Madaniyat rivojlanishining asosiy qonuniyatlari madaniy va ma'rifiy meros - Культурология - Рефераты

Madaniyat rivojlanishining asosiy qonuniyatlari madaniy va ma'rifiy meros

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133.5 KB

Madaniyat rivojlanishining asosiy qonuniyatlari madaniy va ma’naviy meros Reja: 1. Moddiy va ma’naviy madaniyat va ularning o‘zaro aloQadorligi. 2. Madaniyatning shaxs va jamiyat hayotidagi o‘rni. 3. Madaniyat boyliklari (madaniy Qadriyatlar). 4. “Madaniy meros “ tshunchasining mazmuni 5. Madaniy meros mexanizmi

Madaniy jarayonning o‘ziga xosligi shundaki, madaniyat hodisasi xar doim shakl va mazmun, borliQ va munosabat, narsaning mavjudligi va uning ramziy mazmuni uyg‘unligiga ega bo‘ladi. Moddiy madaniyat va ma’naviy madaniyat- madaniyatning asosiy ikki sohasi bo‘lib, bir-biri bilan o‘zaro aloQada, o‘zaro ta’sirda va bir-birini taQazo Qilgan holda rivojlanadi. Moddiy madaniyat har doim ma’lum bir ma’naviy madaniyatning timsoli hisoblanadi, o‘z navbatda ma’naviy madaniyat ham Qaysidir narsa, belgi, tasvir, ramzlarda moddiy uyg‘unlikda mujassam bo‘ladi. Moddiy madaniyatning ma’naviyatdan tarixan ayriligi faQat insoniyat taraQQiyotining boshlang‘ich davrlarigagina xosdir. Jamiyatda ma’naviy faoliyat maxsus sohaga aylangach axloQiy mezonlar, din, san’at, huQuQ, siyosat, fan shakllanib, ma’lum doiradagi kishilar bu soha bilan shug‘ullana boshladi. UzoQ vaQtlar fanda madaniyat deganda faQat ma’naviy madaniyat nazarda tutildi. Negaki, borliQni haQiQat, yaxshilik, go‘zallik belgilaydi deb hisoblashgan. Shuning uchun, birinchi o‘rinda ilmiy tadQiQotlarning asosi fan axloQ, nafosat bo‘lib keldi. Natijada, jamiyatning moddiy hayotini, uning iQtisodiyotini o‘rganishga e’tibor berilmadi. Moddiy madaniyat tadQiQot uchun QiziQarsiz, hisoblangan. Industrial jamiyatining vujudga kelishi, uning texnikaviy taraQQiyoti va texnologiyalarini tezda almashishi madaniyatshunoslarni insoniyatning barcha moddiy madaniyatini o‘rganishga majbur Qildi. Kishilarning amaliy Qayta o‘zgartiruvchilik faoliyati, ularni ijtimoiy ishlab chiQarish va takroriy ishlab chiQarish bilan bog‘liQligi moddiy madaniyatning o‘ziga xos sohalarga bo‘linishi madaniyatshunoslikda muayyan tadQiQotlarga zaruriyat tug‘dirdi. Moddiy madaniyatning birinchi katta sohasi bu mehnat Qurollari ishlab chiQarishning barcha vositalari, turar joylar, aloQa vositalari, texnika Qurilmalari. Xullas, sun’iy sharoitda yaratilgan narsalarning barchasi, shuningdek moddiy

madaniyatning bu Qismi ishlab chiQarish texnika madaniyati yoki jamiyat hayotining moddiy texnika asosi deb ataladi. Ishlab chiQaruvchi texnika madaniyatining maxsus Qismini ishlab chiQarish texnologiyalari, mehnat faoliyatida ishtirok etuvchilarning ijodiy ko‘lami, ularning texnik bilimi, ishlab chiQarish madaniyati, jismoniy va ruhiy imkoniyatlari tashkil Qiladi. Moddiy madaniyatning ikkinchi sohasi ijtimoiy hayot va uning barcha tarmoQlarining me’yoriy harakatini ta’minlovchi ko‘plab ijtimoiy institutlar, tashkilot va muassasalar faoliyati bilan bog‘liQ. Bu turli hokimiyat tuzilmalari va unga munosib boshQaruv shakllari, ijtimoiy tashkilotlar, ta’lim, yosh avlodni tarbiyalash va ta’lim berish, sog‘liQni saQlash va dam olish, bo‘sh vaQt va ko‘ngil ochish muassasalari tizimi kabi barcha ijtimoiy institutlar amalda jamiyat madaniyatini saQlaydi, o‘zgartiradi va Qayta shakllantiradi. Moddiy madaniyatining uchinchi sohasi (ishlab chiQaruvchi va Qayta ishlab chiQaruvchi) insonning o‘zi hisoblanadi. Moddiy madaniyatning bu sohasi nafaQat insoniyatni shunchaki biomavjudotlik muammolarini tadQiQ Qilmasdan, balki avlodlarning o‘zaro munosabatlari muammolarini ham tahlil Qiladi. Inson ulg‘ayishi va jamoaga mansubligi mezonidan boshQa jamiyat madaniyati a’zosi sifatida shakllanishi mumkin. Ikki xil, ba’zan insonni ikki turdan ham ko‘proQ madaniyatga mansubligi uni ko‘p tomonlama, turli madaniy olamga mansub Qiladi. Ammo, bunda ma’lum xavf ham yashirin bo‘ladi. Ya’ni, ulg‘ayuvchi avlod jamiyatga aralashuvi jarayonida begona madaniyatlarning aralashuvi yoshlarni o‘zining madaniyat manbaidan ayrilishiga, o‘z etnik an’analarini tushunmasligiga olib keladi. O‘z milliy madaniyatidan mahrum kishi manQurtga aylanadi va har Qanday madaniyatga ham befarQ munosabatda bo‘ladi. Shuning uchun meros, madaniyatning uzluksiz an’anaviy yangilanish jarayonini ta’minlash o‘ta muhim. Moddiy madaniyatning uchinchi sohasi doirasiga inson hayot faoliyatining genetik (irsiy), jismoniy (somatik), tibbiy-biologik xususiyatlari haQidagi, jamiyatda yuzaga keladigan va tarixiy taraQQiyotning o‘ziga xos xususiyatlari aks etuvchi madaniy an’analar va sog‘lom odatlarga to‘g‘ri keladigan insonning tartibli

ovQatlanish va turmush tarzi haQidagi bilimlar majmui bo‘lgan inson ekologiyasi muammolari ham mansub. Umuman, moddiy madaniyatga mehnat madaniyati, ishlab chiQarish madaniyati, turmush madaniyati, ekologik madaniyatlar kiradi. Ishlab chiQarish vositalari moddiy madaniyatning muhim Qismidir. Zamonaviy texnika yutuQlari jamiyat moddiy madaniyatning asosini belgilovchi jihatdir. Maishiy turmushdagi iste’mol buyumlari ham har bir xalQning moddiy hayot darajasini belgilaydi. Shu o‘rinda moddiy madaniyat ishlab chiQarish va iste’mol buyumlarining oddiy majmuidangina iborat bo‘lmay, ularni ijodiy o‘zlashtirish, yangidan yaratish, ulardan mukammal foydalanish usullari hamdir. Bunda ijodiy salohiyat, malaka va g‘oya yangidan moddiylashib, shaxs, jamiyat, millat, xalQ, davlat umuminsoniy mazmun ham kasb etadi. Moddiy madaniyat muayyan tarixiy davrda jamiyatda mavjud bo‘lgan buyumlarni moddiy ishlab chiQarish faoliyatining barcha sohalarini va natijalarini o‘z ichiga oladi. Tarixiy davrlarda madaniyatning keng ko‘lamli rivoji sivilizatsiya tushunchasida ham ifodalanadi. Sivilizatsiya ijtimoiy va moddiy madaniyat taraQQiyoti bosQichini bildirib, moddiy madaniyatning turdosh nomidir. Hozirgi davrda sivilizatsiya insoniyatga begona bo‘lgan ob’ektlarni Qayta o‘zgartirishni bildiradi, madaniyat esa insonning fazilati va holati, tashQi dunyoga bog‘liQligi yoki erkinligining mezonidir. Nemis olimi O. Shpengler, sivilizatsiya tafakkurni bir Qolipga solib Qo‘yadi, umum Qabul Qilgan haQiQatlarni mutloQatlashtiradi, deb hisoblaydi. Bundan tashQari, sivilizatsiyani urbanizatsiyaga, hatto olamni noinsonlashtirishga olib keladi, Sivilizatsiya va fan o‘zligicha ma’naviy taraQQiyotni ta’minlay olmaydi, bu yerda aQliy, axloQiy va estetik yutuQlarni mujassam Qilgan ma’naviy tuzilma zarur degan fikrlar mavjud. Ma’naviy madaniyat ancha ilgaritdan o‘rganila boshlangan. Insoniyat tarixining boshlaridan kishilar ma’naviy madaniyatni belgilashga, uning shakllanish sabablarini aniQlanishga, ma’naviy boylik ijodkori va yaratuvchilari Qanday sifatlarga ega bo‘lishlari kerakligi va ma’naviy ijodkorlik jarayonini tushuntirishga

uringanlar. Ilgari mavjud bo‘lmagan madaniyat hodisasini vujudga keltirishga xizmat Qiluvchi ijodiy kuchlar hayolat, fantastik tadQiQotlarga e’tiborlarini Qaratadi. Insondagi barcha Qobiliyat tabiatan mavjud bo‘lib, uning shakllanishi insonning paydo bo‘lish davridan boshlangan. Insondagi ajdodlardan Qolgan yovvoiylik xususiyatlari tabiat bilan doimiy o‘zaro hamkorlikda, uni o‘zlashtirishi davomida yo‘Qolib, bilimi rivojlandi. Undagi jismoniy va ruhiy jihatlar takomillashib, intelektual va xissiy imkoniyatlar kuchayib bordi. Inson jismoniy, fikriy va his Qiluvchi mavjudod sifatidagi dastlabki davridanoQ o‘ziga xos dunyosini yarata boshladi: Moddiy va ideal dunyosi taraQQiyotining har bir davrida fikrlash va his Qilish tarzining maxsus aQliy tasavvur tizimi to‘plandi. Bunda barcha umuminsoniy madaniyat singari turli xalQlar tomonidan yaratilgan mustaQil madaniyatlar manbai ham mavjud. Insonning ideal dunyosi- bu uzluksiz harakat shaklining benihoya rang-barangligi, murakkab me’yor, munosabatlar darajasiga ega bo‘lgan obrazlar rivoji va vazifasi, tiplarning voQelik bilan aloQasidir. Ma’naviy faoliyatning turli shakllari mavjud, biroQ, ularning barchasi ilk butunlik elementlari bo‘lib Qoladi. Fan, din, falsafa, san’at, axloQ, xuQuQ, siyosat, mafkura, milliy o‘zlik ma’naviy madaniyatning aniQ shakllari hisoblanadi. Alohida shakldagi ma’naviyatning xususiyati maxsus tuzilish va ma’lum vazifalar majmuidan iborat, har birining o‘ziga xosligida ifodalanadi. Ma’naviy madaniyatning ayrim shakllari (fan, san’at) «chegaralanganlikda» farQlanadi, ya’ni ma’naviy madaniyatning aniQ sohasiga aylanadi, boshQa shakllarida (axloQiy, estetik) faoliyatning barcha turlari Qorishib ketadi. Madaniyatdagi hayratlanarli funksional haQQoniylik shuki, unda hech bir ortiQcha, shunchaki narsa yo‘Q, barcha madaniyat hodisasi o‘zaro foydali umumiy aloQadorlikda kechadi. TadQiQotchilar madaniyatning turli funksiyalarini ko‘rsatadilar. Jumladan: Olamni o‘zlashtirish va Qayta o‘zgartirish; bunda u mavjud narsalarning jismoniy talablarini, shuningdek ijoddagi hayotiy talablarni Qondirish zarurati bilan bog‘liQ.

Himoya-moslashuv vazifasi; jamiyat va atrof-muhit o‘rtasidagi muvofiQlikni saQlash. Ushbu funksiya uzoQ vaQt Qiyin tabiiy sharoitlarda barcha yangi himoya vositalarini ishlab chiQishda va ko‘niktirishda (olov, turar joy, kiyim, dehQonchilik va hok.) odamning omon Qolishini ta’minlaydi. Keyingi vaQtlarda o‘ta jiddiy bo‘lib turgan muammo tabiatni himoya Qiluvchi vositalarni yaratish, bunda ekologik mezon, ekologik tafakkurning keng Qo‘lamda yoyilishini amalga oshirish zarur. Signifikativ funksiya (belgilash, ro‘yxatga olish mazmunida):- mazmun, ma’no, nom, belgilar ko‘lamini ishlab chiQish vositasida dunyoning Qiyofasida, voQelikni belgi tizimining yaratilishi. Sezgilar ham, tashQi idrok ham, na shuurning bevosita kechinmalar holidagi yig‘indisi ham yo‘nalishni aniQlash tizimini insonga ta’minlab bermaydi. Bu vazifani ma’lumotlarni o‘zida saQlamasdan, nazariy modellar va axborotlar bilimini to‘plashni vujudga keltirish uchun faQat material bo‘lib xizmat Qiluvchi mazmun bajaradi. Axborotlarni o‘zlashtirish va yig‘ish funksiyasi xabarlarni yig‘ish va saQlash vositasi tabiiy xotira yoki xabarlarni narsalarga yozish (Qo‘lyozmalar, kartinalar, plastinkalar, kitoblar, kinotasmalar, ohonrabo yoki raQamli yozuvlar) bo‘lishi mumkin. Har Qanday holatda axborotlarni tashkil Qilish, uning Qadri va mazmuni bo‘yicha tartibga solishning ma’lum usuli va belgilar tizimi zarur. hozirgi davrda til belgilar tizimining keng Qo‘llami va o‘ta ahamiyatlisi bo‘lib QolmoQda. Kommunikativ funksiya (aloQa almashuv)- mohiyatni aniQlashda bilimlar, fikrlar, ma’naviy kuchlarni almashlash. Ijtimoiy hayot doimiy ravishda energiya, axborot, o‘zaro amaliy hamkorlikni taQozo Qiladi, negaki, faQat turli tiplprning munosabati (an’anaviy, funksional-ahamiyatli, shaxslararo, ishlab chiQaruvchi, ma’rifiy-madaniy) jamiyatning tuzum sifatida mavjudligini va uning keyingi taraQQiyotini ta’minlashga Qodir. Normativiylik funksiya (mezon-me’yoriy)- kishilar hulQini tartibga solish, ularning kuchini bir me’yorda va jamiyatni bir butunlikda saQlash maQsadida muvofiQlashtirish. Me’yor-Qoida Qandaydir harakat yoki Qandaydir predmetlar, narsalarni yaratish sohasida aniQ ko‘rsatmadir. Ongli ravishda o‘rnatilgan yoki

ko‘p asrlik an’analarga tayanuvchi majburiy, taQiQlovchi me’yorlar mavjud (huQuQiy, axloQiy me’yorlar), biroQ ularning mazmuni bor jamiyatni barbod Qilmaslik uchun kishilar faoliyatini tartibga solish, aniQ chegaralar bilan belgilash. Ruhiy yoki «loyihaviy» mo‘’tadillik - bayramlar, diniy marosimlar, o‘yin, tomosha jarayonlarida ruhiy zo‘riQishlarni bartaraf Qilish. QoniQarsiz istaklar, ro‘yobga chiQmaydigan niyatlar, amalda taQiQlanuvchi janjallar mavjudligi ruhiy zo‘riQishlar paydo bo‘lishiga olib kelib, nafaQat ma’lum bir shaxs salomatligiga zarar yetkazadi, balki, ommaviylik kasb etib, jamiyat harakatini izdan chiQarishi mumkin. Shuning uchun madaniyatda keraksiz xissiyotdan xalos bo‘lish mexanizmi ishlab chiQilgan. Xullas, kishilar yaratgan moddiy va ma’naviy Qadriyatlar, boyliklar ularning Qobiliyatlari, munosabatlari va mohiyatli kuchlari namoyon bo‘lishidan iborat. Inson madaniyat sohasida bu ma’naviy Qadriyatlarga o‘z munosabatini bildirar ekan, ayni vaQtda, o‘zi rivojlanadigan, o‘zi o‘zgarib turadigan mohiyat sifatida ham namoyon bo‘ladi. Demak, madaniyat narsalar shaklida, inson faoliyatining tayyor mahsulotlari shaklida va insonning jonli Qobiliyatlari, bilimlari shaklida yashab turadi. Kishilar ijtimoiy tajriba jarayonida zaruriy moddiy shart-sharoit va hayot vositalarini yaratish bilangina kifoyalanmay, ayni chog‘da o‘z ongini ham takomillashtiradi. Ijtimoiy ong shakllarini (dunyoQarash, axloQ, huQuQ, estetik ong) vujudga keltiradilar yoki ma’naviy ishlab chiQarish faoliyatni amalga oshiradilar. Bularning majmui ma’naviy madaniyat sohasini tashkil etadi. Ma’naviy madaniyat kishilar ma’naviy ijodkorligi faoliyatlari natijalari- tasavvurlar, g‘oyalar, ilmiy bilimlar, diniy Qarashlar, san’at sohalari, axloQiy va huQuQiy me’yorlarni ishlab chiQarishdan hosil bo‘ladi. Bunday ma’naviy Qadriyatlar o‘zicha paydo bo‘lmaydi, balki muayyan taraQQiyot bosQichida o‘zaro munosabatga kiradigan kishilar tomonidan yaratiladi. Ma’naviy madaniyat – ma’naviy ijodning shunchaki mahsuloti bo‘lmay, balki ijodiy faoliyatni amalga oshiradigan kishilar o‘rtasidagi munosabatni ham bildiradi. Shuningdek, ma’naviy madaniyat ta’lim va fan sohasi bilan bog‘langan ilmiy faoliyat va bilim olish

jarayoni bilan uzviy bo‘lgan bilish madaniyatini, axloQiy va estetik madaniyatni o‘z ichiga oladi. Natijada, ma’naviy madaniyat o‘zaro uzviy bog‘liQda inson ma’naviy fazilati va faoliyatining narsalarda moddiylashgan shaklida, inson tomonidan yaratilgan ma’naviy Qadriyatlar shaklida (ilm, san’at, huQuQ, axloQ Qoidalarida) mavjud bo‘ladi. Madaniyatning Quyidagi funksiyalari bevosita shaxs bilan bog‘liQ: - «Gominizatsiya» - urug‘doshlik xususiyatlarini o‘rganish. Madaniyat «aQlli odam» uchun xos bo‘lgan-nutQ, narsalarni ramziy ifodalash (yoki mavhum tafakkur) xususiyatlarini har bir odam o‘rganishga imkon yaratadi. - Sotsializatsiya - (umumlashtirish)- jamiyat hayoti uchun uning haQiQiy a’zosi sifatida zarur hisoblangan ma’lum miQdordagi shartlarni o‘zlashtirish. Bu funksiya idrok, tafakkur, nutQ, so‘zlarni Qo‘llanilishi, ohangi, imo-ishora va shama, tipik hodisalarga munosabat tarzi, shuningdek, talab va Qadriyat yo‘nalishlari tizimini shakllantirish kabi andozaviy usullarning mustahkamlanishi bilan bog‘liQ. - Inkulturatsiya - avvalo o‘z xalQining, keyin esa umuminsoniy madaniy merosga (aralashish) munosabatda bo‘lish (Bu jarayonni muhokama Qilishga alohida mavzu bag‘ishlanadi). - Individualizatsiya - madaniyat ma’lum shaxslar Qobiliyati, iQtidori, xususiyatini o‘ta rivojlantirishga mo‘ljallangan. Shaxs madaniyati Qolgan barcha madaniyatlar doirasida- (jamiyat, insoniyat) eng asosiy bo‘g‘in bo‘lib, bu har bir aniQ shaxs madaniyatining barkamollik darajasiga jamiyat yoki butun insoniyat madaniyati bog‘liQ bo‘lishini bildiradi. Har Qanday jamiyat ma’naviy madaniyatning tarkibiy Qismi, boy bilim olami bo‘lib, u insonni Qaerda yashashi va harakat Qilishini, umuman, dunyodagi va jamiyatdagi o‘rnini belgilashga yordam beradi. Madaniy Qadriyatlar inson uchun o‘ta shaxsiy mohiyat va mazmun kasb etib, inson u orQali boshQa kishilar bilan, butun jamiyat bilan munosabat o‘rnatadi. Qadriyatlar jamiyatga manzur bo‘luvchi axloQ shakllarini yaratishda va anglashda insonga yordam beradi. Taxsinga loyiQ joyi shundaki, insonda boshQalarga nisbatan munozarali emas, balki muloyim

munosabat shakllanadi. Munozaralar tug‘ilgan hollarda jamiyatni mustahkamlashga munosib bo‘lgan bartaraf Qilishning Qulay usullari topiladi. Jamiyat, avvalo tarixning muayyan bir taraQQiyoti bosQichida tabiatdan ajralib chiQQan moddiy dunyoning tarkibiy Qismi bo‘lib, rivojlanuvchi kishilar hayotiy faoliyatlarining majmuidir. Shuningdek, jamiyat kishilik tarixining muayyan bosQichi yoki ijtimoiy tizimning aniQ tipi. Ishlab chiQarish munosabatlarining majmui ijtimoiy munosabatlar deyiluvchi jamiyatni, ya’ni tarixiy taraQQiyotning muayyan bosQichidagi jamiyatni vujudga keltiradi. Shaxs bilan jamiyatning o‘zaro munosabatlari turli tarixiy davrlarda turlicha bo‘lib, shaxs madaniyati jamiyat madaniyatini belgilaydi va shaxs madaniyati ham o‘z navbatida muayyan bir jamiyat madaniyatida shakllanadi. Har bir jamiyat shaxs madaniyatini kamol toptirishda o‘zining me’yoriy Qadriyatlarini belgilaydi va shaxsning ma’naviy ehtiyojlarini ta’minlaydi. Jamiyat bilan shaxsning o‘zaro munosabati, shaxsning erkinligi, uning huQuQ va burchlari, insoniy Qadriyatlar haQidagi muammo barcha tarixiy davrlardagi muhim masala hisoblangan. Inson tabiatning oliy mahsuli bo‘lib, uning mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlar yig‘indisi bilan belgilanadi. Inson ayni paytda ham tarixiy taraQQiyotning mahsuli, ham uning sub’ektidir. Ijtimoiy munosabatlar insonni ijtimoiy vujudga aylantiradi, dunyoQarashini shakllantiradi. Inson ishlab chiQarish jarayonida faQat narsalar yaratib Qolmay, o‘zini, o‘z shaxsiyatini ham Qayta yaratadi. Bu jarayonda inson o‘zini takror ijod Qiladi va shu jihatdan u ijtimoiy mavjudotdir. Odamlarning ijtimoiy mohiyati shaxsda mujassamlashgan holda o‘z ifodasini topadi. Shaxs odamning ijtimoiy mohiyati va ijtimoiy faoliyatining ifodalanishidir. Odam ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish natijasida shaxsga aylanadi. Inson ijtimoiy munosabatlar yig‘indisi sifatida muayyan huQuQ va burchlarga egadir. Bu uning shaxs ekanligini ifodalaydi. Individ shaxsga aylanishi uchun bir Qancha huQuQ va erkinliklarga ega bo‘lishi lozim. Shaxs deyilganda, umuman

insonni emas, balki tipik va erkinliklarga ega bo‘lgan odam tushuniladi. U ijtimoiy shart-sharoitlarga bog‘liQ bo‘lgan odamdir. Individ alohida bir kishi bo‘lib, boshQalardan farQlanuvchi xususiyatlarga ega. Individ ham ijtimoiy mavjudotdir. U ijtimoiy taraQQiyot jarayonida ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish asosida shaxs sifatida shakllanadi. Individning shaxs tariQasida voyaga yeta borishi u mansub bo‘lgan tarixiy sharoitlardan, yashab, ta’lim-tarbiya olib turgan jamiyatdan ajralmasdir. Shaxsni jamiyatdan, ijtimoiy munosabatlardan ajratib bo‘lmaganidek, jamiyat taraQQiyoti ham insonning amaliy faoliyati bilan uzviy bog‘liQdir. Jamiyat bilan shaxs o‘rtasidagi munosabat bir-biriga bog‘liQ, bir-birini taQozo Qiladigan munosabatlardir. Ijtimoiy munosabatlar ta’sirida shaxs turmushining turli-tuman ko‘rinishlari, xususiyatlari shakllanadi. Shaxsning shakllanishida jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar hal Qiluvchi rol o‘ynaydi. har bir shaxsda u mansub bo‘lgan jamoaga, millatga, elatga, jamiyatga xos jami xususiyatlar va belgilar bo‘ladi. Shaxs o‘z hayotining butun mazmunini jamiyatdan, kishilar jamoasidan oladi. har Qanday shaxs ob’ektiv shart-sharoitlar va sub’ektiv omillarning uzviy birligi ta’siri ostida shakllanadi. Shaxs kamolatida ob’ektiv shart-sharoitlar hal Qiluvchi rol o‘ynaydi. Oila, o‘Quv dargohlar, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar, matbuot, mahalla, ko‘cha singari omillar ham shaxsni tarbiyalashda muhimdir. Ob’ektiv shart-sharoitlarning shaxsga ta’siri sub’ektiv omillar orQali o‘tadi. Shaxs ijtimoiy mavjudot sifatida muayyan erkinlikka ham egadir. Uning erkinlik darajasi jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga, mulkiy munosabatlarga ham bog‘liQ. Erkinlik har bir shaxsning tabiiy huQuQidir. Shaxslarning insoniy huQuQlari va erkinliklarni chegaralab Qo‘yish, paymol Qilish; milliy, diniy kamsitishlar; irQchilik; xalQlarning tili, urf-odatlari, tarixi, madaniy meroslari, milliy Qadriyatlariga bepisand Qarash, ularning huQuQ va manfaatlarini kamsitishdir. Shaxsning huQuQ va erkinliklaridan tashQari uning jamiyat va umuminsoniyat oldidagi burchi va ma’suliyati ham bor. Inson o‘zi yashab turgan jamiyatning Qonun-Qoidalari, tartiblari, axloQiy, huQuQiy normalariga amal Qilmaslik, uning muammolari, Qiyinchiliklariga befarQ Qarash aslo mumkin emas. Har bir

mamlakatning konstitutsiyasida belgilab Qo‘yilgan Qonunlarga amal Qilish, boshQa fuQarolarning milliy Qadr-Qimmatini hurmatlash, jamiyat manfaatlariga, turmush tarziga, odob-axloQ va madaniyatga zid va nojo‘ya harakatlarga murosasiz bo‘lish, Vatanni himoya Qilish va boshQa shu kabilar shaxsning burchi va ma’suliyatidan iborat. Har bir shaxsning umumxalQ manfaatlariga to‘la taalluQli bo‘lgan burchlar va ma’suliyatlari ham bo‘ladi. Bular tabiatni muhofaza Qilish, uning boyliklarini Qo‘riQlash, madaniy-tarixiy yodgorliklarni saQlash haQida g‘amxo‘rlik Qilish, boshQa xalQlar va mamlakatlar bilan do‘stlik, tinchlikni saQlash singarilardir. Barcha sivilizatsiyali jamiyatlarda shaxsning erkini bo‘g‘ib Qo‘yish, uning huQuQlariga yo‘l bermaslik, unga hiyonat Qilish yoki uning jamiyat oldidagi burch va ma’suliyatini bajarmasligi Qonun yo‘li bilan ta’QiQlanadi. Barcha madaniyatli jamiyatning xususiyatini, uning mezon va mazmunini ziyolilar belgilaydi. Ziyolilik bu nafaQat keng bilimga ega bo‘lishni, balki tashabbuskorlikni, javobgarlikni, axloQiy-estetik jur’atni va tug‘ma iste’dodni bildiradi. Ziyolilar-aQliy mehnatning xilma-xil murakkab turlari bilan shug‘ullanuvchi Qatlamdir (fan va madaniyat xodimlari, o‘Qituvchilar, muhandislar, texniklar, shifokorlar). Madaniyatlilik deganda kamtarlik, halollik, rostgo‘ylik, sahovatpeshalik, insonparvarlik, yaxshilik, sahiylik kabi insoniy fazilatlarga ega bo‘lish, axloQiy Qoidalarga to‘la amal Qilish, o‘z millati hamda boshQa xalQlarni ham hurmat Qilish xislatlari anglashiladi. Ziyolilik aQliy kamolat egasi bo‘lish, nazariy masalalarni anglashga, ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishga tayyor bo‘lishdir. «Ziyolilik» yuksak darajada kamol topgan intelligentni, keng bilimli, yuksak madaniyatlilikni anglatsa, «Ziyoli» kishilarni tabaQalari orasidagi ijtimoiy Qatlamni anglatadiki, bu Qatlam yuQori malakali aQliy mehnat bilan mashg‘uldir.

Yetarli bilimga ega bo‘lmagan holda dunyodagi barcha narsalar to‘g‘risida fikr bildiruvchi kishi diletantdir. Diletantlik madaniyat kamligining belgisi bo‘lib, chinakam madaniyat va ziyolilikka aloQasi yo‘Qdir. Tarbiyalilik ziyolilikning asosiy belgisi bo‘lib, uning umumiy madaniy saviyasi ko‘pincha nutQ madaniyatida aks etadi. Madaniy nutQ avvalo to‘g‘ri nutQ demakdir. Madaniyatli kishi obrazli, ifodali va chiroyli nutQ orQali o‘z fikrini bayon Qiladi. Ziyolining estetik didi baland bo‘ladi, ya’ni san’at asarlarining go‘zalligi to‘g‘risidagina emas, balki kishilarning, tabiatning va jamiyatning go‘zalligi haQida fikr yuritishga, Qo‘pollik va adolatsizlikka Qarshilik ko‘rsatib uni bartaraf Qilishga Qodir bo‘ladi. Hamma narsada me’yor va uyg‘unlik tuyg‘usi ziyoilikning yuksak xususiyatidir. Ziyolilik bilim, ilm va tarbiya bilan kamol topadi. Ziyolilik tushunchasiga umumiy madaniyatdan tashQari Qalb nozikligi, umuman, hayotga munosabatda yuksak ong, ijtimoiy faollik ham kiradi. Demak, «ziyolilik» tushunchasi faQat aQliy mehnat kishisiga taalluQli emas. Ziyoli deb chuQur intelegentga, intuitiv oliyjanoblikka ega bo‘lgan, ma’naviy ehtiyojlari keng har bir kishini atash mumkin. Madaniyatshunoslikni o‘rganishdan maQsad ziyolilikni tarbiyalashdir. Ziyoli- intelektual shaxs, uning madaniyatli kishidan farQi, jamiyat va millat taQdiriga ma’naviy javobgar bo‘lgan shaxsligidadir. Intellektual shaxs individual holatlarda o‘z fikridan Qanoatlanmaydigan, o‘ziga-o‘zi Qarshi boruvchi, o‘zini- o‘zi inkor Qiluvchi ichki xususiyatlarga ega bo‘lgan ziyolidir. Ziyolining shu xususiyatlarida komillik belgilari namoyon bo‘ladi. Shaxsning komillikka erishuvini ta’minlashda jamiyatdagi mehnat madaniyatini rivojlantirish, kishilarning siyosiy ongliligini oshirish, axloQiy va estetik nafosatini tarbiyalashda madaniyatning tarkibiy Qismlari, sohalari katta vazifani bajaradi. Shaxsni sotsial jihatdan farQlanishiga ko‘ra insonning mehnat madaniyati, munosabat madaniyati, axloQ madaniyati, badiiy-tafakkur madaniyati, dunyoQarashi ruhni olami haQida gapirish mumkin. Madaniyat ijtimoiy tuzilma sifatida ilmiy bilimlarni, tafakkurni, axloQiy-estetik Qadriyatlarni, axloQiy- huQuQiy nizomlarni, urf-odat va an’analarni Qamrab oladi.

Shaxs madaniyatining shakllanishida jamiyat madaniyatining Quyidagi tizimlari ahamiyatlidir: Siyosiy madaniyat - kishilarning siyosiy ongi, manfaatlari, e’tiQodlari, maQsadlarini ifodalovchi siyosiy- huQuQiy g‘oyalar majmui bo‘lib, ma’naviy Qadriyatlarning maxsus tizimini tashkil Qiladi. Bu madaniyat tarixiy taraQQiyot bosQichlarida jamiyatning ijtimoiy tabaQalari manfaatlari bilan bog‘liQ holda vujudga kelib, jamiyat siyosiy faoliyatiga uzviy bog‘liQ. Siyosiy madaniyat, siyosiy faoliyat sifatida, ya’ni insonlar faoliyatidagi tabiatni Qayta yaratish va o‘zlarini tarbiyalash jarayonlarini Qamrab olib, «siyosiy ishlab chiQarishni» aks ettiradi. Bunda siyosiy faoliyat amaliy jihatdan ijtimoiy guruhlar (sotsium) ning siyosiy hokimiyat uchun bo‘lgan harakatlarini ifodalaydi, ma’naviy-nazariy jihatdan esa ijtimoiy munosabatalarni tabaQaviy dunyoQarash ruhida anglash, muayyan siyosiy g‘oyalar, dasturlar ishlab chiQish va targ‘ib Qilishni nazarda tutadi. Umuman, siyosiy madaniyat kishilar faoliyatining manfaatli va tabaQaviy jihatdan o‘ziga xos shakli bo‘lib, siyosiy munosabatlarni tabaQalar, shaxslar tomonidan faol o‘zlashtirish jarayonini bildiradi. Siyosiy madaniyat tarkibiga: mafkura, siyosiy tajriba va an’analar, siyosiy tashkilotlar, siyosiy faoliyat usullari kiradi. Siyosiy madaniyatning mavjudlik usuli: jamiyatning siyosiy-madaniy boyligi; amaliy siyosiy madaniyatdan iboratdir. Jamiyatning siyosiy-madaniy boyligi- davlat boshQaruvining tarixiy tajribasi, siyosiy faoliyat vositalari, usullari, siyosiy bilimlar majmuidir. Amaliy siyosiy madaniyat esa- jamiyat, guruh, shaxs siyosiy hayotidagi mavjud madaniyatdir. Siyosiy- madaniyat sotsial namoyon bo‘lish shakli jihatidan jamiyat siyosiy madaniyatini sotsial guruhlar va shaxs siyosiy madaniyatiga ajratish mumkin. Jamiyat siyosiy madaniyati taraQQiyotning ma’lum bir bosQichidagi siyosiy- ijtimoiy Qadriyatlar, siyosiy tuzilmalar, siyosiy faoliyat usullarining majmuidir. Shaxs siyosiy madaniyati esa, individ tomonidan jamiyatning siyosiy, mafkuraviy va ijtimoiy-ruhiy Qadriyatlarini va usullarini o‘zlashtirilishi hamda amalga oshirishi tizimidir. Shaxs siyosiy faoliyatida siyosiy madaniyatni bilish va amaliy

faoliyatda Qo‘llash darajasining o‘zaro bog‘liQligi, yaxlit birligidan siyosiy madaniyat tarkib topadi. Siyosiy madaniyat taraQQiyoti huQuQiy madaniyat bilan bog‘liQ bo‘lib, bu faQat Qonunlarni bilish, huQuQiy saviyadangina iborat bo‘lmay, Qonunlarga amal Qilish va ularga bo‘ysunish madaniyati demakdir. Umuman, huQuQiy madaniyat- huQuQiy ong, huQuQiy munosabatlar, huQuQiy faollikning birlikda namoyon bo‘luvchi ma’naviy Qadriyatlar tizimidir. IQtisodiy madaniyat tushunchasida iQtisodiy bilimlar va fikrlar uslubi bilan faol ishlab chiQarish, iQtisodiy faoliyat o‘rtasidagi o‘zaro aloQadorlik omillari namoyon bo‘ladi. IQtisodiy madaniyat mazmunida madaniyat va iQtisodning o‘zaro ta’sir xususiyatlari mavjud bo‘lib, tarkibiga iQtisodiy ong, iQtisodiy faoliyat, iQtisodiy munosabatlar kiradi. IQtisodiy ong avvalo, kishilarning ijtimoiy ishlab chiQarishda o‘z o‘rnini anglashini bildirib, rasional bilimlarni, emotsional tuyg‘ularni o‘zida ifodalaydi. IQtisodiy faoliyat tarkibiga moddiy va nomoddiy ishlab chiQarish, mehnat va mehnat mahsulini o‘zgartirish ham kiradi. IQtisodiy faoliyat sub’ekti insondir. Mukammal fikr va yuksak ong faoliyatda moddiylashsagina iQtisodiy madaniyat hodisasiga aylanadi. IQtisodiy tafakkur bilan iQtisodiy ong iQtisodiy odobning mezoni bo‘lib, iQtisodiy ong faoliyatning fikriy obrazidir. Ijtimoiy munosabatlar iQtisodiy madaniyatning asosini tashkil Qilib, ijtimoiy- iQtisodiy ongni belgilaydi, ularda o‘z ifodasini topadi. Shuningdek, ijtimoiy munosabatlar ishlab chiQarish darajasini emas, balki mulk, taQsimot, iste’mol bilan bog‘liQ munosabatlarni aks ettiradi. IQtisodiy munosabatlar nomoddiy sohalarning ham Qismi sifatida faoliyat jarayonida vujudga keladi, rivojlanadi, jamiyat iQtisodiy madaniyatini ifodalaydi. IQtisodiy madaniyatning mazmunini kishilarning turli sohalarda maQsadga muvofiQ ijodiy faoliyati, yangi sifat natijalarini tashkil etadi. Jamiyat iQtisodiy madaniyatida shaxsning iQtisodiy madaniyati uning o‘zini kamol toptirishini anglatib, nafaQat madaniyat Qadriyatlarini yaratishi, boyitishi

va iste’mol Qilish darajasini, balki o‘z erkinligini yangi bosQichga ko‘tarishini ta’minlaydi. IQtisodiy madaniyat Quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. Bilish funksiyasi – iQtisod fanlarining holati, fan asoslarining tajribaga tadbiQ etish usuli va yo‘llarini bilib olishga da’vat etadi. 2. DunyoQarash funksiyasi – asosan, ma’naviy-ruhiy mohiyatdagi iQtisodiy dunyoQarash bo‘lib, iQtisodiy g‘oyalar, Qarashlar, tasavvurlar tizimidan iborat. 3. Tarbiyaviy funksiya – iQtisodiy madaniyatni egallash, bilimlar yig‘indisini e’tiQodga aylantirishdagi bosh manba ehtiyojlar va manfaatlardir. Bilimlar aQl- idrok va yurakdan o‘zlashtirilganda e’tiQodga aylanadi. 4. Amaliy funksiya yoki ishlab chiQarish funksiyasi- bunda iQtiodiy madaniyat ma’naviy va amaliy ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega bo‘ladi. AxloQiy madaniyat – jamiyat, sotsium, individlar tomonidan axloQiy kamolat me’yorlariga erishish darajasidir. Kundalik turmushda, kishilar faoliyatida amal Qiladigan va o‘zlashtiriladigan axloQiy Qadriyatlar axloQiy kamolat me’yorlari bilan bog‘liQdir. AxloQiy madaniyat tarkibiga axloQiy ong, axloQiy munosabat va axloQiy faoliyat kiradi. AxloQiy ong tarixan o‘zgaruvchi axloQiy munosabatlarni anglatib, axloQiylikning sub’ektiv jihatidir. VoQelikka va inson faoliyatiga Qadriyat tarafidan munosabatda bo‘lish axloQiy ongning muhim hususiyatidir. AxloQiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning alohida ko‘rinishi bo‘lib, axloQiy faoliyatga bog‘liQ holda kishilar o‘rtasida tarkib topadigan o‘zaro bog‘liQlik va aloQalar yig‘indisidir. AxloQiy faoliyatda inson yoki jamiyatning axloQiy ongi, axloQiy munosabatlari yaxlit namoyon bo‘lib, axloQiy talablar, fazilatlar insonparvarlik mohiyatini kasb etadi. AxloQiy faoliyat: axloQiy bilimlarni egallash; axloQiy tuyg‘ularni shakllantirish; o‘zini tarbiyalash; mehnatga mehr; axloQiy tarbiyalanganlik va hakozolardan tashkil topadi. AxloQiy me’yorlar va Qoidalar o‘zida aniQ tarixiy mazmun, muayyan jamiyatning ijtimoiy holatini aks ettiradi. AxloQiy madaniyat inson hulQining

aniQ ko‘rinishiga ega bo‘lmasdan mavjud bo‘la olmaydi. AxloQiy madaniyat axloQiy ongdan tashQari kishilarning hulQi orQali reallashadi. Jamiyatning axloQiy madaniyati mazmunan individ axloQiy madaniyatidan farQ Qiladi. Jamiyat axloQiy madaniyati axloQiy Qadriyatlar tizimini ifodalaydi, shaxs axloQiy madaniyatida esa ana shu tizimning jihatlari individuallikda aks etadi. Bu ikki jihat bir-birini taQozo Qiladi, bir-birini boyitadi. Estetik madaniyat insonning ma’naviy-hissiy faoliyati bilan bog‘langan munosabat va Qadriyatlar tizimini ifodalaydi. Estetik madaniyat sohasi-bu, insonning tevarak atrofini o‘rab olgan voQelikka nisbatan bo‘ladigan munosabatida o‘zini erkin namoyon etishdir. Bu erkinlikning mohiyati shundaki, inson predmetga, uning jinsi va turiga mos me’yorni topib gavdalantiradi, uni Qayta ishlaydi. Estetik madaniyat jamiyat madaniyatining ixtisoslashtirilgan Qismi bo‘lib, uning holatini san’at va estetik munosabatlar rivojlanishi bilan bog‘lab tushuntirish mumkin. Estetik munosabatlar va unga muvofiQ keladigan estetik Qadriyatlar tizimi estetik madaniyatning unsurlari hisoblanadi. Estetik madaniyatning xususiyatlari esa uning negizini tashkil etuvchi faoliyatning o‘ziga hosligi bilan shartlangandir. Faoliyat amal Qilmog‘i uchun: faoliyat sub’ekti, faoliyat ob’ekti, faoliyatning o‘zi bo‘lishi kerak. Madaniyat tizimida fan- moddiy va ma’naviy madaniyatning tarkibiy Qismi bo‘lib, fan ma’naviy ishlab chiQarishning mahsuli sifatida o‘zida insonning mohiyatli kuchlarini ifoda etib, madaniyat hodisasi sifatida namoyon bo‘ladi. Fan madaniyat hodisasi sifatida bilimlarni ishlab chiQarish hususiyatlari nazarda tutiladi. Har Qanday tasavvur va bilimlar singari fan ham ijtimoiy praktika, ijtimoiy ehtiyoj tufayli yuzaga keladi. 1 Madaniyat tizimida din- insonning e’tiQod ramzi, oxirat va hayot tasavvurlarining ma’naviy va moddiy madaniyat sifatida namoyon bo‘lishidir. Shuningdek, din barcha jamiyatlarda axloQni shakllantiruvchi soha bo‘lib keldi va g‘oyaviy-siyosiy 1 М.Абдуллаев. Маданиятшунослик асослари. Фар ² она, 1998 й., 40-бет.

yo‘nalishlarga ega bo‘ldi. Ibtidoiy davrlardan boshlab madaniyatning tarkibiy Qismi sifatida shakllanib, jahondagi yirik madaniyatlar: budda, xristianlik, islom sivilizatsiyalarini yaratdi. Qadriyat tushunchasi madaniyatshunoslikning asosiy tushunchalaridandir. Ayrim tadQiQotchilar uni davrning ehtiyojini belgilaydi, ya’ni, tarixiy xususiyat kasb etadi deb hisoblasa, boshQa bir tadQiQotchi Rikert aksincha, Qadriyat doimiy, universal xususiyatga ega deydi. T. Parsons Qadriyatni- me’yoriy andoza deb aytadi. Mazkur turli xil, hatto Qarama-Qarshi fikrlardan Qadriyatning ma’nosi ko‘p Qirrali ekanligi anglanadi. Qadriyat - kishilar hayotida o‘ta ahamiyatli hodisadir. Uni madaniyat sohalari ro‘yobga chiQargan hodisa sifatida bog‘liQlikda anglash mumkin. Shunda xo‘jalik, texnik, ijtimoiy, siyosiy, badiiy, ilmiy, axloQiy Qadriyatlar ajraladi. Rasmiy nuQtai nazardan Qadriyatni ijobiy va salbiy, o‘ziga xos va doimiy, mustaQil va shartli tarzda farQlash mumkin. Moddiy nuQtai nazardan Qadriyat hissiy (ya’ni oddiy his Qilish organi)- bu hayotiy, maishiy, texnik, QoniQish Qadriyati va boshQa; va ma’naviy-ilmiy, axloQiy, estetik, diniy va boshQalarga bo‘linadi. Ayrim Qadriyatlar (xo‘jalik, texnik, siyosiy) tarixiy xususiyat kasb etib, ya’ni madaniyat, davr o‘zgarishi bilan ular ham o‘zgarib turishini batafsilroQ o‘rganish chog‘ida aniQlash Qiyin emas; boshQa Qadriyatlar esa doimiy, universal xususiyatga ega (axloQiy, badiiy). YuQorida ta’kidlanganidek Qadriyat ijtimoiy faoliyatni tartibga solib, individlar, guruhlar va jamiyatning muhim yutuQlariga erishuvini belgilaydi. Ijtimoiy Qo‘lamdagi mazmun darajasi bo‘yicha Qadriyat uzviylikga ega. Qadriyatning dastlabki darajasi oddiylari orasidan ajralgan aniQ narsalar, holatlar, harakatlarning afzallari bilan bog‘liQ. Ikkinchi darajasi esa, ma’lum individga yaQin bo‘lgan ijtimoiy guruhlar QiziQishga mos keluvchi obrazlar harakati yoki faoliyatning tanlanishi bilan bog‘liQ. Uchinchi daraja- bu eng yuksak umuminsoniy maQsadlardagi tanlanish bo‘lib, bunda ezgulik, haQiQat, go‘zallik, adolat, tartib, boylikka Qarama-Qarshi yovuzlik, yolg‘on, hunuklik, betartiblik, QashshoQlik

mujassamlikda namoyon bo‘ladi yoki bu taQdir bilan bog‘liQ o‘ta yuksak tanlash hisoblanadi (buddizmda nirvan, so‘ffiylikda fano singari). Qadriyatlarning ierarxiyaga asoslangan murakkab tizimida individdagi singari turli toifadagi umumning ham o‘ziga xosligi asosiy va takroriy, markaziy va chetdagi, ustunlik va holatdagi tarzlarga ajratish mumkin. Qadriyatlar ro‘yxati har bir jamiyatning milliy va o‘ziga xos sivilizatsiyasi bilan bog‘liQ holda keskin farQlanadi. hamma davrlarda, barcha xalQlarda eng yuksak Qariyatlar ezgulik, hayot, mehnat, sevgi, haQiQat, baxt singari mezonlarda ifodalangan. Qadriyatlarning muayyan jamiyat yoki sinfga mansub kishilar turmushi va madaniyatning haQiQiy yoki ideal ne’matlari bo‘lgan tabiat va jamiyat hodisalarning mohiyatidir. Bu ne’matlarning Qadriyatlar deyilishga sabab kishilar ularni Qadrlaydilar, chunki bu Qadriyatlar ularning shaxsiy va ijtimoiy turmushini boyitadi. Qadriyatlar ichida eng asosiysi va umumiysi hayotdir. Hayotdan mahrum bo‘lish Qolgan barcha Qadriyatlardan foydalanishni yo‘QQa chiQaradi, Qolgan Qadriyatlar aslida, hayot ne’matlarining mohiyatidir, madaniy Qadriyatlardir. Qadriyatning hayotdagi o‘rni va ahamiyati baholash tufayli belgilanadi. Baholash esa insonlarning ehtiyojlari, manfaatlari, maQsadlari, QiziQishlaridan kelib chiQadi. Ayrim hollarda ehtiyoj va manfaatlar bir-biriga zid kelishi mumkin. Muayyan ijtimoiy guruh, millat, sinflar uchun oliy Qadriyat hisoblangan hodisalar boshQalar uchun Qadriyat bo‘lmasligi mumkin. Tabiat va jamiyat hodisalarini Qadriyat turkumiga kiritish va kiritmaslik kishilarning ehtiyojlari, manfaatlari, orzu-istaklari, maQsadlari bilan belgilanadi. Qadriyat deyilganda inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan, millat, elat va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maQsadlariga xizmat Qiladigan tabiat va jamiyat hodisalari majmui tushunilmog‘i lozim. Qadriyatlar ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lib, kishilarning amaliy faoliyati jarayonida shakllanadi va rivojlanadi. Ular mohiyatiga ko‘ra turlarga bo‘linadi. Avvalo, inson va uning hayoti eng oliy Qadriyat hisoblanadi. Inson ehtiyojlarini

Qondirishda tabiiy Qadriyatlar: yer va yer osti boyliklari, boshQa tabiat ne’matlari katta ahamiyat kasb etadi. Inson mehnati, aQli bilan yaratilgan moddiy boyliklar moddiy Qadriyatlar hisoblanadi. Madaniy-ma’naviy Qadriyatlarga ilmiy-texnikaviy va intellektual imkoniyatlar yaratgan boyliklar mansub. Shuningdek, jamiyat taraQQiyotida, inson hayotida ijtimoiy-siyosiy Qadriyatlar: erkinlik, tenglik, birodarlik kabilar ham o‘rin tutadi. Ijtimoiy-siyosiy Qadriyatlar ichida istiQlol tufayli Qo‘lga kiritilgan barQarorlik, tinchlik, totuvlik alohida ahamiyatga ega. Qadriyatlar amal Qilish doirasiga ko‘ra milliy, mintaQaviy va umuminsoniy turlarga bo‘linadi. Milliy Qadriyatlar murakkab ijtimoiy-ruhiy hodisa bo‘lib, u millatning tili, madaniyati, tarixi, urf-odatlari, an’analarini, jamiki moddiy va ma’naviy boyliklarini, iQtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayotining barcha tomonlarini Qamrab oladi. MintaQaviy Qadriyatlar iQtisodiyoti, madaniyati, tarixi, tili, dini, urf-odat va an’analari mushtarak bo‘lgan xalQlar manfaatlariga xizmat Qiladigan tabiiy va ijtimoiy hodisalar majmuasini tashkil etadi. Umuminsoniy Qadriyatlar mazmuni jihatdan chuQur va keng bo‘lib, umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy Qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalQlarning maQsad va intilishiga muvofiQ keladi. Milliy Qadriyatlar umuminsoniy Qadriyatlar bilan Qancha ko‘p uyg‘unlashgan bo‘lsa, ularning taraQQiy etishiga shu Qadar keng imkoniyat ochiladi. Umuminsoniy Qadriyatlar turkumiga insoniyat sivilizatsiyasining taraQQiyoti bilan bog‘liQ bo‘lgan umumbashariy muammolar kiradi. Bular: Yer yuzida ilm- fanni taraQQiy ettirish, tinchlikni saQlash, Qirg‘in Qurollarini to‘xtatish, tabiatni muhofaza Qilish va hokazolardir 2 . O‘zbekiston o‘z mustaQilligini mustahkamlash, jahon hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rinni egallash jarayonida siyosiy, huQuQiy, ijtimoiy-iQtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda kishilar tafakkurida tubga o‘zgarish,- milliy g‘oya– milliy- mafkurani shakllanish jarayoni kechmoQda. Bu jarayon uchinchi ming 2 Ж.Т ´ ланов. £ адриятлар фалсафаси. Т., 1998 й. 10-20 бетлар.

yillik arafasida amalga oshmoQda. Shu munosabat bilan Prezident I. Karimovning Quyidagi so‘zlari o‘ta ibratlidir: «Biz kelgusi asrga o‘zimiz bilan nimani olib o‘tishimiz mumkin? Va nimalardan voz kechishimiz darkor?. Yangi ming yillikda Qanday muammoalrning yechimi bizning diQQat e’tiborimiz markazida turmog‘i lozim? 3 «Bu fikr madaniy va ma’naviy merosimiz muammolarini hal Qilishda asosiy dasturiy amaldir. Madaniy meros- bu o‘tmishdan Qolgan Qadriyatlar, g‘oyalar, tajriba, bilimlar ularni o‘zlashtirish yo‘llari, ya’ni kishilarning ijodiy faoliyat usullari va uni tashkil Qilish hamda uning natijalardir. O‘zlashtirish yoki aniQrog‘i, madaniy meros jarayoni o‘ta muhim bo‘lib, madaniyatning harakatdagi asosiy Qonunlaridan biri hisoblanadi. Bu jarayon insoniyatning o‘tmishi, buguni va kelajagini bir butun holda birlashtirib, odatiy tarzda tayyor yutuQlarga aylanadi. Bor narsani izlash, ma’lum narsani ochish, Qilingan kashfiyotni kashf etish kerak bo‘lmaganidek, o‘tmish ajdodlar Qilgan ishni takrorlash shart emas. Erishilgan yutuQlardan kelib chiQib jamiyat o‘z maQsadlarini amalga oshirishning QisQa yo‘llarini tanlaydi. Bundan tashQari ma’naviy meros kishilarning saviyasini behad kengaytiradi, ular hayotini aQliy va hissiy jihatdan boyitadi, bilimning tuganmas manbai bo‘lib xizmat Qiladi. O‘tmish bilan batamom uzilish mumkin emas. Insoniyat tarixida mutlaQo yangi madaniyat yaratishga urinishlar bo‘lgan, biroQ bunday urinishlar hunuk natijalarga olib kelgan. Bunga 1920 yillarda Sovet Rossiyasida «Proletar madaniyatini» yaratishga urinishni yoki «Madaniy inQilob»ni misol tariQasida keltirish mumkin. Bu «InQiloblar» jarayonida yangi madaniyat yaralmadi, aksincha bori ham Qilindi: Qo‘lyozmalar, kitoblar, suratlar yoQildi; me’moriy yodgorliklar buzildi, eng achinarlisi madaniy Qadriyat egalari maxv Qilindi. OQibatda o‘tmish bilan bog‘liQ uzviylik buzilib jamiyat ma’nan orQaga ketdi. Madaniyatning me’yoriy rivojlanishi uni asrab kelgusi avlodlarga meros Qilib Qoldirishni bildiradi. BiroQ, bu jarayon oddiy va bir hilda kechmaydi. Ma’naviy Qadriyatlarning mundarijasi, ularni Qayta ko‘rib chiQish va Qayta baholash, 3 И.А.Каримов. ¤збекистон XXI аср б ´ са ² асида. 1999 й. 3-б.

ularning o‘zaro bog‘liQlik usullari, munosabat tiplari, bilimlarni asrash va uzatish, hayot me’yorlari, voQelikni estetik idrok Qilish xususiyati o‘zgarmasdan Qolmaydi, ular uzluksiz harakatda bo‘ladi. Meros serQirra va ko‘p Qiyofalidir. Uning aniQ namoyon bo‘lishi tiplarning ko‘pligi, tendensiyalar xilma-xilligi bilan farQlanadi. Har bir yangi avlodning vorislik mexanizmi o‘tmishdoshlarning tajribasidan madaniyatning turli sohalarida farQlanadi: san’atdagi o‘lcham fandagidan boshQacha; tabiiy fanlar gumanitar fanlardan farQli. Vorislik (meros) har Qanday sohada insonning haQiQiy o‘zlashtirishida namoyon bo‘ladi, va ayni paytda mahalliy yoki dunyo miQiyosidagi jarayonlar shaklida ham ifodalanishi mumkin. Vorislikning mahalliy (cheklangan) shakli madaniyatning kasbiy (professional), milliy, etnik va boshQa ko‘rinishlariga ega. Bu faoliyat madaniy bosQichlarda bir me’yorda, tekkis yo‘nalish shaklllarida bo‘lmay, uning bir bosQichdan ikkinchi bosQichga sakrab o‘tishi notekis bo‘xronlar xususiyatiga ega. Insoniyatning ma’naviy yutuQlarini meros Qilib Qoldirishda vorislik keng miQyosli (umumiy) shaklda jarayonlar muffasal yo‘nalishda amalga oshadi. Masalan, Qadimgi Misr zakovati «Injil», «1001 kecha ertaklari» kabi madaniyat yodgorliklariga ijobiy ta’sir Qildi. Yana, yer yuzidagi barcha xalQlarning zamonaviy bilim sohalariga zamin bo‘lgan Bobil astronomiyasi, hind matematikasi, antik falsafa, rim huQuQi haQida ham shunday gapirish mumkin. Agar madaniyat va ma’naviyat sohalari tarkibida til, udumlar, an’analar va boshQalar bo‘lsa, ma’lum xalQning madaniyat tarixi doirasida meros Qoldirish jarayoni yaxshiroQ kechadi. BoshQa sohalarda esa texnika, fan, san’at kabi sohalardagi bir xalQQa tegishli meros boshQa xalQlarga ham tegishli mulkka aylanadi. Keyingi avlodlarga meros Qoldirish uchun madaniyatda belgilangan usul va mexanizm mavjud. Ulardan ba’zilari Qadimdan amal Qiladi, bu – namoyish Qilish, og‘zaki uzatish, folklor, san’at; boshQa usullar keyinroQ paydo bo‘ldi, bu – kino tasviri, ohonrabo yozuvi, kompyuter xotirasi. Barcha jamiyatlarda ham haQaQatdan ma’naviy merosning foydalanish imkoniyatlarini o‘zgartirish sharoiti bir xilda emas. Ular ijtimoiy-iQtisodiy, siyosiy, g‘oyaviy omillar bilan belgilanadi.

Bu omillar merosning hajmi, tanlash xususiyati, intensivligiga bog‘liQ. Bizga ma’lumki sovet jamiyatida kommunistik g‘oya hukmronligi davrida xalQlar, xususan O‘zbekistonda ham o‘zining haQiQiy tarixiy, milliy va ma’naviy merosidan mahrum etilgan edi. Umuman, madaniy merosdan mutlaQo mahrum bo‘lgan yoki foydalanmagan jamiyat yoki xalQlar tarixda bo‘lishi mumkin emas. Madaniy merosning mexanizmi Quyidagi xususiyatlarga ega 1. Ma’naviy merosning uzviyligi. Ajdodlar yaratgan ja’miki boylikka yangi avlod merosxo‘r bo‘ladi, tarixiy ahamiyatini yo‘Qotgan madaniyat o‘rnida yana madaniyatlar vujudga keladi, avvalgilardan ko‘p narsalar o‘zlashtiriladi. O‘tmish tajribasi bugun va kelajak uchun har doim asQotiQishi mumkin, shuningdek, bugun unitilgan narsalar butunlay yo‘Qolib ketmaydi. Masalan, V. Shekspir yuz yilcha unitilib, keyingi avlodlar uchun jahon adabiyoti va drammaturgiyasining klassigi sifatida tanildi. 2. O‘tmishdan kelajakka o‘tish jarayonida merosning o‘zgarishi. Madaniy merosning o‘tish davrida xususiyati o‘zgarishi mumkin. Ya’ni, milliy g‘oya mavjud nuQtai nazar va bilimlar talabiga mos keluvchi yangi talQindagi mazmun kasb etadi. Mana shunday ko‘rinishda u kelajakka meros bo‘lib o‘tadi. Bizning kunimizgacha SuQrot va Demokrat asarlarining asl nusxasi saQlanib Qolmagan, biroQ har bir avlod ularning g‘oyasini o‘zi uchun yangitdan kashf Qiladi va ularning falsafasini talQin Qiluvchi minglab kitoblar yaratiladi. 3. O‘tmishdan Qolgan barcha narsalar butunlay o‘zlashtirilmaydi, balki yangi davr va talabiga, ruhiga javob beruvchi, mohiyatan zarur narsalargina olinadi. Hozirda eskirgan va kerakmas deb hisoblangan narsalar, kelajakda balki yangi mohiyat va muhim ahamiyat kasb etar. AllaQaysi davrda Qolib ketgan kiyinish usuli kutilmaganda odatga aylanishi mumkin. Yangi hayot Qadim donishmandchiligidan g‘oya oladi. Har bir etnos, xalQ o‘zining mustaQil, betakror, behad noyob madaniyatiga ega. XalQlar hayotining mintaQaviy, tarixiy o‘ziga xosligi har bir xalQ madaniyatining

rivojlanishi uchun sharoit yaratib beradi, u yoki bu etnos hayotining saQlanib Qolishi va barhayotligiga imkon tug‘diradi. Shu tarzda millatlar olami- umumiy koinot shakllanadi, unda inson va uni tarixan o‘rab turuvchi tabiat uyg‘unlashib etnoslarning ijtimoiy ruhiyatiga ta’sir ko‘rsatadi, milliy xususiyat shakllanadi va uning amaliy faoliyat yo‘nalishini aniQlaydi. Mana shu boshlang‘ich madaniyat olamida inson turadi, bu yerda uning muhim o‘rni maQsadi shakllanadi, uning didi, hayotiy orzusi paydo bo‘ladi. Inson, madaniyatlarga merosxo‘r sifatida milliy mulkini o‘zlashtiradi. Namunaviy hulQ Qadriyatlarini asrashda va kelajakka Qoldirishda, jamiyatda odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi, aniQ barQarorlik bo‘lishi zarur. Madaniyatning mavjudligi va rivojlanish an’anasida, madaniyatlarni asrash usulida ham bu barQarorlik bor. An’ana madaniyatda yangi odatlar bilan uyg‘unlashib ketadi. Insonga nafaQat bilim, shuningdek, hayot faoliyatida an’anaviy ibratlar va yaxshi o‘zlashtirilgan mahorat va ko‘nikma ham zarur. BiroQ, ijodkorlikning boshlanishi fikrlash jihatdan dastlabki eslab tasvirlashdan ko‘ra sermahsullikni vujudga keltiradi. Madaniyatning rivojlanish jarayoni ijodkorlikning sub’ekti sanalgan shaxsning shakllanishi jarayoni bilan birga kechadigan hodisadir, ya’ni, insonni nafaQat jamiyatda mavjud bo‘lgan madaniy me’yorlar, an’ana va ibratlar, balki madaniy jarayonlarning rivojlanib borishi ham Qo‘llaydi. YuQorida ta’kidlanganidek milliy ma’naviy meros muammosi mamlakatimizda jamiyat uchun o‘ta muhimlilik kasb etmoQda. Chorizm mustamlakachiligi davrida Turkiston xalQlarining madaniyatiga ular «QoloQ» madaniyat deb past nazar bilan Qarashgan. Keyin sovetlar davrida O‘zbekiston xalQining madaniy merosiga bir yoQlama munosabat hukmronlik Qildi. Tarixiy haQiQat, adabiyot va san’at asarlari «sinfiy kurash», «xalQchilik» kabi g‘arib nazariya orQali baho berildi. FaQat kommunistik g‘oyaga mos keluvchi narsalarga yutuQ sifatida Qaraldi, Qolgan barchasiga hato deb yoki mutlaQo kishilar xotirasidan o‘chirib tashlashga urinildi. I.A. Karimov «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida» kitobida ta’kidlanganidek, «UzoQ davom etgan QattiQ mafkuraning tazyiQiga Qaramay,

O‘zbekiston xalQi avloddan-avlodga o‘tib kelgan o‘z tarixiy va madaniy Qadriyatlarini hamda o‘ziga xos an’analarini saQlab Qolishga muvaffaQ bo‘ldi. «MustaQilligimizning dastlabki kunlaridanoQ, ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oya ulkan bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo‘lib Qoldi 4 . Jamiyatimiz jadal tub o‘zgarishlar holatini boshdan kechirmoQda. Bunday davrda har bir kishiga mustahkam tayanch zarur. FaQat milliy g‘oya shunday tayanch bo‘lishi mumkin. FaQat milliy g‘oya islohatlar yo‘lidan muvaffaQiyatli borish uchun millatni birlashtirishi va jipslashtirishi mumkin. O‘zbekistonning kelajagi to‘g‘risida I.A. Karimov o‘zining mulohazalarida birinchi darajali Qilib milliy g‘oyani shakllantirishni Qo‘yadi. Uning asosida xalQning haQiQiy tarixini Qaytarish, milliy an’analarni tiklash, madaniy va ma’naviy merosni o‘rganish yotadi. Xuddi shu g‘oya – XXI asrda O‘zbekistonning ozod fuQorolarining ma’naviyati shakllanishida katta ahamiyat kasb etib, ularning o‘z Vatanini gullab- yashnashi uchun fidoiy bo‘lishi, o‘z xalQining buyuk o‘tmishidan faxrlanuvchi millat farzandlari bo‘lib shakllanishi uchun xizmat Qiladi. O‘zbek xalQining madaniy merosi ming yillar davomida yaratilgan. Unda turli davrlarda O‘zbekiston xududida e’tiQod Qilingan zardo‘shtiylik, buddizm, islom va boshQa dinlar yaratgan ma’naviy-axloQiy Qadriyatlar mujassamlashgan; Unda- butun dunyoga mashhur imom al-Buxoriy, at-Termiziy, NaQshbandiy, Yassaviy, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, A. Navoiy kabi ko‘plab buyuk mutafakkirlarning bilimi va salohiyati gavdalangan, bu merosda Amir Temur va Boburlarning davlatchilik va siyosiy Qurilish tajribalari; buyuk me’morchilik yodgorliklari, tasviriy san’at, muzika, amaliy san’at asarlari: xalQ urf-odatlari va an’analari, milliy sport turlari uyg‘unlashgan. MustaQillik yillarida xalQQa uning ma’naviy va madaniy boyliklarini Qaytarish borasida ko‘plab ishlar QilinmoQda. Dastlabki, eng muhim Qadam «O‘zbek tili haQidagi» Qonunning Qabul Qilinishi bo‘ldi. Bu bilan o‘zbek tilidagi xalQning bebaho madaniy va milliy boyligi maQomi tiklandi. Buxoro va Xiva shaharlaridagi 4 И.А.Каримов, ¤збекистон XXI аср б ´ са ² асида., Т.1997 й., 137-бет.

me’morchilik yodgorliklarini ta’mirlash borasida faol ishlar olib borilib, yodgorliklar shu davrda jahon ahamiyatidagi maQomga ega bo‘ldi. Bu shaharlarning 2500 yilligi, Toshkentning 2000 yilligi kabi sanalar katta tantana bilan nishonlandi. Ijtimoiy-iQtisodiy muammolarga Qaramasdan milliy madaniyatni asrovchi yangi muzeylar barpo etildi: Temuriylar davri tarixi muzeyi. Olimpiya shon-sharafi muzeyi va O‘zbekiston tarixi muzeyi yangi mazmunda boyitildi. MaQomchilar muzeyi va boshQalar dunyoga mashhur bo‘ldi. XalQQa o‘z tarixi va xotirasi QaytarilmoQda. Milliy va jahon madaniyati rivojiga ulkan hissa Qo‘shgan vatandoshlarimizning xizmatlari haQida yubiley tantanalari o‘tkazildi. O‘tgan yillarda Navoiy, Bobur, Qodiriy, Behzod, A. Farg‘oniy yubileylari nishonlandi. Alohida tantanalar bilan xalQaro miQiyosda Ulug‘bekning 600- yilligi, Amir Temurning 660- yilligi, Imom Buxoriyning 1225 yilligi o‘tkazildi. Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi va «Alpomish» eposining 1000 yilligi keng nishonlandi. AyniQsa katog‘on Qurbonlarining begunoh xotirasi tiklanishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ular orasida ko‘plab madaniyat arboblarining nomlari bor: jadidchilik harakatining yo‘lboshchilari, shoir va yozuvchilar-MunavvarQori Abdurashidxonov, A. Fitrat, Cho‘lpon, Ramziy, Botu va boshQalar. Milliy an’analarni tiklash bo‘yicha ham ko‘plab ishlar Qilindi. Navro‘z, hayit kabi Qadimgi xalQ va diniy bayramlar rasman hayotga Qaytdi. Hayr muruvvat udumlarini davom ettirish va yosh avlodni barkamol o‘stirish maQsadida O‘zbekiston Respublikasi Sog‘lom avlod uchun jamg‘armasini tashkil Qilib, dastlabki ordenini ham shunday atadi. Nogiron bolalar uchun «Mehribonlik» kabi sahovat festivali muntazam o‘tkazib kelinmoQda. O‘zbekistonda xalQaro kino, teatr va «SharQ taronalari» kabi musiQali festivallar o‘tkazish yaxshi an’anaga aylanib Qoldi. XalQ bahshichilik san’atiga e’tibor kuchayib Respublika konkurslari o‘tkazildi. Shuningdek milliy kurashimiz xalQaro maQomga ega bo‘lib, birinchi jahon Chempionati o‘tkazildi. YuQorida ta’kidlanganidek, madaniy Qadriyatlardagi vorislik jarayoni nafaQat milliy madaniyatlar rivojidagi vorislik bo‘lmay, balki boshQa xalQlar

madaniyatidagi yutuQlarni umumlashtirishdan ham iboratdir. Markaziy Osiyo mintaQasida yashovchi xalQlarning madaniyati Qadim zamonlarda ham g‘arb va SharQ mamlakatlari bilan yaQin madaniy aloQalar asosida rivojlangan. Madaniy hamkorlikning keng ko‘lami, etnik va diniy mazmundagi cheklanmaganlik Vatanimiz madaniyatining asosiy xususiyatidir. Hozirgi davrda ham milliy madaniyatni tiklashga asosiy e’tiborni Qaratgan holda O‘zbekiston xalQi jahon madaniyati va sivilizatsiyasining zamonaviy yutuQlarini egallashga harakat Qilib, jahon madaniyati rivojiga hissa Qo‘shmoQda. Bu borada jadal amaliy ishlar QilinmoQda: xalQaro konkurs va festivallar o‘tkazildi, chet mamlakatlar madaniyat kunlari va san’at asarlari ko‘rgazmasi namoyish Qilindi, hind madaniyat markazi, fransuz madaniyat uyi singari doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi madaniyat markazlari ochildi; o‘z o‘rnida O‘zbekiston madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlarini nazariy asoslash va uning jahon madaniyatidagi o‘rnini munosib baholash ishtiyoQi ham kuchli. Buning dalili sifatida «Mirzo Ulug‘bek va uning jahon sivilizatsiyasiga Qo‘shgan hissasi» (1994). «O‘zbekistonning jahonda tutgan o‘rni va roli. Buxoro va jahon madaniyati» (1995), «O‘rta Osiyo va jahon sivilizatsiyasi» (1998) kabi mavzularda o‘tkazilgan xalQaro konferensiya va seminarlarni ko‘rsatish mumkin. O‘zbekiston o‘zining boy madaniy an’analari va jahon madaniyati jarayonlaridagi faol ishtiroki tufayli uning xalQaro miQiyosidagi mavQei tobora oshmoQda. Buning yaQQol misoli 1997 yilda YuNESKO ijroiya kengashi a’zoligiga O‘zbekistonning saylanishi va 1998 y. 6 noyabrda Toshkentda YuNESKO ijroya kengashining 155 sessiyasini o‘tkazilishidir. Unda O‘zbekistonning taklifi bilan «Jahon madaniyat va YuNESKO ning a’zo davlatlaridagi faoliyati»degan hujjat Qabul Qilindi. Jahon madaniyatining ajlalmas Qismi hisoblangan milliy madaniy merosni asrash va o‘rganish rejasi bo‘yicha O‘zbekiston YuNESKO bilan o‘zaro munosabatlarini yanada kengaytirishi va respublikada zamonaviy ta’lim tizimini takomillashtirishi mo‘ljallangan.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z taraQQiyot va yangilash yo‘li. T.1992 y. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida. T. 1997 y. 3. Karimov I.A. IstiQlol va ma’naviyat. T. 1994 y 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘Q. T. 1998 y. 5. Vremya i preemstvennost v razvitii kulturi. Saratov. 1991 g. 6. Globalnie problemi i ob щ echelovecheskie sennosti. M.1999 g. 7. Ikonnikova S. Dialogi o kulture. L., 1989 g. 8. Kultura Uzbekistana: Tradisii i sovremennost. T. 1986 g. 9. Xayrullaev M. Madaniy meros va falsafiy fikr tarixi. T. 1985 y.

Похожие

Madaniy taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari. Dunyo madaniyatshunosligida nazariy muammolarning yechimi

Jamiyat va madaniyat

Madaniyatshunоslik va diniy madaniyat

Arxaik (ibtidoiy) madaniyat. An’aviy madaniyat

Mustaqillik va madaniy taraqqiyot