashkil etdi. Bu gurux 1914 yilda Qo`qonda, Andijonda, Buxoroda, Kattaqo`rg`onda o`z gastrollarini o`tkazdi. Shu paytda Toshkentda A. Avloniy o`z teatr guruhini ochdi. 1914 - 1915 yillarda Namangan, Andijon, Kattaqo`rg`on va Turkistonning boshqa madaniy shaharlarida ham teatr guruxlari yuzaga keldi. Farg`onada teatr ishiga Hamza Hakimzoda Niyoziyning ta‘siri ulkan bo`ldi. Asrimiz boshlarida o`zbek madaniyati yangi o`zbek adabiyoti yuzaga keldi. 1916 yilda Toshkentga kelgan A. N. Samoylovich Turkistonda yangi adabiyot yuzaga keldi, uning markazi Samarqandda bo`lib, yosh adabiyotning bosh ilhomchisi Behbudiydir, deydi va yangi adabiyotdan namunalar keltiradi: "Padarqush" (Behbudiy), "To`y (N. Qudratulla), "Baxtsiz kuyov" (A.Qodiriy), "Axloq", "Juvonmarg" (A. Badriy), "Ko`knori", "Eski maktab – yangi maktab" (Xoji Muin) va boshqalar. Buxoroda esa A.Fitratning "Munozara", "Bayonoti sayyohi hind", "Rahbar najot" nasriy asarlari va inqilobiy ohangda "Sayha" she‘rlar to`plami keng tarqaldi. Cho`lponning "Do`xtir Muhammadiyor" (1914), A. Qodiriyning "Uloqda" (1916) hikoyalari hikoyanavislikning eng yaxshi namunalari bo`lgan bo`lsa, endi romanchilikka ehtiyoj kuchaydi. Cholpon "Adabiyot nadur" (1914) maqolasida yangi adabiyotning yo`nalishini ko`rsatib berdi. Romanchilikning ilk asoslarini Mirmuhsin Shermuhammedov ("Farzandsiz Ochildiboy", 1914 y), Hamza ("Yangi saodat yoxud milliy roman" 1915), A. Qodiriy, A. Fitratlar qo`yishdi. Albatta, yaratilgan bu asarlar hali roman bo`lmay, balki roman yaratish yo`lidagi tajribalar edi. Asrimiz boshidagi, asosan, jadidlar boshchiligidagi ijtimoiy - siyosiy, madaniy - ma‘rifiy oqim tarafdorlari millatni yevropacha ilm - fanni o`rgatishga, tillarni bilishga, milliy mutaxassislar tayyorlashga, savdo - sotiqni rivojlantirishga, chet ellarga chiqishga da‘vat etadilar. Millat ma‘rifatli bo`lmas ekan, o`zligini anglamaydi, o`zligini anglamas ekan, mustaqillikka erisha olmaydi. Jadidlar ma‘rifat va madaniyat orqali Turkistonni ozodlikka, mustaqillikka erishish uchun harakat qiladilar. Chor hukumati o`lkaga madaniyat olib kelmadi balki milliy madaniyat va taraqqiyotning rivojiga to`g`anoq bo`lib qoldi. U ilg`or ziyolilarni, ma‘rifatparvarlarni ta‘qib ostiga oldi. Shu sababdan Furqat umrini oxirigacha yurtidan chetda, xorijda yashashga majbur bo`ldi. Chor maorifchilari o`lkada yangi usul tarqatuvchi jamiyatlarni

turli siyosiy ayblar bilan yopib qo`yishar edi. Qisqasi, Chorizm siyosati Turkistonni mustamlakachilik zanjirida tutib turish uchun uni jaholat va qoloqlikda tutib turishga intildi va kurashdi. Chor hukumatining "Sharqqa nisbatan buyuk madaniylashtiruvchilik xizmati" nimalardan iborat bo`ladi? Bu haqda I. Gaspirinskiy 1881 yildayoq "Rus musulmoni" asarida: "Xo`sh bu xizmat nimada namoyon bo`ladi? Uning ma‘nosi qozini uezd boshlig`iga, noibni pristavka, beklarni oblastu guberniya, ipak to`nni dvoryanin yoqasiga almashtirib qo`yishdan iborat bo`ldi" - deb yozgan. 1917 yil Oktyabr tuntarilishidan keyin Turkiston general - gubernatorligida TASSR, 1920 yilda Buxoro va Xiva xonlik tizimi tugatilib, Xalq Sho`rolari respublikasi tashkil etildi. Yangi respublikalarda fan - madaniyat va maorif sohasida ba‘zi bir jiddiy qadamlar ko`yila boshlandi. Xususan, RSFSR XKS ning 1919 yil 26 dekabrdagi "Aholi o`rtasida savodsizlikni tugatish to`g`risida" gi dekreti katta ahamiyatga ega bo`ldi. Unda 8 yoshdan 50 yoshgacha bo`lgan aholining o`zi hohlagan tilda ta‘lim olishi ta‘kidlangandi. Moskva va Petrograd universitetlari va Temiryazev qishloq xo`jalik akademiyasi bazasida Turkiston davlat universitetining Tashkiliy Komiteti tuzildi. 1920 yil 20 sentyabrda esa TurkDU ochildi. O`zbekistonda 1927 yildan 1940 yilgacha o`rta maxsus o`quv yurtlarining soni 41 tadan 98 ga ko`paydi Unda o`qiydiganlar esa 7,1 mingtadan 25,1 mingtaga oshdi. Shu yillar ichida Oliy o`quv yurtlari studentlarining soni 3,8 mingdan 19,1 minggacha ko`paydi. 1940 yilga kelib respublikada 75 ta ilmiy-tekshirish muassasalari bor edi. 1920 yillar boshida ko`plab talantli yoshlar F. Xo`jaev, A.Fitrat tashabbusi bilan Germaniyaga o`qishga yuborildi. 1924 yil Buxoro, Xiva va TASSR birlashib, O`zbekiston SSR tashkil topdi. Shu yili juda ko`p iqtidorli yigit-qizlar Moskvaga o`qishga jo`natildi. San‘atkor yoshlardan M. Uyg`ur, Ye. Bobojonov, A. Xidoyatov, S. Tabibullaev, S. Eshonturaeva, bo`lg`usi kompozitorlardan M. Ashrafiy, M.Burxonov va boshqalar shular jumlasidandir. 20 - 30 yillar o`zbek professional teatrining rivojlanish va shakllanish davri bo`ldi. 1928 yilda Respublikada 6 teatr bor bo`lgan bo`lsa, 1938 yilda 36 teatr faoliyat yurgizayotgan edi. O`zbek Teatri rivojida Hamza teatrining o`rni juda katta bo`ldi. 1936 yil esa Toshkent Davlat Konservatoriyasi tashkil etildi. Birinchi o`zbek muziqali dramasi R. Glierning "Gulsara", opera janrida "Buron" (1939), "Layli va Majnun" (1940) yuzaga keldi. 1932 yilda O`zbekiston Rassomlar Soyuzi tashkil topdi. Rassomlar soyuzi tarkibida U. Tansiqboev, I. Ikromov, M. Musaev, I. Belkov, V. Ufimtsev, L. Abdullaev, S. Abdullaev, X. Nasritdinov, R. Ashurov kabi rassomlar yetishib chiqdilar. RKP (6) MK ning 1927 yil 14 yanvardagi "Sovet Sharqidagi ayollar klubining vazifalari haqida" qarori o`lkada xotin - qizlarni paranjidan qutulish harakatini boshlab berdi. Garchi bu faoliyat shoshma-shosharlik, kompaniyachilik bilan olib borilgan bo`lsa-da, ayollarni davlat va jamoat ishlariga tortishga asos bo`lib xizmat qildi. Matbuot shiddat bilan rivojlandi. TASSR davridayoq milliy tilda 60 dan ortiq gazeta-jurnallar chiqarildi. Respublikada kino san‘ati yuzaga keldi. O`zbek kino san‘atining asoschisi xorazmlik Xudoybergan Devonov bo`lib, u inqilobgacha fotograf va kino operatori sifatida ishlagan edi. 1925 yilda O`zbekistonda "O`zbekfilm"

kinostudiyasi tuzildi. Unda bo`lg`usi talantli kinorejissyor va kinoaktyorlar. N. Ganiev, K. Yormatov, S. Xujaev, M. Qayumov, Yu. A‘zamov, Ye. Bobojonov, A. Ismatovlar dastlabki qaldirg`ochlar bo`lishdi. Xuddi ana shu yillarda o`zbek milliy madaniyati rivojining o`ziga xos hususiyatlari haqida fikr yuritgan faylasuf A. Erkaev shunday yozadi. "Bu borada o`zbek fan - madaniyatini Xorijiy qo`shni mamlakatlarning birontasi bilan ham taqqoslash mumkin emas. Na Indoneziya, na Bangladesh, na Pokiston, na Misr va na Eron ilm-fan, san‘at va fundamental tadqiqotlar rivojlanish darajasi bo`yicha O`zbekistonga teng kelolmaydi. Axir ularning o`tmish tarixi biznikidan kam emasdi" Qolaversa, olim ta‘kidlaganidek, - "..arab imlosidan o`zbek xalqi qariyb 1100 yildan oshiq foydalanib keldi. Shu davr ichida xalqining savodsizligi 20 foizdan oshmadi... Lekin 1940 yilda o`zbek xalqining savodxonlik darajasi 90 foizga yetdi". Sovetlar davrida O`zbekiston fan - madaniyati, sanoat va shahar qurilishi kabi madaniy jarayondagi rivojlanish o`ziga xos ziddiyatli edi. Bunday siyosat natijasi ularoq milliy qadriyatlar, milliy ong, milliy ruhni tarbiyalovchi manbalar siquvga olindi. "Millatlarni qo`shib yuborish - yagona sovet xalqini yuzaga keltirish", buning uchun ruslashtirish siyosatini amalga oshirish bu davr madaniy siyosatining asosiy maqsadiga aylandi. Oktyabr tuntarishidan keyingi yillarda o`zbek alifbosi uch marta o`zgardi. Arab alifbosidan lotinchaga, undan rus alifbosiga o`tildi. Natijada oddiy xalq uch marotaba savodsiz bo`lib qoldi. Xalqimiz tarixining qariyb bir ming uch yuz yili arab imlosida bitilgan ma‘naviyati va madaniyatidan bebahra etildi. Qolaversa, Al-Xorazmiy, al-Farg`oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Ulug`bek, A. Navoiy va boshqa minglab qomusiy aql egalari o`zlarining jahonni lol qoldirgan buyuk asarlari arab imlosida edi. 20-30 yillarda dinga qarshi kurash shiori ostida arab imlosida bitilgan nodir ilmiy-falsafiy, tarixiy-adabiy asarlar ham qatag`on qilindi - o`tga tashlandi, ko`mildi, suvga oqizildi. Uyida shunday kitoblar saqlagan kishilar millatchi va "Xalq dushmani" sifatida qatagon qilindi. Chor imperiyasi davrida ham u qadar jur‘at etilmagan diniy e‘tiqodni, madaniy merosni, tarixiy obidalarni quvg`in va yo`q qilish Sovet davrida amalga oshirildi. Madaniy merosga bo`lgan vahshiylik shu darajaga borib yetdiki respublikamizdagi ko`pchilik shahar va qishloqlarda masjid va madrasalar, juda ko`plab tarixiy obidalar, yodgorliklar o’ylamay-netmay buzib tashlangan. Ular toptalib, xo`jalik binolariga aylantirilgan. Hatto 1966 yilda Toshkentning Chorsu dahasidagi Jomiy masjidi odamlar ko`z o`ngida buzib tashlangan. 1937-38 yillar O`zbekiston ziyolilari uchun ofat yili bo`ldi. Minglab partiya va davlat arboblari fan va madaniyat, adabiyot va san‘at ahllari qatag`on qilindi. Muhtaram yurtboshimiz I. Karimov iborasi bilan aytganda: "Feodalizm sarqitlariga qarshi kurash shiori ostida 30-40 yillarda va 50 yillarning boshlarida o`zbek xalqining ko`p asrli madaniy merosi, an‘ana va urf-odatlarini saqlash va boyitishga harakat qilgan O`zbekiston fani va madaniyatining bir qancha taniqli arboblari, jumladan, A. Qodiriy, U. Nosir, Oybek, Shayxzoda, Shukrullo, Shuhrat, Turob To`la va boshqalar millatchilikda ayblanib, qatag`on qilindilar. Bundan maqsad millatning tarixiy va madaniy merosidan, millatning jon tomiridan xalqimizni bebahra qoldirish edi.

Qatag`on mashinasi o`nlab yillar davomida tinmay ishlab keldi. 80-yillarning o`rtalarida "Paxta ishi", "O`zbeklar ishi" to`qib chiqarildi, o`zbek xalqi nomiga tuxmatlar qilindi. Hayriyatki, xalqimiz, millatimiz o`zligini anglab, milliy g`urur tuyg`usi kuchayib tengligi va erkinligi uchun kurash harakati 1991 yil 30 - avgustga kelib O`zbekiston Respublikasining mustaqiligini e‘lon qilish bilan tugadi. Mustaqil O`zbekistonda madaniy meros va qadriyatlar tiklanmoqda. Qatag`on qilingan adiblarimiz, san‘atkorlar nomlari, asarlari qayta hayot yuzini ko`rmoqda. Uning o`z davlat tili. Davlat gerbi, bayrog`i, gimni bor. BMT ning teng a‘zosi sifatida, adolatli demokratik jamiyat sari, yuqori madaniyat va taraqqiyot sari ildam qadam tashlamoqda. Bundan tashqari ana o`sha yillari o`zbek milliy ma‘naviy merosini o`rganishga doyr ham bir qator ijobiy ishlar yo`lga qo`yildi. Bu o`rinda xalqimizning qadimgi va o`rta asrlar davri madaniyatining ulug` allomalari bo`lgan Farobiy, Beruniy, Ibn Sino. Ahmad Yugnakiy, Mahmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Xojib, Atoiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Bobur, Muhammad Solih kabilarning asarlari bir muncha to`la holda nashr etildi. O`zbek milliy musiqasining qomusiy asari bo`lgan "S h oshmaqom" to`planib chop etildi. Milliy san‘atimiz va madaniyatimiz xalq hunarmandchiligi tarixini o`rganish bo`yicha bir qator arxeologik izlanishlar olib borildi va bu borada dunyo ahamiyatiga molik ishlar amalga oshirildi. Albatta, yuqorida ta‘kidlangan ishlarni qayd etish bilan sovet hokimiyati yillaridagi madaniy siyosatni yoqlash yoki uni tartib etish fikridan mutlaqo yiroqmiz. Chunki, o`sha davrda madaniyat sohasidagi barcha ishlarga rahnamolik qilgan madaniy siyosatning o`zi nihoyatda murakkab bo`lish bilan bir qatorda o`ta makkorlik bilan olib borilgan edi. Zero, bu borada o`zbek xalqi tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak, sovet hokimiyatining dastlabki kollektivlashtirish davridan boshlab, Stalin shaxsiga sig`inish yillari avj olgan qatag`onchilikdan tortib, "rivojlangan sotsializm" davridayoq (aslida turg`unlik yillari bo`lgan) uyushtirilgan "O`zbek ishi" deb ataluvchi ma‘naviy terroristik kompaniyachilikning qanchadan-qancha jabru-sitamlarini bu xalq ko`rmadi. Bu davr madaniy jarayoniga xos xufiyona makkorlik hususiyati shunda ediki, o`sha kommafkuraning sinfiylik va partiyaviylik g`oyalariga asoslanuvchi baynalmilallik shiori ostida barcha millatlar madaniyatini o`z tarixiy va ma‘naviy zaminlaridan begonalashtirish, eng muhimi, bu davr madaniy siyosatida qardoshlik va birodarlik niqobi ostida go`yo ularga g`amxo`rlik qilingandek shunday bir munofiqona ish yuritildiki, uning asli zaminida milliy madaniyatlar rivoji emas, aksincha "shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat" yaratish shiori ostida rus markaz madaniyati maddohchiligi, ya‘ni (Rusotsentrizmga xos), "yagona sovet madaniyati" ni yaratish g’oyasini ilgari surardi. Sho`rolar davriga xos ana shunday sharoitda bu tuzum vositachilari ko`plab sohalar kabi bugun madaniy jarayonni ham o`sha davr manfaatlariga nisbatan o`ta sadoqatli bo`lishga da‘vat etdilar. Qolaversa, ana shu maqsad yo`lida jamiyat va inson ongini, ma‘naviy dunyoqarashini, ahloqiy estetik idrok va hissiyotlarini, diniy e‘tiqodlarini moslashtirish uchun barcha vositalardan foydalanishga hamma imkoniyatlar yaratildi. Ochig`ini aytganda, sho`rolar madaniy siyosatida ham yopiq - yashirin ko`rinishdagi ma‘naviy terroristik siyosat amalga osha boshladi. Bu siyosatning asosiy printsipiga aylangan "shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat" yaratish istagi yo`lida xalqimizning milliy g`ururi toptaldi,

adabiyoti, san‘ati, tili, urf-odatlari, diniy e‘tiqodlari kamsitildi, izzat-nafsi yerga urildi. Eng achinarlisi, qonxo`rlik va bosqinchilik siyosatini avj oldirgan Turkiston general gubernatori M.Skobelevning- "Millatni yo`q qilish uchun uni qirish shart emas, uning madaniyatini, san‘atini, tilini yo`q qilsang bas, tez orada o`zi tanazulga uchraydi" degan yaramas bashoratlari sho`rochilikning hayot normasiga aylandi. Sho`rolar davri o`zbek milliy madaniyati rivojining o`ziga xos hususiyatlarini tahlil etarkanmiz, bu davr madaniy siyosatidagi quyidagi hususiyatlar ko`zga tashlanadi: Birinchidan, bu davr madaniy siyosatida madaniyat masalalarini o`rganishda faqat moddiyunchilik pozitsiyasi (materialistik yondoshuv) metodologik asos sifatida qaralib, faqat bir tomonlama o`rganish g`oyasi kuchayib ketdi; Ikkinchidai, har qanday madaniy merosni o`rganishda o`zining sinfiylik, partiyaviylik, xalqchillik va baynalmilallik me‘yorlarini dasturamallik darajasiga olib chiqish zarurligi avj oldirildi; Uchinchidan, butun madaniy jarayon va madaniy meros uchun kurashchan ateistik qarashlar nuqtai nazari tarixiy zaruriyatga aylantirildi. Bu tuzumga xos madaniy siyosatning ana shunday printsipial asoslari tufayli bugun madaniy jarayon kommunistik mafkuraning yakkahukmronchilikka xos zulm xalqumiga tortib borardi. Madaniy jarayonda ana shunday munosabatlarning paydo bo`lishiga asos solgan sho`rolar davri siyosatidagi bunday qarashlar nafaqat o`zbek milliy madaniyati uchun, qolaversa, butun tarix, kishilik jamiyati oldidagi eng katta xato edi.

Похожие

Tеmur vа tеmuriylаr dаvri mаdаniyati

Mаrkаziy Оsiyo xаlqlаrining ilk uyg’оnish dаvri mаdаniyati

Хonliklar va Rossiya istilosi va mustabid sho’ro davlati davrida o’zbek xalqi madaniyati

Mustaqillik yillarida O`zbekistonda madaniy hayot va san’at

Muomala madaniyati, tanishish va tanishtirish etiketi. Muomalada yuzaga keladigan ziddiyatlar va ularni bartaraf yetish yo’llari