Shaxs kamolotining axloqiy va estetik xususiyatlari - Культурология - Рефераты

Shaxs kamolotining axloqiy va estetik xususiyatlari

Загружено в:

06.10.2022

Скачано:

0

Размер:

114.5 KB

Shaxs kamolotining axloqiy va estetik xususiyatlari Axloqiy fazilat va xulqiy go ’zallik muomala madaniyatining muhim omili sifatida Ma ’lumki, eiig qadimgi zamonlarda inson mohiyatini anglashga intilish haqidagi ilk tasawurlar kosmologik yondashuv bilan bog’liq holda rivojlangan. Keyinchalik yuzaga kelgan antropologik ta’limotlar insonni o’rganish uchun e’tiborni awalo, uning o’ziga, amaliy xatti-harakatiga, axloqiyligiga qaratdi. Natijada fanda insonni biologik, fiziologik hamda ijtimoiy mohiyat sifatida o’rganishga doir nazariyalar, g’oyalar, qarashlar yuzaga keldi. Insonning amaliy xatti-harakati, axloqiyligi, nafosatga muno-sabati ayni paytda uning botiniy tuyg ’ulariga, qalb kechinmalariga bog’liq. Bu kechinmalar, yuqoridagi bo’limlarda qayd etilganidek, fazilatlarva illatlarga bo’linadi. Inson mohiyatidagi bu xususiyatlar Mavlono Jaloliddin Rumiy ta’kidlaganidek, «Inson gapiruvchi hayvondir. Uning xususiyati hayvonlikdan va gapirishdan iborat. Hayvonlik unda doimiydir, ayrilmasdir. So’z ham shundoq. Inson ko’rinishdan hech narsa demasa ham, ichida hamisha gapiradi. Bu hoi go’yo loy qorishgan suv toshqiniga o’xshaydi. Toshqinning toza suvi insonning so’zi (nutqi), balchig’i esa hayvonligidir. Biroq balchiq unda o’tkinchi bo’lib, vaqt kelib ulardan asar ham qolmaydi. Yaxshi yoki yomon bo’lishiga qaramay so’zlar, hikoyalar va bilimlar qoladi». Mavlono Rumiyning inson mohiyatiga doir ushbu fikrlari achchiq bo’lsa-da, haqiqatdir. Chunki inson faqat ko’rinib turuvchi narsa emaski, uni bir qarashda fazilat yoki illat egasi ekanligi ayon bo’lsa. Zero, inson o’z borlig’i yordamida chinakam lazzatga intiluvchi aql, ixtiyor, tuyg’u sohibidir. U o’z maqsadiga chinakam haqiqatni anglash, muhabbatga to’g’ri munosabatda bo’lish, real voqelikni o ’zlashtirish yo’llari orqali erishadi. Har bir risoladagidek odam yovuzlik bilan kurashishga, o’zidagi mavjud illatlarni bartaraf qilishga, tuyg’u va ehtiroslarini jilovlashga harakat qiladi; go’zallikni chinakamiga sevishga, haqiqatni o’z ko’zi bilan ko’rishga, aqli bilan mushohada qilishga, uni chin qalbdan ulug’lashga intiladi. Axloqshunoslikda inson xatti-harakatlarining ikki qutbi - axloqiylik bilan axloqsizlik holatlari tahlQ va tadqiq etiladi. Axloqiylik - fazilatlarda, axloqsizlik esa

illatlarda namoyon bo ’ladi. Bu ikki qutb - tushuncha kun-tun, oq qora singari bir-birini inkor va ayni paytda, taqozo etgani holda mavjuddir. Fazilat va illat shunday yirik hamda qamrovli atamalarki, ularning har biri o’z ichiga bir necha emas, o’nlab emas, balki yuzlab tushunchalami oladi. Shu jihatdan axloqshunoslik barcha falsafiy fanlar ichida tushunchalarning ko’pligi va xilma-xilligi bilan alohida ajralib turadi. Insonning botiniy olamiga daxldor bo ’lgan go’zallik bevosi-ta axloqiy fazilatlar va axloqiy munosabatlar bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, xuiq tushunchasi axloqning tarkibiy qismi sifatida inson kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, mohiyatan axloqqa daxldor bo ’lgan bir qator tushunchalar ham inson botiniy go’zalligini mukammallashu-vida yuksak ahamiyatga ega. Muhabbat ana shu tushunchalar ning ibtidosidir. Muhabbat bu-bilishning mahsuli bo’hb, inson bilgan, anglagan narsasiga o’zini butkul bag’ishlashi va undan lazzatlanishidir. Go’zallik kabi muhabbatning mohiyatida ham lazzat yotadi. Shu bois muhabbat go’zallik barobarida ulug’lanadi. Zotan, muhabbat Vatanga, Ollohga, yorga, o’ziga nisbatan yaxshilik qilgan odamlarga, o’z kamolotini ta’minlovchi narsalar (buyumlar)ga nisbatan qo’llaniladi. Biroq o’zining shahvoniy xirsini, g£ayriaxloqiy istaklarini qondiradigan lazzatni muhabbat sifatida qabul qilish mumkin emas. Bunday tuyg’ular mohiyatan manfaatparastlikka qaratilgan bo’lib, yuksak tuyg’u sifatida e’tirof etishga arzimaydi. Muhabbatga ana shu jihatdan yondashilsa, uning insoniy go’zallik uchun g4oyatda dolzarb bo’lgan tushuncha ekanligi yaqqol namoyon bo’ladi. Insonda axloqiy fazilatni takomillashuviga muhabbat bilan bir qatorda ezgulik ham ko ’mak beradi. Ezgulik-ijtimoiy xususiyat kasb etuvchi axloqiy fazilat bo’lib, yuksak axloqiy tamoyillar darajasini belgilaydigan hamda mohiyatan mutlaq ijobiylikka daxldor bo ’lgan tushuncha. Shuningdek, ezgulik yaxshilik tushunchasiga nisbatan keng qamrovli va undan farqli o’laroq, hech qachon yovuzlikka aylan-maydigan axloqiy hodisadir. Bu borada tasawufdagi «Mavlaviya» tariqatining asoschisi Mavlono Jaloliddin Rumiyning inson va uning mohiyatiga doir fikriari diqqatga sazovor. Rumiy jamiki «yaratiqlar»ni uch qismga bo’ladi. Birinchisi - malaklar; ular faqat aql egalaridir.

Parvardigorga ibodat qilish, Unga qul bo’lish va Uni doimo zikr qilish ularning tabiatida mavjud. Ikkinchisi - hayvonlar; ularda shahvoniylik kuchli bo’lib, ularni yomonlikdan qaytaruvchi aqllari yo’q. Uchinchisi - inson. Inson yuqoridagi ikki yaratiqlikning xususiyatlarini, ya’ni, aql va shahvatni mujassam qilgan zavolli zot. Biroq Rumiy insonni malaklardan ham, hayvonlardan ham ustun, deb biladi. Chunki insonda ikki yaratiqlikda mavjud bo’lmagan ixtiyor erkinligi bor. Aytish lozimki, aynan ana shu ixtiyor erkinligi sabab inson fazilat va illat egasidir. Negaki, Malaklar aql egalari bo’lsalar-da, o’z xohishlaricha biror-bir faoliyatni amalga oshira olmaydilar; ular faqat Xudoning buyrug’inigina bajaradilar. Hayvonlar o’z faoliyatini aql bilan boshqarishdan ko’ra, ko’proq, mayllar (instinktlar), shartli va sharsiz reflekslar orqali amalga oshiradi. Inson esa ixtiyor erkinligi yordamida goh malaklarga, gohida hayvonga tenglashadi. Demakki, inson ikki qutbdan iborat: shahvat qo’zg’atuvchi narsalar uning hayvonlik tarafining oziqasi bo’lsa, insonlik tarafining oziqasi esa bilim, aqldir. Ma ’lumki, insonning botiniy go^zalligi bevosita axloqiy fazilatlar va axloqiy munosabatlar bilan bog’liq holda namoyon bo’ladi. Chunki axloq, awalo, ijtimoiy- ma’naviy hodisa sifatida inson kamolotida muhim ahamiyatga ega. Bu xususda akademik E.Yusupov: «Axloq insonning konkret sharoitlarda bo’layotgan voqea va hodisalarga mustaqil baho berishi, ularga nisbatan o’z munosabatini bildirishi hamdir, - deydi. - Umuman, axloq ijtimoiy munosabatlar zaminida alohida shaxs sifatida mavjud bo’lgan insonlarning o’z-o’zini idora qilish shakllari va me’yori, o’zaro muloqot va munosabatda ularga xos bo’lgan ma’naviy kamolot darajasining namoyon bo’lishidir. Axloq yo’q joyda inson ijtimoiy shaxs sifatida shakllanmaydi. Faqat yetuk axloq zaminidagina kishilarda hayotning mazmuni va maqsadi, jamiyat oldidagi burchi va mas’uliyati, baxt, diyonat, yaxshilik va yomonlik, yovuzlik, haqlilik va nohaqlikka nisbatan muayyan munosabat shakllanadi ». Ana shu jihatdan xuiq tushunchasi axloqning tarkibiy qismi sifatida insonlararo muomala madaniyatining muhim mezonini tashkil eta-di. Biroq xulq ikki ko ’rinishda namoyon bo’ladi. Birinchisi - yaxshi, chiroyli xulqlar. Вunga shirinsuxanlik, muloyimlik, halollik. iffat, diyonat, or-nomus, nafsni tiyish, vijdon, shijoat, sabr, ilmlilik, g’ayrat, riyozat, qanoat, sabr, intizom, munislik, haqiqatparvarlik,

vatanparvarlik, insonparvarlik, adolatparvarlik va shu singari ijobiy tuyg’ular kiradi. Bular o’z navbatida insonda xulq go’zalligini na moyon qiladi va insonni axloqiy jihatdan yuksaltiradi. Ikkinchisi - yomon, xunuk xulqlar. Unga xudbinlik, hasadgo ’ylik, ta’magirlik, ikkiyuzlamachilik, firibgarlik, ig’vogarlik, badnafslik, badniyatlik, badjahllik, bachkanalik, dilozorlik, andishasizlik, bevafolik, berahmlik, tovlamachUik, bexayolik singari illatlar kiradi. Bular insonni tubanlik sari yetaklaydi va ma’naviyatini qash- shoqlashtiradi. Mazkur illatlarni odat qilgan kishilar umum tasav vurida jirkanch taassurot qoldiradi. Bu xususda ma’rifatparvar alloma Abdulla Avloniy shunday degan edi: «Bu sanagan yomon xulqlarning fanoliqlarini, yuqorida sanagan yaxshi xulqlarning go’zalligini insof muvozanasi ila o’lchab, vijdon muhokamasi ila ta’qiqlab, yaxshilarini tinglab, amal qilmak, yomonlarini anglab, hazar qilmak lozimdur. Zeroki, insonning izzati, dunyoning lazzati yaxshi so’zlarni eshitub va ko’rub hissa olmak, yomon va zararliklarini o’qub, bilub, o’zini tiymak, qo’ldan kelgancha xalq va millat foydasiga tinishmak va bu fano dunyodan yaxshUik otini olub ketmakdadur»l Sharq odobida «Ulug’lar huzurida sergak bo’ling va o’zingizga loyiq so’z so’zlang» deyilishi bejiz emas. Bu umumiy tilni asrash barobarida o’z og’zimiz orasidagi tilni «ehtiyot» bo£lib, o’ylab ishlatish kerak demakdir. Chunki so’z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini ko’rsatadigan mezon bo’lib, aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quwatini, qadr va qiymatini so’zlagan so’zidan biladilar. Zero, so’z insonning qiymati qadar qadrlidir. Shirin so ’z ilonni inidan chiqarganidek, muloyim so’z vahshiylarni ulfatga aylantiradi. Shuning uchun do’stu dushman bilan muomalada ehson yo’lini tutish lozimki, bunda do’stlarning mehru-muhabbati ortadi, dushmanlarning adovati kamayadi. Sharq hikmatlari durdonalarida yaxshi xulqning o ’nta belgisi alohida ko’rsatib o’tiladi. Bular: 1. Bo’lar-bo’lmasga odamlar bilan janjallashmaslik. 2. Insoflilik. 3. Birovning aybini qidirmaslik. 4. Biror kishidan noloyiq ish sodir bo’lsa, uni yaxshilik yo’liga solib yuborishlik. 5. Agar aybdor o’z aybini bo’yniga olsa, uni kechirish. 6. Muhtojlarning hojatini chiqarish. 7. Boshqalarga yordam qo’lini cho’zish. 0’z nafsini

tiya bilishlik. Boshqalarga ochiq chehra bilan muomala qilishlik. 10. Doimo yaxshi so’zlash. Ushbu yaxshi xulqlar ichidagi uchta belgi ya ’ni, «Bo£lar-bo’lmasga odamlar bilan janjallashmaslik», «Boshqalarga ochiq chehra bilan muomala qilishlik», «Doimo yaxshi so’zlash» insonning xatti-harakati bilan emas, balki chiroyli, shirin so’zi natijasida amalga oshadigan axloqiy hodisalardir. Shuningdek, boshqaruvda, muloqotda so ’zga, ayniqsa, shirin-so’zga e’tibor Sharq odobining ziynati sanaladi. Bu borada «Qobus-noma»dagi fikrlar diqqatga sazovordir: «Har so’zni haloyiqqa zohir qilsang, yaxshi yuz bila zohir qil, toki maqbul bo’lsun va haloyiq sening so’z bila baland martabaga egalig’ingni bilsunlar. Nedinkim, kishining martabasini so’z bila bilurlar, ammo so’zning martabasini kishi bila bilmaslar, chunki har kishining ahvoli o’z so’zining ostida pinhondur, ya’ni bir so’zni bir iborat bila aytsa bo’lur, eshitg’on kishining esa ko’ngli undin tiyra bo’lgkay va yana o’shal so’zni bir ibrat bila aytsa bo’lurkim, eshitg’on kishining oni undin rohatda bo’lg’ay. Shuning uchun odamlaiga achchiq va dag£al so’zlamaslik lozim. Zero, dag’allik misli olov, kuydirguvchi yo’ldir. Umuman olganda, sharq xalqlari pandnomalarida, hikmatlarida shirin so ’zlikning inson hayotidagi o’rni beqiyos ekanligi mutafakkirlar nazaridan chetda qolgan emas. Biz ana shu an’analarni davom ettirishimiz, ulardan tegishli xulosalar chiqarishimiz maqsadga muvofiq bo’ladi. Hozirda d «barkamollik» iborasi kundalik hayotimizda tez-tez tilga olinmoqda; «barkamol jamiyat», «barkamol inson», «barkamol oila », «barkamol farzand» kabi iboralarshularjumlasidandir. Insonga nisbatan qoillaniladigan barkamollik ko’z o’ngimizda ham ma’nan ham jismonan kamolotga yetgan, o’zida yetuk axloqiy fazilatlarni mujassam qilgan, zamonaviy bilimlar sohibi bo’lgan shaxsning si- fatitarzidagavdalanadi. Aytish kerakki, inson barkamolligi nisbiy bo ’lib, zamon bilan hamnafas o’zgarib, yangilanib boradi. Jamiyat va inson munosabatlaridagi enggo’zal axloqiy fazilat o’sha davr uchun dolzarb bo’lgan muammo darajasiga ko’tariladi. Xususan, 0’rta asrlarda barkamol inson diniy e’tiqodi mustahkam shaxs sifatida tasvirlanadi. Jumladan, tasawuf

nuqtai nazariga ko’ra, komil inson dunyoning foniy ekanligini anglagan va shunga yarasha turmush tarzini yaratgan, zebu ziynat, molu dunyoga xirs qo’ymaydigan, aksincha, ilohiy fazUatlarni suyuvchi va Ollohga ko’ngil bergan kishidir. Ana shunday martabaga erishgan kishilar esa «Valml1oh», «qibla», «g’avs», «qutb», «Avtod», «Abdol» deya ulug’langanlar. Bu borada, Aziziddin Nasafiy komil insonga ta’rif berib yozadi; «Bilgilki, komil inson deb shariat va tariqat va haqiqatda yetuk bo’lgan odamga aytadilar va agar bu iborani tushunmasang, boshqa ibora bilan aytayin; bilgilki, komil inson shunday insondirkim, unda quyidagi to’rt narsa kamolga yet gan bo’lsin; yaxshi so’z, yaxshi fe’l, yaxshi axloq va maorif». Ayniqsa, Jaloliddin Rumiyning insoniyatni ezgu amallar qilishga undovchi «Ma’naviy masnaviy» nomli falsafiy asarida komil insonga qo’yiladigan talablar, bajarilajak vazifalar, inson buyukligining siri nimada ekanligiga doir qarashlari chiroyli tashbehlar orqali bayon qilinadi. Jumladan, Mavlono nay vositasi orqali komil inson shaxsiga e’tiborni qamtadi2. Zero, nay ruhiyatga oro berishi, insonni iztirob, g’ashlikdan xalos etishi va o’zi ham bu borada beg’araz ekardigi bilan komil insonga o’hshashdir. XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib, mamlakatimizda erkin fuqaro ma ’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish oldimizda turgan muhim vazifaga aylandi. Shuning barobarida inson barkamolligi degan tushuncha ham yangicha ma’no kasb etmoqda. Shu bois milliy istiqlol mafkurasida komil inson g ’oyasiga jiddiy e’tibor qaratilganligi bejiz emas. Chunki «Komil inson g’oyasi nafaqat alohida shaxslarni, balki butun-butun xalqlarni yuksak taraqqiyot sari yetaklagan, ularni ma’naviy va ma’rifiy sohasida tengsiz yutuqqa ilhomlantirgan». Bugungi kunda inson barkamolligi deganda awalo, o ’z haq- huquqlarini taniydigan, o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, tevarak-atrofda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarga mustaqil muno- sabat bilan yondashadigan, o’z shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’un holda ko’radigan, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his etadigan, zamonaviy bilimlarni mukammal egallagan, ma’naviy jihatdan yuksak, jismonan baquvvat erkin shaxs tushuniladi.

Ta ’kidlash o’rinliki, inson barkamolligi barcha davrlarda dolzarb masalabo4lib kelgan. Bu borada faylasuflar tomonidan turlicha fikrlar bildirilgan. Xususan, Ovro’pa falsafasida barkamol inson iborasi «A’lo odam» iborasi tarzida qo’llanilib, u inson ruhiy olamida paydo bo’luv- chi turli xil kechinmalarga qiyoslanadi. Jumladan, rus ma ’naviyotchi faylasufi Vladimir Solovyov (1853- 1900) «A’lo odam» («Sverx chelovek») mohiyatini o’lim hodisasi orqali izohlashga harakat qiladi. A’lo odam mutafakkir nazdida, o’lim oldida ojiz qolmaydigan, o’limga tik boqadigan, uni bardosh bilan enga olishga qodir bo’lgan shaxsdir. Faylasufning nazarida, insonning mana shu holatga nisbatan jasorati, o’z navbatida uni hayvonot dunyosidan farq qilishini ham anglatadi. Negaki, hayvon o’lim bilan ongli tarzda kurasha olmaydi, o’limga qarshi borishga hayvonning qudrati yetmaydi. Chunki hayvon hayoti davomida o’limi haqida emas, balki o’z ehtiyojini qondirish haqida ko’proq o’ylaydi. Shu bois o£lim uning uchun azob emas. Biroq inson mohiyatan tirik banda. U bu dunyoda abadiy qolmasligini biladi. Bilgani uchun ham o’limni engishga, unga chap berishga harakat qiladi. Shunday ekan, A’lo odam o’lim qarshisida ham o’zini yo’qotmasligi, uni mag’lub eta oladigan kishi bo’lishi lozim, degan g’oyani ilgari suradi, faylasuP. Mutafakkirning mazkur fikri insonda hayotga nisbatan chuqur ehtirom, qiziqish hissini uyg ’otadi. Zero, a’lo odam yohud barkamol inson deganda mohiyatan tirik, real inson tushuniladi; inson tirik holidagina o ’zining a’lo ekanligini, go’zalligini ko’proq namoyon qiladi. Go’zallikni yaratish uchun esa insonda awalo, xotirjamlik, biror bir narsadan hadiksiramay yashash imkoni boklishi lozim. OMim insonning ana shu imkoniyatiga xavf soladi. Biroq boshqa insonlardan farqli o ’laroq, go4zal fazilatli odam o’lim xavfini buyuk falokat deb emas, balki tabiiy holat sifatida qabul qiladi. Chunki o’lim undan hech narsani tortib ololmaydi; a’lo odamning achinishga arziydigan moddiy boyligidan ko’ra ma’naviy boyligi bisyor. U о’lim qarshisida faqat bir holat uchun cho’chiydi, biroq talmovsiramaydi, u ham bo’lsa, o’lim tufayli go’zalliklar yara tish imkoniyati tugaganiga achinadi. Ma’rifatparvar alloma Mahmudxo’ja Behbudiyning qatl oldidagi holati ana shunday a’lolikning yorqin timsolidir. U o’limi oldidan aytgan edi: «Biz o’z qismatimizni bilamiz, ammo bechora xalqimizga o’z hayotimizda nima qilishimiz

mumkin bo’lsa, shuni qilganimizni his etish bilan faxrlanganimizdan o’limni xotiijam kutmoqdamiz... agar bizning hayotimiz hurriyat va xalqning baxt-saodati uchun qurbonlik sifatida kerak bo’lsa, biz o’limni ham xursandchilik bilan kutib olamiz... Mumkin qadar ko’proq maktablar ochish, shuningdek, maorif va xalq saodatini ta’minlash sohasida tinmay ishlash bizga eng yaxshi haykal bo’ladi»‘. XX asr G ’arb falsafasi «A’lo odam» tushunchasini o’ziga xos tarzda talqin qildi. Jumladan, ruhiy tahlil falsafasining asoschisi Zigmund Freyd (1856-1936) inson ongi qa’ridagi kechinmalarni tahlil qilib, insonning «men»iga doir yangicha qarashlarni ilgari surdi. U inson ongining tubida yashiringan sirli dardini topishga va inson ruhiyatidagi juda ko’p mayda-chuyda farazlar, gumonlar, kechinmalarning «siniq» parchalarini birlashtirib, hosil bo’lgan tasvirda insonning yashirin ruhiy olamini ko’rishga intildi. Inson faoliyatida «men»ning boshqaruvchilik ahamiyatini Freyd muayyan sharoitlarda insonning o’z istaklari ustidan hukmron bo’lishga intihshi, vaziyatga qarab xulosa chiqarish va baho berish xususiyatiga ega ekanligi bilan belgilaydi. Freyd «Men»ni xuddi asov ot mingan chavandozga o’xshatadi, ya’ni «Men» o’z xirslarini jilovlay olishi va o ’ziga bo’ysundirishi kerak. Shundagina «Men» o’z faoliyati orqali o’zga bir «U»ning ixtiyorini ham o’zlashtiradi. Bu xususda u, shunday deydi: «Agarda «Men» faqat «U»ning idrok tizimida muhim ta’sirga ega hamda «U»ning biror bo’lagi yohud qalb olami tubida turib, zohiriy olamning rahnamosi bo’lganidami, unda barchasi oddiy tarzda kechardi. Biroq bu erda o’zga bir tushuncha paydo bo’ladi. Ana shu tushuncha «A’lo Men» deb ataladi»1 (tarjima bizniki). Freydning «A’lo Men»i insonni doimiy tarzda o’z ishiga ongli munosabatda bo’lishiga talabchanligi bilan ahamiyatlidir. Zotan, insonda boshqalar faoliyatini baholash va tahlil qilish barobarida o’z-o’zini ham tanqid qilish imkoni mavjud. Insonni o’z-o’ziga nisbatan bu tariqa yondashuvi doimo uni «zo’rlar zo’ri» bo’lishga undaydi. Bu, pirovardida, insonni o’z hayotini go’zallashtirishga mas’ul ekanligini hamda xunuklikdan xavotirlanish tuygcularini shakllantiradi. Havotirlanishtuyg’ulari esa, inson kamolotida xulqiy go’zallikning qaror topishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuni aytish lozimki, biz nazarda tutayotgan xavotir, avvalo qo ’rquv, biror bir qilingan nojo’ya ishdan hadiksirash emas, balki o’z-o’zini so’roqlash, tanqid qilish va

baholash natijasida yuzaga keladigan holatdir. Shuningdek, xavotir insonni inson uchun mas’ul ekanligini eslatib turadi. Ana shularni to’g’ri anglash orqali shaxs o’zini takomillashtirib boradi. Inson dunyosini moddiy dunyodan farqlanadigan qadriyatlar yig ’indisidan tashkil topgan dunyo sifatida talqin qilgan hayotbaxsh ta’limot - ekzistensiyachilik aynan ana shunday xavotirning inson uchun zarurligini qat’iy himoya qiladi. Bu borada mazkur ta’limot-ning yetakchi namoyandasi Jan Pol Sartr (1905-1980) insondagi «xavotir», «umidsizlik», «o’z holiga tashlab qo’yilganlik» tushuncha- lari zamirida insonni buyuk maqsadlarga da’vat etish mavjudligini o’zining «Ekzistensializm tokg’risida» asari orqali bayon qilib beradi. Insonni xavotir deb bilgan Sartr, nimagadir qaror qilgan inson o ’z xususiy mavjudligini tanlamasligini, balki u ayni paytda o’zi bilan birga butun insoniyatni ham tanlaydigan qonun chiqaruvchi zot ekanligini, to’liq va teran javobgarlik hissidan qochib qutula olmasligini xavotir tushunchasi orqali izohlashga harakat qiladi. Darhaqiqat, xavotir har bir insonda mavjud. Biroq inson uni yolg ’on bilan xaspo’shlashga urinadi. Kim bo’lishidan va qanday vazifani bajarishidan qat’iy nazar, har bir inson o’z xavotiri haqida qayg’ursa edi, u kimlar uchun mas’ul ekanligini, qanday odamlar unga umid ko’zi bilan tikilib turganligini his etgan, o’zidagi mavjud xunukliklardan tezroq xalos bo’lishga harakat qilgan bo’lur edi. Sartrning mana bu fikri esa biz aytgan gaplarni tasdiqlaydi; «Har bir inson uchun hamma narsa shunday sodir bo’ladiki, go’yoki butun insoniyatning nigohi unga qaratilgandek, go’yo hamma opi - ning harakatini uning qilmishlariga moslayotgandek. Zotan, har bir inson o’z-o’ziga: «Haqiqatan ham qilmishlarimdan butun in-soniyat namuna oladigan tarzda harakat qilishga mening haqqim bormi?», deyishi kerak. Agar u shu gapni aytmasa, demak, u o’z xavotirini o’zidan yashirgan bo’ladi. Gap bu yerda kvietchilikka*, harakatsizlikka olib boradigan tuyg’u haqida ketayotgani yo’q. Bu qay darajadadir mas’uliyatni o’z bo*yniga olgan har bir kishiga ma’lum bo’lgan xavotirdir». Sartrning mazkur fikri bugungi kunning eng dolzarb vazifasi darajasiga ko ’tarilgan: «Menga jamiyat nima berdi, deb emas, balki men jamiyat uchun nima

qilyapman?» degan ichki talabni hayotning mazmuniga aylantirish borasidagi buyuk maqsad bilan hamohangdir. Inson xavotiri borasida g ’arb faylasufi Erix Fromm (1900-1985) ham o’ziga xos fikrlarni o’rtaga tashladi. Sartrdan farqli o’laroq, Fromm xavotir masalasida e’tiborni texnogensivilizatsiyaga qaratdi; odamni robotga aylanib qolishidan xavotiiiandi. Frommning nazarida, hozirgi zamon kishisi o’zi barpo etgan ijtimoiy va iqtisodiy kuchlar qarshisida ojiz, u o’z qo’li bilan barpo etgan narsalarga sajda qiladi. Darhaqiqat, jahon urushlari va mintaqaviy mojarolarning guvohi bo ’lgan XX asrda yadroviy sinovlar, koinotni o’zlashtirish, kompyuter texnologiyalari va shu kabi ilmiy- texnikaviy taraqqiyot ro’y berdi. Biroq XX asrda ajdodlarimizning ming yillik tajribalari natijasida sayqal topgan ma ’naviy-axloqiy qadriyatlar misli ko’rilmagan darajada e’tiborsizlikka mahkum etilganini, muhabbat, ezgulik, go’zallik deb atalgan buyuk tuyg’ular ma’lum ma’noda ermakka aylanib qolganini, ularga to’laqonli jiddiy munosabat boilmayotganini e’tibordan soqit qilmaslik zarur. Bunday holat ma’naviy inqiroz degani. Ana shu ma’naviy inqirozlar tufayli inson bir-biridan begonalashdi. Fromm esa bularni tahlil qilib, o’z oldiga «Inson kelajakdan nimani kutishi mumkin? Urushga va robotga qarama-qarshi qo’ysa bo’ladigan qanday muqobil narsa bor?» degan savolni o’rtaga tashlaydi. Bunga javoban: «U (inson-X.B) yangidan o’z-o’zini anglab olmog’i, yangidan sevishga o’rganmogci, o’z faoliyatini mazmunga to’ldirib, aniqlashtirmog’i talab qilinadi. U moddiyunlikka qaramlik chegaralarini tark etib, shunday bir darajaga ko’tarilmog’i lozimki, bunda muhabbat, haqiqat va adolat kabi ma’naviy qadriyatlar uning uchun chindan-da oliy ma’no kasb etadi. Ammo bizning hayotimizni xoh moddiy bo’lsin, xoh ma’naviy-faqat bitta tomoninigina o’zgartirishga intilish muqarrar tarzda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Darhaqiqat, faqat bir sohadagina taraqqiyot yuz bersa, bu boshqa sohalardagi taraqqiyotni xarob etadi.., sotsializm esa faqat iqtisodiy rivojlanish to’g’risidagina o’ylagani uchun stalinizmni maydonga keltirdi». Ko ’rinib turibdiki, texnogensivUizatsiyaning markazi hisoblan-gan, faqat ko’zga ko’rinib turgan, aql va idrokka asoslangan borliqnigina tan olgan G’arbning ikki mutafakkiri ham inson xulqiy go4zalligini takomillashtirishda ko’hna Sharqning

allaqachon tajribasidan o’tgan axloqiy muhit muammosiga e’tiborni qaratmoqda. Shu bois ular insoning tubanlashuvidan qutilish yo’lini axloqiy muhit - etikosferani yaratishdan iborat, deb bildilar. Ho ’sh, turli davlatlar, turli siyosiy kuchlarning bir-biriga zid bo’lgan manfaatlari o’zaro to`qnash kelayotgan bugungi murakkab jarayonda bu kabi muammolarni qanday hal qilish mumkin? Biz, insoniy go ’zallikni takomillashtirish yo’lida quyidagi tavsiyalami maqsadga muvofiq, deb bilamiz; Birinchidan, inson go ’zalligining ma’naviy va jismoniy tomonlarini uyg’unlashtirishga erishish. Bunda har ikki tomonning eng ilg ’or qadriyatlariga e’tibor qara-tilib, ular turli xil tadbirlar orqali insonning turmush tarziga sing-diriladi. Ikkinchidan, tarbiyaning axloqiy, pedagogik, huquqiy, siyo-siy, iqtisodiy shakllarini tarbiyaning oliy shakli boMgan estetik tar-biya bilan hamohang tarzda olib borish. Estetik tarbiya yohud tuyg ’ular tarbiyasi shu ma’noda tarbiya ning eng oliy ko’rinishiki, inson tug’ilganidan boshlab, umrining so’nggi pallasigacha unga ehtiyoj sezib yashaydi. Chunki estetik tarbiya o’zining keng qamrovliligi bilan inson hayotiga san’at, adabiyot, matbuot, reklama, mehnat vositalari orqali ta’sir ko’rsatadi. Mazkur ta’sirning to4g’ri yo’naltirilishi o’z navbatida insonni; - tug ’ilib o’sgan ona zaminini sevishga, uning qismatini o’z qismati deb bilishi, unga sidqidildan xizmat qilishga; - mustaqil 0 ’zbekistonning kelajagi buyuk ekanligiga va o’zbek nomini yanada keng tarannum etishga; - taraqqiyotning umumbashariy qonuniyatlari va ularning ijobiy natijalarini o ’zlashtirishga; - jismonan va ruhan sog ’lom bo’lish barobarida ilm-ma’rifatga, hunarvasan’atgamehrqo’yishga; - zamonaviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga voris bo ’lgan tafakkuri ozod insonlar bo’lishga undaydi.

Uchinchidan, insonlarning estetik tafakkurini tubdan o ’zgar-tirish, ijodiy fikrlashni shakllantirish, bunyodkorlikka intilish tuy-g’ularini o’stirish lozim. Tokrtinchidan, har bir insonda tinchlik, osoyishtalik, ogohlik tuyg ’ularini hayotiy zaruriyatga aylantirish, jamiyat rivoji uchun mas’ullik hissini uyg’otish zarur. Bularning barchasi jamiyat hayotida, inson faoliyatida «yo hayot yo mamot» hisoblangan tarbiya masalasi bilan bog’liq tarzda amal-gaoshadi. Bugungi kunda ma ’naviy va jismoniy barkamol avlodni voyaga yetkazish masalasi umummilliy, umumdavlat miqyosidagi vazifaga aylangan. Chunki butun dunyoda globallashuv jarayoni ketayot-gan hozirgi davrda turli xil matoraviy kuchlarning ta’siriga berilish, bu kuchlarning g’arazli, g’ayriinsoniy maqsadlarni amalga oshirish jarayonida bilib-bilmay ishtirok etish holatlari tez-tez uchrab turibdi. Endilikda mazkur bo ’shliqni to’ldirish, xalqni turli xil tajovuz-lardan himoya qilish zaruriy holga aylandi. Yosh avlodni ana shun-day tajovuzlardan himoya qilish uchun xalqimizning azaliy an’-analariga, dunyoqarashi va tafakkuriga asoslanish hamda umumin-soniy va zamonaviy yutuqlarga tayanish zarur. Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, go ’zallik ma’naviy qadriyatlar tizimida muhim ahamiyat kasb etadigan va jamiyat hayoti uchun zarur bo’lgan dolzarb muammo sanaladi. Shuni inobatga olgan holda, ma’naviy qadriyatlar tizimida go’zallikning o’rnini-xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, ruhiyatiga asoslanib kelajakka ishonch va ma’rifat tuyg’ularini ongimizga singdirish bilan belgilashni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Zero, qadriyatlarsiz inson, jamiyat, tuzum bo’lmaganidek, ular go’zalliksiz ham yashay olmaydi. Qadriyatlarning go’zalligi inson barkamolligiga, jamiyat ravnaqiga, tuzumning insonparvarligiga xizmat qiladi. Aksincha, mohiyatan go’zallikka xizmat qilmaydigan qadriyatlar ustuvor bo’lgan jamiyat, inson, tuzum asta- sekin inqirozga yuz tutadi. Zo-tan, I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, «Biz barpo etayotgan yangi jamiyat yuksak ma’naviyat va axloqiy qadriyatlarga tayanadi va ularni rivojlantirishga katta e’tibor qaratadi. Bu jarayon milliy istiqlol g’oyasi va mafkurasiga, yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga asoslanadi. Jamiyatni ma’naviy yanglishdan ko’zlangan bosh maqsad - yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq erkinligiga va

farovonligiga erishish, komil insonni tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag’rikenglik kabi ko’p-ko’p masalalardan iborat»1. 4.2. Shaxs kamolotida qalb go ’zalligi va tashqi chiroy uyg’unligi XX asr bo ’sag’asiga kelib, dunyoning siyosiy manzarasi tubdan o’zgardi. Bashariyat XX asr oxirida, qator muammolarga duch keldi: o’zaro nizolar, ma’naviy qashshoqlik, narkobiznes, terrorizm, ekologik bo’hronlar shular jumlasidandir. Shuning bilan birga, ki-shilik jamiyati insonda oliyjanob fazilatlarni shakllantirdi, rivojlan- tirdi, ayni paytda g’ayriinsoniylikning turli xil ko’rinishlarini ham o’z boshidan o ’tkazdi. Afsuslar bo’lsinki, insoniyatning butuntarixi davo- mida bunday illatlar unga hamrohlik qilib keldi va kelmoqda. Bugungi kunda inson ongi va qalbi uchun kurash keskin his olayotganligiga e’tibor qaratgan holda aytishmiz mumkinki, insoniy go’zallikka do-ir estetik ideallarni yaratish masalasi hayotiy zaruriyatga aylandi. Endilikda dunyo afl<or ommasi inson go ’zalligini mukam- mallashtirishda okziga xos yo’ldan bormoqda. Shulardan eng muhimi insoniy go’zallik masalasidir. Yuqorida ta ’kidlaganimizdek, inson va go’zallik masalasi azaldan jamiyatning diqqat markazida turgan masalalardan hisoblanadi. Bu borada ilmiy manbalarda talaygina mulohazalar bildirilgan. Ayrimlar inson go’zalligini belgilashda uning tashqi qiyofasiga qarab baho be-rish kerakligini uqtirsalar, ikkinchi qarash tarafdorlari-inson go’- zalligi uning axloqiy fazilatlari bilan belgilanadi, degan g’oyani ilgari suradilar. Shulardan ikkinchi g’oya tarafdorlari ko’pchilikni tashkil qiladi. Biz esa mazkur ikki qarashni inkor etmagan holda, uchinchi qarashni maqsadga muvofiq deb bilamiz. Ya’ni, inson kamolotida go’zallik zohiriy yoki botiniy tomonlardan birining ustuvorligi bilan emas, balki ikkala tomonning uyg’unligiga asoslanadi; birini ikkinchisidan ajratish inson go’zalligi haqida to’laqonli tasavvurni bermaydi. Zotan, axloqiy fazilatlar insonning botiniy go’zalligini mustahkamlasa, zohiriy (tashqi) ko’rinish ham insonga ijobiy tuyg’ular bahsh etadi. Aksariyat hollarda insonning tashqi go ’zalligiga nisbatan yuzaki munosabat bildiriladi; tashqi go’zallik shaxsning chinakam «Men»ini namoyon qilishiga to’sqinlik qiluvchi, o’tkinchi hodisa sifatida qaraladi. Jumladan, qadimgi hind hikmatnomasi «Kalila va Dimna»da yoshlarning go’zalligi dunyoda o’tkinchi bo’lgan narsalar sirasiga

kiritilsa, XX asr turk mutasawif allomasi Muhammad Zohid Qutqu esa «Tasawuf axloqi» nomli asarida «Shubhasizki, ko’ngil go’zalli gi, vujud go’zalligidan bag’oyat a’lo va afzaldir.» -deb uqtiradi1. Ko4r- kam xulqning go’zal yuz fazilatiga nisbatan ustuvorligini mazkur fikrlar orqali bilib olish qiyin emas. Ammo bu fikrlar bir oz bahsli. Chunki insonning tashqi go ’zalligi muayyan holatlarda shaxsning o’zigagina emas, balki boshqalarning faoliyatiga ham ijobiy ta ’sir ko’rsatadi. Bu borada buyuk donishmand G’iyosiddin Abulfath Umar Xayyomning «Navro’znoma» asarida bayon etilgan mana bu fikrlar diqqatga sazovordir: «Go’za!lik barcha tillarda vasf etiladi va har qanday aqlga xush keladi. Dunyoda yaxshi narsalar ko’p, ularni ko4rib bahramand bo’lish odamlarni shod etadi va tabiatlarini pokiza qiladi, ammo hech narsa go’zal yuz o’rnini bosa olmaydi, chunki go’zal yuz shunday quvonch bahsh etadiki, boshqa hech qanday quvonch unga teng kelolmaydi. Aytadilarki, go’zal yuz dunyoga saodat sababchisidir. Agar go4zal yuz yana yaxshi xulq bilan uyg’unlashsa, baxt-saodatning eng yuqori damjasi bo’ladi. Agar odam ham tashqi ko’rinishdan, ham tabiati bilan yaxshi bo’lsa, Xudo va odamlar uchun sevimlidir. Go’zal yuz to’rt fazilatga egadir. Ulardan bin shuki, go’zal yuz uni ko’rgan odamning shu kunini xayrli etadi, ikkinchisi, hayotdan bahramand bo’lish onla-rini shirin qiladi, uchinchisi, u odamni ochiq ko’ngilli va oliyjanob etadi, to£rtinchisi, boylikni ko’paytiradi va yuqori mansab ato qiladi»1. Allomaning mazkur fikri insonning zohiriy go’zalligiga doir mav- judmunozaralargaoydinlikkiritadi. Shuningdek, tashqi jamol va ichki jamolning uyg ’unligi natijasida yuzaga keladigan ijobiy holatni alloma A.Fitrat «Oila» risolasida sodda qilib quyidagicha ifodalagan edi: «...Yuqorida zikr etilgan go’zallik (jamol) haqidagi so’zlarimiz zohiriy (tashqi) jamoldir. Agarda u botiniy (ichki) jamol bilan, ya’ni yaxshi xulq bilan bog’liq bo’lmasa, bir tiyinga qimmat. Kimki o’z ixtiyori tizginini hayvoniy shahvat qo’liga bermagan ekan, doimo ichki jamolini tashqi go’zalligi bilan, ya’ni husni ahloqini qora ko’zlar va kamon qoshlar bilan ziynatlaydi». Bir so ’z bilan aytganda, tashqi go’zallik inson go’zalligining mukammallashuvida o’ziga xos ahamiyatga ega. Biroq xunuklikning shunday unsurlari mavjudki (fikrimiz xunuk yuzga daxldor emas-X.B.), ular bevosita go’zal yuz fazilatlarining

takomillashuviga sal-biy ta’sir ko’rsatadi. Mazkur unsurlarni yuzaga kelishiga tashqi ta’sirdan ko’ra, ko’proq shaxsning o’zi sababchi bo’lib qoladi: bachkanalik, kaltabinlik, qo’rslik, husnni suiste’mol qilish, manmanlik, riyokorlik kabilar insonning tashqi go’zalligiga rahna soluvchi xunuklik unsurlari sanaladi. Mazkur fikrlardan kelib chiqqan holda, aytishimiz mumkinki, so ’z, fikr, niyat, amal insonning axloqiy-estetik faoliyatida hamda xulqiy go’zallikka erishish yo’lidagi maqsad va intilishlariga asos bo’ladigan, insonni to’g’ri faoliyatga undaydigan ma’naviy omiUardir. Bugungi kunda erkin fuqaro ma ’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan muhim vazifaga aylandi. Shuning barobarida inson barkamolligi degan tushuncha ham yangicha ma’no kasb etmoqda. Shu bois milliy istiqlol mafkurasida komil inson g’oyasi muhim g’oyalardan biri sifatida e’tirof yetilganligi bejiz emas. Chunki “Komil inson g’oyasi nafaqat alohida shaxslarni, balki butun-butun xalqlarni yuksak taraqqiyot sari etaklagan, ularni ma’naviy va ma’rifiy sohasida tengsiz yutuqqa ilhomlantirgan». Umuman olganda, yaxshi so ’z, shirin kalom, chiroyli muomala inson go’zalligining sifatlaridan hisoblanadi. Aksincha, tili yomon odam xalq ko’nglini jarohatlaydi, o’z boshiga ham ofat keltiradi. So’zda har qanday yaxshilikning imkoni bor, shuning uchun ham aytadilarki: «nafasning joni bor». O’zi xunuk, gapi bema’ni, ovozi yoqimsiz odamdan yaxshilikni umid qilish befoydadir. Bu xususda Mavlono Avloniy deydilar: «Go’zallik yuzda ermas, ey birodar, So’zi shirin kishi har kimga yoqar. So’zing oz bo ’lsinu ma ynoli bo ’h u rt , Eshitganlar qulog’i durga to’lsun. So*zing bo’lsa kumushjim turmak oltin, Misi chiqqay, so’zing ko ’p bo’lsa, bir kun . Ko’paygan so’zni bo’lg’ay to’g’risi oz, Shakarning ко (pidan ozi bo lur soz . Zeroki, insonning izzati, dunyoning lazzati yaxshi so ’zlarni eshitub va ko’rub hissa olmak, yomon va zararliklarini o’qub, bilub, o’zini tiymak, qo’ldan kelgancha xalq va millat foydasiga tirtishmak va bu fano dunyodan yaxshilik otini olib ketmakdadur»l Tanishlar sonini ko ’paytirish va shaxslararo muvoffaqiyatli aloqa o’rnatish san’atini egallash uchun bosiladigan birinchi qadam bu insonning borlig’i va uning

haqiqiy mohiyatini anglashdir. Awalambor, inson o ’zgaga emas, o’ziga bo’lgan qiziqishni namoyon qiladi. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, uning o’ziga bo’lgan e’tibori boshqalarga e’tiboridan ming marta ustun turadi. Insonlar awal o’z- lari uchun g’amxo’rlik qilishadi» degan haqiqat alifbosi sizning boshqa odamlar bilan munosabatingiz asosini tashkil etadi. Shuningdek, u sizga boshqalar bilan muomala qilish uchun kuch va qobiliyat beradi. Zardushtiylik falsafasida ta ’kidlanishicha, inson iymon-e’tiqo-dining uchta yirik tayanchi bo’ladi: fikrlar sofligi, so’zdagi sobitlik hamdafaoliyatninginsonparvarligi. Zardushtiylik qoidalariga ko ’ra insonning barkamolligini belgilashda uning nafaqat tashqi qiyofasi, balki ma’naviy dunyoqarashi ham hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Shuning uchun ham Axura Mazda tanalaringizga nisbatan qalbingiz haqida ko’proq qayg’uring deydi. Odamlar faqat jamiyatda inson bo’lib shakllanadilar, axloqiy mavjudot bo’lib tarkib topadilar. Muomala madaniyatini ham jamiyatda inson shakllantiradi. Demak, u axloqning tarkibiy qismi hisoblanadi. Insonning insoniyligini ifodalovchi fazilatlar, xislatlar, ayniqsa, inson ma ’naviy qiyofasini ifodalochi asosiy mezonlarni aniqlash o’rta asr musulmon falsafasining o’ziga xos xususiyatlaridan bin edi. Odobli-axloqli insonning ma’naviy madaniyati haqidagi ajoyib fikr-mulohazalarni o’rta asr Sharqining buyuk insonshunos olimlari Mahmud az-Zamaxshariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Pahlavon Mahmud qarashlarida yaqqol ko’rish mumkin. Inson ma ’naviy madaniyatining asosiy mezoni - axloqiy yetuk-lik hisoblanadi. Axloqiy etuklik esa, o’zida - halollik, insoflilik, vijdoniylik, saxovatpeshalik, shafqatlilik, mehribonlik singari axloqiy fazilatlarni mujasaam etadi. Shunday ekan, muomala madaniyatining asosiy mezonini yaxshi xulq va go’zal fazilat uyg’unligi tashkil etadi. Shuni qayd etish lozimki, insonni hayvondan farq qiladigan eng muhim xususiyatlaridan biri, uning o ’zini yashashi, turmush uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarish malakasiga ega ekanligidir. Bu malaka insonning insonlararo muo mala madaniyatida yaqqol ko’zga tashlanadi.

Xulqiy go ’zallikning estetik-axloqiy mohiyatiga ikki xil nuqtai nazardan yondashish mumkin. 1. Mavjudligi muayyan ichki va tashqi ta’sirlarga, vositalarga bog’liq bo’lmagan go’zallik. Bu ko’proq insonning tashqi qiyofasiga daxldor xususiyat; insonning chinakam go ’zal chehrasi har qanday soxta bejamalikdan, «yasama go’zallikdan» ustun turadi. 2. Muayyan ijobiy faoliyatlar, xatti-harakatlar, amallar, botiniy tuyg’ular orqali paydo bo’ladigan go’zallik. U ezgulik vositasida xulqiy go’zallikni takomillashtiradi. Shu o ’rinda e’tiborni adabiyotshunos olim Abdulla Ulug’ovning «Dunyoni ezgulik qutqaradi» nomli maqolasida («Jahon adabiyoti» jurnali. 2000 yil yanvar soni-X.B.) ilgari surilgan fikr-mulohazalarga qaratmoqchimiz. Muallif o’z maqolasida ulug’ rus adibi Fyodor Dostoevskiy (1821-188l)ning «Telba» romanidagi knyaz Mishkin tilidan «Go’zallik dunyoni qutqaradi» degan fikrining mohiyatini tahlil qiladi. Qisqasi, maqolada muallif dunyoni faqat go’zaUik orqali qutqarib bo’lmasligini, dunyoning taqdiri go’zallikka emas, balki insonning qalbiga bog’liq ekanligini o’zining mulohazalari orqali isbotlashga harakat qilgan. Maqolada tabiatning ko’rkam ko£rinishlari, odamlarning chiroyli yuz-ko’zlari, libosu uy-joylari zaminning qismat taqdiriga ta’sir qila oladimi? Ular fisqu fasod, hasad, ig’vo girdobida qolgan dunyoni bu chohdan qutqara oladimi? Turli-tuman gullar, sho’x-sho’x sayraydigan qushlar qabohatni qaytara oladimi? Yoki «gulchehra» qiyofalar shunday qudratga egami?-degan savollarni qo’yib muallif ularga qat’iy «yo’q» deb javob qaytaradi. Muallif, «Chaman- chaman gullar yoki osmono’par tog’lar o’zicha tubanlik botqog’iga botgan dunyo taqdirini o’zgartirmaydi. Bu chohdan dunyoni faqat pokiza qalb qutqara oladi. Negaki, u qalbdan chiqqan riyo tufayli qabohatga ko’milgan»1. Mazkur fikrlar g ’oyatda o’rinli va asoslidir. Chunki inson kamolotida go’zallikning faqatgina bir tomonigagina e’tibor berish unchalik ham to’g’ri bo’lavermaydi. Ammo maqolada ko’tarilgan masalaning ayrim jihatlarini to’ldirishni o’rinli, deb bilamiz. Biz- ningcha, dunyoni qutqarishda go’zallik va ezgulik bab-barobar xizmat qUadi, deyish to’g’ri bo’lardi. Chunki;

Birinchidan - go ’zallik ezgulikka nisbatan keng qamrovli tu-shuncha bo’lib, u tabiatda, jamiyatda va insoniy munosabatlarda namoyon bo’ladi. Ezgulik esa faqat insoniy munosabatlar orqali yuzagakeladi. Ikkinchidan - go ’zallik mohiyatan insonning ham tashqi, ham ichki sifatlariga daxldor. Ezgulik esa insonning faqat botiniy ko’rinishiniginaaksettiradi. Uchinchidan - go ’zallik biror-bir harakatsiz yohud aksincha, muayyan xatti- harakat, faoliyat natijasida yuzaga keladi. Harakatsiz go’zallik ko’proq tabiatdagi go’zallikka daxldor bo’lsa, harakat orqali namoyon boMadigan go’zallik esa insonga xosdir. Tog’lar, chamanzorlar, bog’u rog’lar turg’un, biror-bir harakatsiz ham go’zallikni tarannum etishi mumkin. Bunday go’zalliklar, odatda, kishining ko’zini quvontiradi, tuyg’ulariga taskin beradi. Shu bois maqolada ta’kidlanganidek, go’zallikni faqat ko’zga ko’rinuvchi narsalar sifatida talqin qilish maqsadga muvofiq emas. Inson o’z go’zalligini faqat ezgulikka yo’g’rilgan xatti-harakatlar orqaligina namoyon ettira oladi. Zero, ezgulik qilish faqat insonning zimmasida. Bunday mas’uliyat insondan boshqa biror-bir mavjudotga yuklangan emas, bu vazifani faqat va faqat inson bajara oladi. Shundan kelib chiqadigan bo’lsak, ezgulik bu - axloqning ijtimoiylik xususiyatiga ega bo’lgan, faqat ijobiy ma’no kasb etadigan o’z-o’zicha, turg’un tarzda vujudga kelmaydigan, aksincha, insonning ijobiy xatti- harakatlari, faoliyatlari natijasida ro’yobga chiqadigan hodisadir. Ana shu hodisani ro’yobga chiqaruvchisi ham ezgulik sohibi bo’lgan inson hisoblanadi. Bu borada, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» kitobida ezgu inson haqida Elig tilidan quyidagi fikrlar bayon etUgan: «Oyto’ldi: Ezgu o’zi kirn? U qanday odam bo’ladi? Ezguning fe’l atvoriqanaqabo’ladi? Elig aytdi: Ezguning barcha qilmishi va yo ’riqlari xalqqa foyda va manfaat beradigan bo’ladi. Barchaga birdek yaxshilik qiladi, lekin evaziga ulardan mukofot minnatini qilmaydi. Ezgu o’z manfaatini ko’zlamaydi, boshqalarning keltirgan foydasidan o’ziga manfaat tilamaydi». Bundan tashqari, ezgulikning yaxshilikdan farqi pirovardida biror-bir shaxsga yoki ijtimoiy taraqqiyotga salbiy ta ’sir ko’rsatmasligi bilan belgilanadi. Yaxshilik esa bir paytning o’zida ham xursandchilik, ham noxushlik keltirishi mumkin; bir insonga qilingan yaxshilik o’zga bir odam uchun yomonlikka aylangan hollar ko’p bo’lgan.

To ’g’ri, chiroyli chehralar, xushmanzara bog’lar, ko’rkam maskanlar tabiat falokatlariga qarshilik ko’rsatolmasligi mumkin. Biroq ular insonda qabohat, razillik, tubanlikning yuzaga kelishiga izn bermaydi. Toki, inson go’zallikka manfaatparastlik. xirsni qondiruvchi vosita sifatida qaramasagina bunday salbiy hodisalar hech qachon yuzaga kelmaydi. Biz go’zallikni ezgulik bilan aynanlashuvi mana shunday holatlar orqali yuz beradi, deb hisoblaymiz. Go’zallikni ezgulikdan ajratib qo’yish, ayniqsa, insoniy munosabatlarda go’zallik masalasiga e’tiborsiz bo’lish uning mohiyatini bir tomonlama talqin qilish ijobiy natija bermaydi. Ezgulik va go ’zallik hamohang tushunchalar ekanligiga doir qarashlar g’arb faylasuflarining ham diqqat markazida bo’lgan. Jumladan, ingliz nafosatshunosi L.N.Skranton o’zining «Qadimgi san’atlarning estetik jihatlari» nomli kitobida go’zallikni mifologik tafakkur bilan bog’liq tarzda tadqiq qildi. Uning fikriga ko’ra, go’zallik ezgulikdan ajralmaydigan voqelik, inson kamolotida har ikkalasi bir-biri bilan bog’liq tarzda rivojlanadigan tushunchalardir1. Ezgu o ’y, ezgu niyat, ezgu so’z, ezgu amal singari hodisalar insonni kamolotga yetishuvi borasidagi muhim omillardir. Ularning inson xulqini go’zallashtirishdagi ahamiyati katta. Ezgulikning go ’zallik bilan qiyosiy tahlili borasida ilmiy manbalarda ko’plab fikrlar uchraydi. Jumladan, «Avesto»da insoniy go’zallikning uch muhim asosi - ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu amal to’g’risida ga-piriladi. Zardushtiylik ta’limotining axloqiy-estetik mohiyatini tash-kil etuvchi mazkur uch asos ayni paytda inson xulqiy go’zalligi-ning mohiyati hamdir. Shuningdek, xulqiy go ’zaUik mohiyatida inson xatti-harakatining sababi bo’lgan niyatning ahamiyati katta. Niyat bu - insonni fao-liyatga, harakatga undovchi, biroq haqiqatga aylanmagan va ayla-nish ehtimoli bo’lgan axloqiy-estetik kechinma. Aytish lozimki, ni yat insonning qalbida paydo bo’lib, asta-sekin harakat orqali real-liklca aylanadi. Niyatning reallikka aylanishi uchun insonda avvalo, istak, xohish, maqsad bo’lishi shart. Chunki kishi o’ylagan har bir niyatiga erishishi uchun o’z oldiga maqsad qo’yadi. Shuningdek, niyat individuallik xususiyatiga ega. Shu jihatdan qaraganda, niyat ijobiy va salbiy ma ’noga ega bo’ladi. ljobiylik kasb etuvchi niyatning asosida go’zallikka

muhabbat, ezgulikka e’tiqod yotadi. Aksincha, salbiy ma’nodagi niyat mohiyatan yovuzlikka daxldordir. Shu bois inson- ning oriyatli, nomusli ekani uning qilgan qilmishlari bilangina emas, balki ko’nglidagi niyati qandayligiga qarab ham belgilanadi. Zotan, niyati buzuq kimsalarning qilgan ishlari yaxshilik bo’lib ko’rinsa- da, mohiyatan yovuzlikka yo’naltirilgan. Mazkur fikrlardan kelib chiqqan holda, aytishimiz mumkinki, so ’z, fikr, niyat, amal insonning axloqiy-estetik faoliyatida hamda xulqiy go’zallikka erishish yo’lidagi maqsad va intilishlariga asos bo’ladigan, insonni to’g’ri faoliyatga undaydigan ma’naviy omillardir. Shuningdek, mazkur omillar xususiylik tabiatiga ega bo ’lib, ularning har bin alohida holatlarda xulq go’zalligining u yoki bu tomonlarini aks ettiradi. Biroq insonning axloqiy- estetik muno- sabatlarida bular faqat bir-biri bilan chambarchas bog’langandagina chinakam go’zallikka aylanadi. Mazkur jarayonni oqilona boshqa- rilishi esa kishining iymoniga bog’liq. lymonga falsafiy-axloqiy tushuncha sifatida munosabat bildirib, akademik E. Yusupov,- «Iymon shaxsning o’z e’tiqodiga tayangan holda boshqalarning niyati, qilmish- qidirmishiga, o’zining ishlariga, xatolariga munosabat bildirishidir. Iymon hayotda to’g’ri yo’l topishning mezoni hisoblanadi... Iymon e’tiqod asosida barqarorlashib borgach, insonning jamiyatdagi mavqeini, maqsad va mtilishlarining yo’nalishlarini belgilab beruvchi asosiy ma’naviy omilga aylanadi». Ta ’kidlash lozimki, iymonning xoh diniy, xoh dunyoviy talqini bo’lsin, ular mohiyatan insonda ijobiy fazilatlarni shakllantirishga qaratilgan. Zotan, so’z, fikr, niyat va qilingan chiroyli amallarni har ikki talqindagi iymon inkor etmaydi. Aksincha, iymon kishilarning bir-biri bilan chiroyli so’zlar orqali muomala qilishga, chiroyli fikrlar bilan maqsadga intilishga, chiroyli niyat asosida yashashga va ularni go’zal amal orqali mujassam qilishga undaydi. Bordi-yu inson chiroyli so’zlasa-yu, iymoni bo’lmasa, illat shuki bu yolg’onchilikka olib keladi; chiroyli fikrlarga ega bo’lsa-yu, iymonsiz bo’lsa, illat shundaki, bu ikkiyuzlamachilikka olib keladi; chiroyli niyatlar qilsa-yu, iymon bo’lmasa, illat shundaki, bu boqimandalikka, dangasalikka olib keladi va hokazo. Ma ’lumki, har qanday jamiyat, davlat poydevorining mustah- kamligi ma’naviy va moddiy asoslaga bog’liq. Biroq davlatning kuchi, qudrati va hatto, iqtisodiy salohiyatini

ma’naviy barkamol bo’lgan kishilar belgilaydi. Shuning uchun sog’lom jamiyat deganda, avvalo, fuqarolarning aql-idrokli, dunyoqarashi keng, axloqiy jihatdan etukligi nazarda tutiladi. Ijtimoiy hayot bilan ongli tarzda hamnafas bo’lgan kishilar kundalik ehtiyojlarini qondirish maqsadida - moddiy ne’matlarga, kecha, bugun va ertaning ma’naviy qadriyatlari tokg’risida o’ylaganda esa - ma’naviy ne’matlarga e’tibor qaratadilar. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, inson paydo bo’lgandan buyon unga doimo ikki ehtiyoj hamrohlik qilib kelgan: bin - moddiy, ikkinchisi - ma’naviy. Agar moddiy ehtiyoj inson paydo bo’lgandan keyingi davrlarda birlamchi ahamiyat kasb etgan bo’lsa, shunday davrlar ham bo’ldiki, moddiyunlikka qaramlikdan ko’ra ko’proq ma’naviy qadriyatlar oliy maqomda e’tirof etildi. Bugungi kunga kelib, hayotni faqat bir tomoninigina o’zgartirishga intilish, e’tiborni faqat bir sohaga qaratish bilan ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmasligi ayon bo’lmoqda. Inson kamolotida xulqiy go’zallikning estetik va ahloqiy mohiyatini ham shunga qiyoslash mumkin. Zotan, insonning faqat ma’naviy go’zalligiga e’tibor berish, uningjismoniygo’zalligiga putur etkazadi. Ayni paytda, ma’naviy go’zallik hisobiga jismoniy go’zallikni ulug’lash insoniyatni muqarrar tanazzulga olib keladi. Biz hozirda insonning ma’naviy va jismoniy go’zalligini uyg’un- lashtirish masalalari dolzarb bo’lgan davrda yashayotganligimizni unutmasligimiz kerak. Ana shuni teran his qilganimizdagina ko’zla-gan maqsadlarimizga etishishimiz mumkin bo’ladi. Hayot jadal rivojlanmoqda. Hayot sur ’atining juda tez o’sib bo-rishi - yangiliklar, kashfiyotlarning ko’payishiga olib kelmoqda. Tarixiy tajriba yana shuni ko’rsatadiki, asrlar, mingyilliklar almashish davrida odamlarga o ’tmish, hozirgi kun va kelajak haqida o’ylash uchun imkoniyat yaratilar ekan. Biz ham asrva mingyilliklar almashinayotgan hozirgi davrda o’tmishimizdan saboq olib, istiqbolimiz haqida qayg’urishimiz zarur. Faylasuf olim U.Qoraboev madaniyat kelajagi haqida ilmiy farazlarini o ’rtaga tashlar ekan, XXI asrda koinotni o’zlashtirish, kosmik energiyadan foydalanish, tabiatni qadrlash, biosferani saqlash, toza havo va ichimlik suvi muammosi kabi hodisalar inson hayoti bilan birga, uning madaniyatiga jiddiy ta’sir qilishini uqtiradi.

«Jumladan, - deydi faylasuf,-fazoviy madaniyat, fazoviy kemalarda va yangi sayyoralarda insonning o’zini tutish odobi, kosmik energiyadan foydalanish madaniyati, asl tabiatni qadrlab, yangi tabiiy muhit yaratish madaniyati, ona er, toza havo, ichimlik suvini e’zozlash odatlari tiklanadi va uning yangi shakilari paydo bo’ladi».

Foydalanilgan adabiyotlar 1. AbduraufFitrat. Oila yoki oilani boshqarish tartiblari. Т.: Ma’naviyat, 2. Abu NasrFombiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida. Т.: Yozuvchi, 3. Ahmadjon Bobomurod. Kamolot sari. Т.: Cho’lpon, 2000. 4. Bekmirzoyev Norqul. Notiqlik asoslari. Т.: Fan, 2006. 5. Donolar xazinasidan. Т.: 0’qituvchi, 1999. 6. Jubron Xalil. Donishmand hikmatlari. Т.: 0’zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2006. 7. Jumaniyozov R. Nutqiy mahorat. Т.: Adolat, 2005. 8. Ibratli hikmatlar. Т.: 0’zbekiston, 2006.

Похожие

Muomala madaniyatining diniy-axloqiy asoslari

Madaniyat rivojlanishining asosiy qonuniyatlari madaniy va ma'rifiy meros

Professional etika va etiket faniga kirish, fanni o’rganishning maqsadi, predmeti va vazifalari

Muomala madaniyati jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida

Kasb odobi va xizmat ko‘rsatish madaniyati kursining qisqacha mazmuni