Madaniy taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari. Dunyo madaniyatshunosligida nazariy muammolarning yechimi - Культурология - Рефераты

Madaniy taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari. Dunyo madaniyatshunosligida nazariy muammolarning yechimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

132.5 KB

Madaniy taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari. Dunyo madaniyatshunosligida nazariy muammolarning yechimi Reja. 1. Madaniyat va tabiyat. 2. Madaniyat va jamiyat. 3. Madaniyat va sivilizatsiya. 4. Madaniyat va shaxs.

1. Hozirgi zamon madaniyatshunosligi (kulturologiyasi)da tabiat va madaniyatning bir-biriga ta’siri, o’zaro munosabatini ilmiy asosda tadqiq etish muhim nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. Inson tafakkur sohibi, madaniyat ijodkori sifatida tabiatga nisbatan befarq qaray olmaydi: o’z aqli, madaniyati vositasida tabiatni o’zlashtirishga, uning ne’matlaridan to’laroq bahramand bo’lishga intiladi. Insoniyatning ko’p asrlik tarixi shundan guvohlik beradiki, kishilarning tabiat to’g’risidagi bilimi, ax-loqiy madaniyati yuksalib borishi bilan tabiat taraqqiyoti tezlashgan, u tobora insoniylashgan, inson tabiat bilan uyg’unlashgan, yuqorida aytilganidek, insoniyat asta-sekin tabiatga qaramlikdan ozod bo’lib, ijtimoiy taraqqiyot va erkinlik sari qadam tashlagan. Inson bilan tabiat o’rtasidagi begonalashuv barham topgan, tabiiy mutanosiblikka erishilgan davrlarni madaniyatshunoslikda inson tarixining «oltin asri» deb atash rasm bo’lgan. Barcha diniy ta’limotlar, falsafiy tizimlar tabiat va madaniyat o’rtasidagi g’oyat murakkab muammolami oqilona hal etish, tabiiy mutanosiblikni shakllantirish, ekologik madaniyatni rivojlantirish uchun xizmat qilgan. Ekologik inqirozlar, insonning tabiatdan begonalashuvi, tabiatni shafqatsiz ekspluatatsiya qilish — ma’naviy qashshoqlik, insonning o’z mohiyatidan begonalashuvi madaniy taraqqiyotdagi umumiy tanazzul bilan bog’liqdir. Insoniyatning tabiatga bo’lgan munosabati uning o’z-o’ziga bo’lgan munosabatidir: tabiat aqlli mavjudot bo’lgan Hazrati insonni yaratish bilan tabiiy taraqqiyotdagi vorislik, uzluksizlik va tartib-intizomni qaror toptirgan. Тabiat jonsiz, hissiz va ongsiz borliq emas, balki o’ta ta’sirchan, o’ta «aqlii» va donodir. Тabiat to’g’risida chuqur bilimga, intellektual salohiyatga, axloqiy va ekologik madaniyatga ega bo’lgan ulug’ ajdod-l-inmiz tabiatni avaylab- asrashga, barcha tirik mavjudot haqida g’amxo’rlik qilishga intilganlar. Insoniyat tarixi — madaniyatning shakllanishi, ravnaq topishi va madaniy yuksalishning inqirozlar bilan almashinishi tarixidan boshqa narsa emasdir. Biroq har qanday madaniyatning, xususan, moddiy va ma’naviy madaniyatning shakllanishi uchun tabiat moddiy asos bo’ldi. Inson tomonidan

tabiatning o’zlashtirilishi, qaytadan yaratilishida madaniyat muhim vosita, tayanch bo’lib xizmat qilgan. Madaniyatshunoslik tarixining turli davrlarida goh tabiat va mada-niyatni bir-biriga qarama-qarshi qo’yish, goh ulami aynanlashtirish hollari ro’y berganligini ko’rishimiz mumkin. Т abiat va madaniyatning o’zaro munosabatini qanday tushunish konkret tarixiy davr ruhi, ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlari, u yoki bu xalqning ma’naviy salohiyati, madaniy an’analari bilan uzviy bogliq bo’lgan. Т abiiy-geografik muhit jamiyat taraqqiyotiga, xalq mentaliteti va madaniy rivojiga kuchli ta’sir ko’rsatib kelgan. Sharq va G’arb (Osiyo va Yevropa) mamlakatlarida tabiatga bo’lgan munosabatning bir-biridan keskin farqlanishi aslo bejiz emasdir. Sharq mamlakatlarida insonning to’q va farovon hayot kechirishi uchun tabiiy- geografik muhitning barcha qulayliklari inson va tabiat o’rtasidagi tabiiy mutanosibiikning rivojlanishi uchun puxta zamin yaratgan, barcha diniy ta’limotlar va falsafiy tizimlar tabiiy mutanosiblikni qo’llab-quvvatlashga yaqindan yordam bergan. Sharqliklarning butun e’tibori tabiatni to’laroq o’zlashtirish va talashga emas, balki o’z ichki dunyosini takomillashtirishga qaratilgan. Diniy falsafiy ta’limotlar dunyoviy ilm-fanni emas, balki inson ruhini kamol toptirishga qaratilgan. Sharq va G’arb madaniyatining tabiatga bo’lgan munosabati turlichadir. Sotsio-log K. Yungning ta’limotiga ko’ra, sharqliklarning ongi ularning ichki olamiga qaratilgandir: ular o’z ruhiy olamini takomillashtirish orqaligina o’zini erkin his etgan. Musulmonlar tabiatga Ollohning buyuk ne’mati deb qaraydi, uni buzish, vayron qilishni buyuk gunoh deb hisoblaydilar. Shariat hukmlarida, kosib va hunarmandlarning risolalarida tabiatdagi har bir narsa va hodisaga, tirik mavjudotga ehtiyotkoriik bilan munosabatda bo’lish zamrligining qafiy belgilanishi aslo bejiz bo’lmagan. O’rta Osiyo xalqlarining uyeg, suv, o’simlik va hayvonot olamiga bo’lgan munosaba-tini shakllantirishda islomgacha bo’lgan madaniy qadriyatlar, xususan, Zardo’sht hikmatlari, xalq og’zaki ijodiyoti yodgorliklari va keyinchalik, tasavvuf g’oyalari muhim rol o’ynagan. Umuman, sharq xalqlarining madaniyati uchun tabiatni ilohiylash-tirish, unga sig’inish muhim xususiyatdir. Bu jihatdan hind dinlarining,ayniqsa,

jaynizmning tabiat kuchlariga bo’lgan munosabati e’tiborga loyiqdir. Jaynizm biron-bir tirik mavjudotga zarar yetkazishni qafiy qoralagan. Jaynizm tarafdorlari tuproq ostidagi qurt-qumursqalarga jaroqat yetkazmaslik uchun dehqonchilik bilan shug’ullanishdan bosh tortganlar. Sharqliklarning tabiatga g’oyat ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lishi panteistik diniy ta’limotlar tomonidan qo’llab-quvvatlangan. Insonga oliy ilohiy mavjudot deb, barcha tirik mavjudotlarda ilohiy sifat mavjud deb hisoblaydigan panteistik talimot butun tabiatga ilohiy mohiyatning zuhuroti deb qaragan, insonga va har qanday tirik jonzotga nisbatan adolatsizlik, zulm va zo’ravonlikni keskin qoralagan. Panteizm namoyandalarining hayotga, tabiatga bo’lgan g’oyat oqilona munosabati bugungi kunda ham katta tarbiyaviy va ma’rifiy ahamiyatga molikdir. Buyuk mutasavvuf Abdurahmon Jomiy panteistik g’oyalarni keng targ’ib etgan, shuningdek, Alisher Navoiyning inson va tabiat munosabati haqida hikoya qiluvchi ko’plab tarixiy faktlarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Umuman, musulmon madaniyati inson va tabiat o’rtasidagi muno- sabatlarni uyg’unlashtirishga, tabiatdagi go’zallik, barkamollik inson kamoloti uchun andoza, namuna deb qarashga asoslanar edi. G’arb madaniyati va, umuman, xristian sivilizatsiyasi tabiatga ko’proq pragmatik yondashishga, tabiatni zabt etish, o’zlashtirish va inson manfaatlariga bo’ysundirishga asoslanar edi. K. Yungning ta’kidlashicha, g’arbliklarning ongi tashqariga, tabiatni bilish va zabt etishga qaratilgan edi. g’arbliklar tabiat sirlarini bilish, tabiat kuchlari ustidan hukmronlik qilish orqaligina o’zini erkin his etardi. Shu boisdan ham, g’arb madaniyatida: « Т abiat ibodat qilinadigan joy emas, balki ustaxonadir, inson esa u yerda ishlaydigan xodimdir», degan hikmat keng yoyilgan edi. G’arb madaniyati tizimida fan va texnikaning jadal rivojlanishi, ayniqsa, tabiatshunoslik fanlari sohasida erishilgan buyuk muvaffaqiyat-lar, inson ehtiyojlarining muttasil o’sib borishi Yevropadagi tabiiy-geografik muhitning barcha noqulayliklari bilan uzviy bog’liq edi.G’arb madaniyatining tabiatga bo’lgan munosabati turli tarixiy davrlarda muttasil ravishda o’zgardi.

G’arb madaniyatining tabiatga ta’sirining ilk namunasi dastavval qadimgi dunyo madaniyatida yaqqol ko’zga tashlandi. Qadimgi yunon mutafakkirlari asosan tabiatshunos («fizik») edilar. Ular tabiat qonunlarini bilish, yil kalendarini yaratish, quyosh soatini kashf etish, Oyning tutilishini oldindan bashorat qilish va boshqa sohalarda talay yutuqlarni qo’lga kiritgan edilar. Buyuk yunon faylasufi Arastuning barcha fanlarni fizika (tabiat) va metafizika (frzikadan keyingi) ga ajratishi ham ularining tabiat sirlarini bilishga katta qiziqish bilan qaraganligidan dalolat beradi. Qadimgi yunon tafakkurida, oldingi sahifalarda qayd etilganidek, «kultura» tushunchasining «yerga ishlov berish», «yerni qayta ishlash» ma’nosida qo’llanilishi ham qadimgi yunonlar tasavvurida ma’naviy madaniyat va tabiatning o’zaro bog’liq ekanligini ifodalaydi. Qadimgi yunon jamiyatida madaniyatning deyarli barcha sohalari: fan, san’at, huquq, etika, estetika, teatr, haykaltaroshlik, me’morchilik, sport va boshqalarning jadal rivojlanishi tabiat taraqqiyotining mahsuli bo’lgan insonni yanada takomillashtirish, uning intellektual va jismoniy qobiliyatini yanada yuksaltirish bilan bog’liq edi. Qadimgi yunon quldorlik madaniyatning inson va tabiatga bo’lgan munosabati biryoqlama , cheklangan va ziddiyatli edi. Qadimgi Yunon ijtimoiy – siyosiy taffakkuri Yunon quldorlik davlatining qonunlariga itoat qiladigan erkin fuqarolarinigina komil inson sifatida e’tirof kilar, ularga keng demokratik erkinliklar berishni , ularning har tomonlama kamol topishini nazarda tutar edi. Ayni vaqtda , harbiy yurishlar vaqtida hibsga olingan mahbuslar qullikka mahkum qilinar , barcha insoniy huquqardan mahrum etilardi. Qadimgi yunon jamiyatining qullarga bo’lgan shafqatsiz munosabatida yunon quldorlik madaniyatining tabiatdan begonalashuvi o’z ifodasini topgan bo’lsa, ilm, fan, san’at, siyosat, axloqning erkin fuqaro-larni har tomonlama kamol toptirish vositasi sifatida xizmat qilishi uning insondagi ijtimoiy sifatga, jamiyatdagi mavqeiga alohida urg’u berishi bilan bog’liq edi. Inson vujudidagi tabiiylik va sotsiallikka turlicha munosabat qadimgi yunon madaniyatining yuksak darajada rivojlanishinigina emas, balki uning tanazzulini ham tezlashtirgan.

Yunon quldorlik madaniyati o’ta siyosiylashgan jamiyat hayotining zarur sharti edi: yunon davlatining fuqarosi bo’lish — insoniy qadr-qimmatga ega bo’lish va madaniyat yutuqlaridan bahramand bo’lish, fuqarolikdan mahrumlik esa — insoniy hayotning tugashi demak edi. Shu ma’noda, Arastuning insonni «siyosiy mahluq» deb ta’riflashi bejis emas edi. Qadimgi yunon madaniyati tizimida siyosat yetakchi va hal qiluv- mavqega ega edi: san’at, ilm-fan, axloq, huquq erkin fuqarolarning Dsiy faolligini kuchaytirishga xizmat qilardi. quldorlik demokratiyasi dorlik madaniyatining shakllanishi uchun puxta zamin yaratgan va, li vaqtda, uning muqarrar ravishda inqirozga yuz tutishini oldindan gilagan edi. Zero, madaniyatning tabiatga bo’lgan munosabati, avvalo, onga bo’lgan munosabatida o’z ifodasini topadi, chunki inson o’zida butun tabiatning mohiyatini mujassamlashtiradi. Madaniyatning tabiatga ta’siri insonning mehnat faoliyati jarayonida to’laroq namoyon bo’ladi. Inson mehnat tufayli faqat tabiatnigina emas, balki o’z- o’zini ham o’zgartiradi, qobiliyatlarini yanada rivojlantiradi. Mehnat mashaqqatining shakllanishi insonning, avvalo, mehnat predmetiga, mehnat qurollariga, o’z-o’ziga bo’lgan munosabatida yaqqol ko’zga tashlanadi. Т aniqli nemis olimi Maks Veberning ta’kidlashicha, protestant etikasi tadbirkorlik va ishbilarmonlikning rivojlanishida, kapitalistik ruhning shakllanishida muhim omil bo’lib xizmat qilgan. Diniy rivoyatlarga ko’ra, inson tabiatan gunohkor ekan, uning istak va ehtiyojlari real imkoniyatlaridan ilgarilab borar ekan, u halol va ijodiy mehnati bilangina Х udo oldidagi gunohlaridan ozod bo’lishi mumkin. Mehnat mahsuli insonning xudoga qilgan eng yaxshi tuhfasidir. O’rta asrlar madaniyatining tabiatga bo’lgan munosabati ko’proq diniy- asketik mazmunga ega edi. Bu davrda madaniyat sohibi bo’lgan insonning tabiatga munosabati asosan ilohiyotchilarning diniy ta’limot-lariga asoslangan. Х udoni butun tabiatning ijodkori, yaratuvchisi sifatida talqin etish — bu davr sxolastik falsafasiga xos muhim xususiyat edi. Sharq mamlakatlarida keng yoyilgan tasavvuf ta’limotining shakl-lanishi insonning tabiiy ehtiyojlarini cheklash orqali ma’naviy-axloqiy rivojlanishni

ta’minlash bilan uzviy bog’liq edi. Т asavvuf o’zining tub mohiyatiga ko’ra moddiy ishlab chiqarishni, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlamas, dunyoviy ilm-fanni rivojlantirishni ma’qullamas edi. Musulmon Sharqi madaniyatining tabiatga bo’lgan munosabati ulug’ mutasavvuf Bahouddin Naqshbandning «Dil ba yoru dast ba kor», ya’ni «diling xudoda, qo’ling mehnatda bo’lsin» shiorida o’z ifodasini topgan edi. O’rta asrlar madaniyatida din yetakchi mavqega ega bo’ldi. Bu davr-ning ulug’ mutafakkirlari tabiatni Х udoning buyuk marhamati sifatida tushuntirishga, Х udoning mavjudligini mantiqiy dalillar orqali isbotlashga harakat qildilar. Bu davr madaniyati uchun tabiatni ilohiylashtirish xos bo’lib, uni ilmiy bilishga imkon bermas edi. Yevropa Uyg’onish davri madaniyati tabiat taraqqiyotining mahsuli bo’lgan Hazrati insonni ulug’lashga, gumanizm g’oyalarini keng tar-g’ib etishga asoslangan edi. Bu davrning ulug’ mutafakkirlari qadimgi dunyo madamyatining ilg’or yutuqlarini chuqur o’rganishga, inson aql-zakovati va yaratuvchanlik qobiliyatini tarbiyalashga, tabiat va inson mohiyatini chuqurroq bilishga imkon beradigan ilm-fanni rivojlantirishga puxta zamin yaratdilar. Uyg’onish davri madaniyatida hurilkrlilik, badiiy ijod, shaxs erkinligini qo’ilab-quvvatlash yetakchi o’rinni egalladi. Bu davrning Petrarka, Alisher Navoiy, Kamoliddin Behzod, Leonardo da Vinchi singari buyuk san’atkorlari badiiy ijod bilangina shug’ullanib qolmay, qomusiy bilimga ega bo’lgan, dunyoviy ilm-fan, hurfikrlilik rivojiga salmoqli hissa qo’shgan buyuk madaniyat arboblari ham edilar. Uyg’onish davri madaniyati tabiatga bo’lgan munosabatlarda bu-tunlay yangicha tamoyillarga asoslandi: Hazrati insonni har tomonla-ma kamol toptirish, uning ehtiyojlarini to’laroq qondirish, insonni baxtli qilish uchun ilm-fan, ma’rifatni rivojlantirish, tabiatni bilish zarur edi. Uyg’onish davri insoniyat tarixiga ko’p asrlar davomida diniy aqidatar qobig’ida mudragan Aqlning tom ma’noda uyg’onishi, uning insonga munosib

farovon hayot sharoitlarini yaratishga imkon beradigan ilm-fan va texnikaning taraqqiyoti uchun keng yo’l ochish davri sifatida kirdi. Yangi zamon madaniyati tizimida fan va texnika yetakchi o’rin egalladi. Shaxs erkinligini oliy qadriyat deb e’lon qilgan burjua davlati tabiat va jamiyat to’g’risidagi fanlarni jadal rivojlantirishga alohida e’tibor bera boshladi. Bu davrda madaniyat va tabiatning o’zaro ta’sirini ilmiy asosda tadqiq etish, madaniyatning mohiyatini o’rganish muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Ilm-fan va texnikaning jadal rivojlanishi bilan inson tabiatni to’la o’zlashtirish, tabiat kuchlarini o’z irodasiga bo’ysundirish va, hattotabiiy taraqqiyotnijadallashtirish, o’z ehtiyojlarini to’laroq qondirish imkoniga ega bo’ldi. ХХ asr o’rtalarida fan-texnika sohasida ro’y bergan inqilobiy o’zgarishlar inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlarga kuchli ta’sir ko’rsata boshladi. Т abiatshunoslik sohasida erishilgan buyuk yutuqlar, biotexnologiya va geninjeneriyaning rivojlanishi inson hayotini yaxshilash uchun qator qulayliklar yaratibgina qolmay, murakkab muammolarni ham keltirib chiqardi: qudratli texnika yordamida tabiatning jadal o’zlashtirilishi ekologik inqiroz vujudga kelishiga, tabiiy energetika manbalarining keskin kamayishiga, atmosferaning zaharlanishiga, juda ko’plab noyob o’simlik va hayvonlar turining qirilib ketishiga olib keldi. Inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlarni ilmiy asosda tadqiq etish, ekologik ong va madaniyatni rivojlantirish, yangi texnologiyalarning ekologik xavfsizligini ta’minlash, har bir ilmiy kashfiyotning oqibati uchun olimning shaxsiy mas’uliyatini kuchaytirish, fan etikasi kabi omillar jiddiy hayotiy muhim ahamiyat kasb eta boshladi. ХХ asr boshlarida N. Berdiyayev, O. Shpengler singari buyuk muta- fakkirlar fan-texnika inqilobining xatarli oqibatlari Yevropa madaniya-tining umumiy inqirozi bilan bog’liq ekanligini alohida ta’kidlagan edilar. Fan-texnika ravnaqi inson va tabiat o’rtasida yangicha munosabatlarni shakllantirishni, ekologik madaniyatni rivojlantirishni talab eta boshladi. Oliy o’quv yurtlarida ekolog-mutaxassislar tayyorlash, ta’lim muassasalarida ekologik tarbiya sifati va samaradorligini oshirish ulug’ ajdodlarimizning yer, suv, o’simlik va hayvonot

olamini avaylab-asrashga da’vat etuvchi ma’naviy qadriyatlarini tiklash — ekologik madaniyatni rivojlantirishning muhim yo’nalishlaridir. qator rivojlangan mamlakatlarda atrof-muhitni muhofaza qilish uchun faol kurashayotgan «yashillar partiyasi» tajribasini o’rganish, ekologik toza hududlar vu-judga keltirish, ayniqsa, muhimdir. Milliy mustaqillik xalqimizning umummilliy madaniyati rivojida yangi davrni boshlab berdi. Mustabid sovet tuzumi davrida xalq xo’jaligining ekstensiv yo’l bilan rivojlantirilishi, qo’riq va bo’z yerlarni o’zlashtirishga zo’r berilishi, mo’l hosil yetishtirish uchun yer, tuproq, suv va havoning zaharlanishi singari salbiy holatlarni bartaraf etish, Orol dengiziiii halokatdan saqlab qolish davlatimiz siyosatining ustuvor yo’nalishiga aylandi. Prezident I. A. Karimovning qator asarlarida, nutq va maqolalarida ekologik xavf-xatarlarni bartaraf etishning asosiy yo c nalishlari belgilab berildi. Milliy xavfsizligimizga jiddiy tahdid solayotgan ekologik inqirozlarni oqilona bartaraf etishda xalqimizning ekologik madaniyatini yuksaltirish, ayniqsa, muhimdir. « Т abiatga qo’pol va takabburlarcha munosabatda bo’lishga yo’l qo’yib bo’lmaydi, — deb yozadi I. A. Karimov. — Biz bu borada achchiq tajribaga egamiz. Bunday munosabatni tabiat kechirmaydi. Inson — tabiatning xo’jayini, degan soxta sotsialistik mafkuraviy davo, ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida ko’plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlarning hayoti uchun fojiaga aylandi. Ularni qirilib ketish, genofondning yo’q bo’lib ketishi yoqasiga keltirib qo’ydi» 1 . Х ullas, madaniyat va tabiat bir-biri bilan uzviy bog’liqdir: madaniyat rivoji tabiat taraqqiyotini tezlashtiradi, tabiat esa, o’z navbatida, mada-niyatning ravnaqi uchun moddiy asos bo’lib xizmat qiladi. Т abiatga bo’lgan munosabat insoniyat madaniy taraqqiyotining o’ziga xos mezoni hisoblanadi. Т urli tarixiy davrlarda madaniyatning tabiatga ta’siri turlicha mazmun va xarakterga ega bo’lgan. Ijtimoiy mulkchilik munosabatlari hukm surgan sotsialistik jamiyatda tabiatga nisbatan shafqatsizlik, uni talon-taroj qilish odatiy holga aylandi. Х ususiy mulkchilik, tadbirkor-likning rivojlanishi, milliy mustaqillikni mustahkamlash sharoitida ta-biatga insonlarcha madaniy munosabatda bo’lish, uning ne’matlaridan

oqilona foydalanish, ekologik madaniyatni rivojlantirish milliy taraqqiyot asosi bo’lib qoldi. 2. Madaniyatning insoniyat jamiyati shakllanishi va taraqqiyotidagi rolini to’g’ri belgilash muhim nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. Afsuski, sovet madaniyatshunosligida bu muhim masala biryoqlama va ko’p hollarda xato talqin etib kelindi. Т arixga materialistik nuqtai nazardan qarash ijtimoiy borliqni ijtimoiy ongga nisbatan birlamchi deb hisoblash, ijtimoiy borliq asosiga moddiy ne’matlar ishlab chiqarishni qo’yish, mehnatni madaniyat asosi deb davo qilish va boshqalar madaniyatning ijtimoiy taraqqiyot va shaxs hayotidagi o’rni va rolini to’g’ri belgilashga monelik ko’rsatib keldi. Mustaqillik yillarida shakllangan yangicha siyosiy tafakkur va falsafiy dunyoqarash madaniyatning jamiyat va shaxs hayotidagi yo’lini yangicha tushunishga imkon berdi. Madaniyat tushunchasining inson va jamiyat tushunchalari bilan uzviy bog’liqligi haqida yuqorida aytib o’tildi. Buyuk fransuz mutafak-kiri Emil Dyurkgeymning ta’lim berishicha, madaniyat inson ongi va irodasiga bog’liq bo’lmagan holda undan ilgari vujudga kelgan va insonga majbur qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, har bir individ madaniy olamda tug’iladi, uni o’zlashtiradi, insoniy sifatlarga ega bo’ladi (sotsiallashadi) va uning rivojiga muayyan hissa qo’shadi. Madaniyat, avvalo, insoniyatning ko’p asrlik bilimlari va tajribalari yig’indisi sifatida namoyon bo’ladi. Inson aqlli mayjudot sifatida ko’p asrlar davomida jamiyat tomonidan yaratilgan bilim, tajriba, ko’nikma, xulq-atvor meyorlarini, ya’ni madaniyatni o’zlashtiradi. U barcha tirik mavjudotlardan farqli o’laroq butun hayoti davomida sotsiogenetik dasturni amalga oshirishga harakat qiladi. Sotsiogenetik dastur biogenetik dasturdan farqli ravishda avloddan avlodga irsiyat yo’li bilan o’tmaydigan, ijtimoiy hayot jarayonida tarbiya va ta’lim vositasida o’zlashtiriladigan xulq-atvor me’yorlari, madaniyat namunalaridir. Axloqiy tarbiyaning butun mazmuni yosh avlodning xatti-harakati, xulq-atvori va

faoliyatini tartibga solishdan va uning madaniy ko’nikmalarini shakllantirishdan iboratdir. Madaniyat insonni hayvondan, jamiyatni esa tabiatdan farqlaydi-gan sifatiy belgi, faqat insonga va jamiyatgagina xos bo’lgan, uning xatti-harakatlari, faoliyati va mehnat mahsulotlarida namoyon bo’ladigan bilimlar, tajribalar, ko’nikmalar, majmuasidir. Madaniyat ijtimoiy borliqning zarur sharti va asosidir. U endigina dunyoga kelgan insonga nisbatan tashqi, yot va begona kuch sifatida ta’sir ko’rsatadi. Bola ota-bobolar amal qilib kelgan axloqiy me’yorlar, madaniyat namunalarini avvalo ko’r-ko’rona taqlid qilish, keyinroq esa, so’z va tushunchalar orqali tarbiya jarayonida o’zlashtiradi. Biogenetik dastur ota-onadan irsiyat yo’li bilan o’tar ekan, mavjudot sifatida hayot kechirishi va ehtiyojlarini qondirishi (ovqatlanishi, himoyalanishi, zurriyot qoldirishi va h. k.) uchun muhim vosita, tabiiy qurol bo’lib xizmat qiladi. Madaniyat namunalari aqlli mavjudot bo’lgan inson hayotining zarur sharti sifatida endigina dunyoga kelgan chaqaloqning xatti- harakati, xulq-atvoriga uzluksiz tarbiya jarayonida ishontirish yoki majbur qilish yo’li bilan singdiriladi. Inson mohiyatan o’zida madaniyat tashuvchi va madaniyat yaratuvchi mavjudotdir. Madaniyat namunalari shaxs, jamiyat va millatning o’zligini anglashi va namoyon etishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxs madaniyati, jamiyat madaniyati, milliy madaniyat — umumbashariy madaniyatning turli darajada namoyon bo’lishidir. Inson xatti-harakati va xulq-atvorini tartibga solish kishilik jamiyatining shakllanishida muhim omil bo’lgan. Buyuk nemis faylasuflari Immanuyel Kant, Zigmund Freyd o’z tadqiqotiarida jinsiy hayotni tartibga solish, oilaning paydo bo’lishi (ya’ni madaniyatning paydo bo’lishi) insonning hayvonot olamidan ajralib chiqishi va kishilik jamiyatining vujudga kelishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lganligini ko’rsatgan edilar. Boshqacha qilib aytganda, sovet madaniyatshunosligida ta’kidlanganidek, inson faqat mehnat tufayli madaniyat yaratgan emas, balki, aksincha, madaniyat tufayli inson o’z xatti-harakatini tartibga solish, oila va jamoa bo’lib yashash, mehnat qilish ko’nikmasiga ega bo’lgan.

Insonga xos fazilat va sifatlarning shakllanishi axloqiy mada-niyatning rivojlanishi bilan, jamiyat inqirozi esa madaniyatning umumiy tanazzuli bilan uzviy bog’liq ravishda ro’y beradi. Madaniyat ravnaqi va ijtimoiy munosabatlarning takomillashib borishi bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan jarayonlardir. Shu o’rinda madaniy va ijtimoiy taraqqiyotning o’ziga xos xususiyatlari haqida qisqacha fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. Ilgari ta’kidlab kelinganidek, madaniyat namunalari keng xalq ommasi tomonidan mexanik tarzda emas, balki ijtimoiy hayotning turli sohalarida faoliyat ko’rsatayotgan eng ilg’or kishilar, ziyolilar, ilm-fan ahllari tomonidan yaratiladi, jamiyatning asosiy ko’pchilik qismi esa madaniyatning ilg’or namunalarini o’zlashtirish va sotsiallashtirish jarayoniga tortiladilar. Ma-daniyatdagi umumiy inqiroz madaniyatning ilg’or namunalarini yaratuvchi elita — sara toifa bilan keng ommaning ma’naviy salohiyati o’rtasidagi tafovut va ziddiyat bilan bog’liq ravishda ro’y beradi. Ijtimoiy-siyosiy hayotda, ilmiy va badiiy ijodda shaxs erkmligining tobora ortib borishi madaniy rivojlanishning mezoni hisoblanadi. Shaxs erkinligi strukturasida, shubhasiz, siyosiy erkinlik juda muhim o’rin egallaydi. Insoniyat o’zining madaniy taraqqiyot jarayonida siyosiy boshqarishni takomillashtirish, davlat va nodavlat tashkilotlari tizimini yaratishda muayyan tajriba va bilimlar orttirdi. Davlat va uning tarixiy shakllari insoniyatning madaniy-ma’naviy taraqqiyoti, shaxs erkinligi darajasining ortib borish tendensiyasining qonuniy natijasi sifatida vujudga keldi. Jamiyatda siyosiy boshqarishning qanday shakli (monarxiya, aristokratiya, demokratiya)ning amal qilishi jamiyatdagi ilg’or qatlamlarning madaniyatiga bevosita bog’liqdir. «Dunyoning de-mokratik qadriyatlaridan bahramand bo’lishda aholining bilimdonligi muhim ahamiyat kasb etmoqda, — deb yozadi I. A. Karimov. — Faqat bilimii, maVVatli jamiyatgina demokratik taraqqiyotning barcha afzal- liklarini qadrlay olishini va, aksincha, bilimi kam, omi odamlar avtoritarizmni va totalitar tuzumni ma’qul ko’rishini hayotning o’zi ishonarli tarzda isbotlamoqda» 1 .

Jahondagi ko’plab xalqlarning madaniy rivojlanish tarixi gomogen madaniyatning geterogen madaniyatga o’tib borishidan dalolat beradi. o’zbekiston xalqlarining keyingi ikki asr davomida Yevropa xalqlari, xususan, Rossiya madaniyatining ilg’or yutuqlarini o’zlashtirishi, shubhasiz, ijtimoiy-siyosiy hayotda muhim ijobiy o’zgarishlarni vujudga keltirdi. Ilg’or o’zbek ma’rifatparvarlari, ziyolilari, jadidlar rus madaniya-tining ilg’or namunalarini har tomonlama chuqur o’rganishga da’vat etish orqali o’lkaning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o’zgarishlar qilishga umid bog’laganlar. Milliy mustaqillik yillarida ijtimoiy-siyosiy hayo-timizda tub islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, Prezident Islom Karimov ta’kidlaganidek, ilg’or mamlakatlar xalqlarining madaniy yutuqlarini keng targ’ib etadigan ijodkor ziyolilarning shaklanishiga bog’liqdir. «Milliy tafakkur o’z taraqqiyotida madaniy qurilish vazifa-lariga dunyo miqyosida yondashishi, boshqa xalqlarning taqdiri, ularning o’zaro munosabatlari bilan yaqindan qiziqishi, ular hayotining eng teran nuqtalarigacha kirib borishi, milliy manfaatlarni hisobga olishi kerak» 2 . Madaniyatning jamiyat hayotidagi ahamiyatini haddan tashqari bo’rttirish ham, uning ahamiyatini kamsitish ham birday xatodir. XVIII asrdayoq mashhur fransuz mutafakkiri Jan Jak Russo madaniyatning ahamiyatmi haddan tashqari bo’rttirishga qarshi tabiiy insonning axloqiy ustunligi g’oyasi va tabiatga qaytish shiorini ilgari surgan edi. ХХ asr boshlarida taniqli nemis faylasufi Fridrix Nitsshe madaniyat strukturasida fan va texnika yetakchi mavqeni egallab, hayotning rivojiga imkon bermayotganhgini keskin tanqid qilgan edi. Zigmund Freydning fikricha, madaniyat o’zining axloqiy me’yorlari, talab va qadriyatlari bilan dastavval kishilik jamiyatining paydo bo’lishida muayyan ijobiy rol o’ynagan bo’lsa, keyinchalik o’zining taqiqlovchi talablari, qafiy me’yorlari bilan kishilik jamiyati rivojiga xalaqit bera boshlagan. O’tgan asrning 60—70 yillarida qator g’arb mamlakatlarida mada- niyatga qarshi kurash harakati keng quloch yozdi. Bu harakat o’z atro-figa Russo, Nitsshe, Freyd g’oyalarining tarafdorlarini, talaba-yoshlarni birlashtirdi. Ular

«ommaviy madaniyat» qadriyatlarining keng yoyili-shiga, fan va texnika fetishizmiga qarshi kurash boshladilar. Madaniyatni tanqid qilish uning jamiyat hayotidagi ahamiyatini butunlay inkor etish emas, balki uning ahamiyatini yana ham chuqurroq idrok etish, uning inson yaratuvchanlik funksiyasini kuchaytirish demakdir. Madaniyat uchun ayni bir vaqtda ham statika (barqarorlik), ham dinamika (rivojlanish, o’sish) jarayonlari xosdir. Muayyan me’yorlar, andozalar, bilim va qadriyatlar majmuasi sifatida madaniyat ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashga yaqindan yordam beradi. Madaniyatning barqarorlikni saqlash funksiyasi konservatizm xavfming kuchayishiga olib kelishi mumkin. Madaniyat jarayon sifatida bir joyda uzoq vaqt to’xtab turolmaydi: jamiyatning ilg’or ziyolilari, ijodkor qatlami uning yuksakroq namunalarini yaratadilar; natijada, madaniyatga xos an’anaviylik novatorlik bilan uyg’unlashadi. Yangilikdan eskilik, progressivlik va konservat borlik, milliylik va umuminsoniylik o’rtasidagi tafovut va ziddiyat jarayonida madaniyat faol rivojlanadi va ta’sirchan kuch sifatida namoyon bo’ladi. Jamiyat taraqqiyoti yo’lida paydo bo’lgan muammolarning tez va oqilona hal etilishi keng xalq ommasi madaniy darajasining yuksalishiga, ilg’or shaxslar tomonidan yaratilgan madaniyat namunalarining qanchalar tez o’zlashtirilishiga bog’liqdir. Keng xalq ommasining ma’naviyatini yuksaltirish milliy madaniyatning rivojlanishida, ijtimoiy muammolarni oqilona hal etishda muhim ahamiyatga egadir. Demokratik jamiyat turli millat va xalqlar, sotsial guruhlar va sinflar o’rtasidagi hamkorlik, o’zaro ta’sir munosabatlari asosida rivojlanadi. Har bir xalq, millat va sotsial guruhning turmushi, hayot sharoitlari, fikrlash tarziga mos ravishda o’ziga xos madaniyat vujudga keladi. Т urli xalqlar o’rtasida turlicha madaniyatning vujudga kelishida tabiiy-geografik sharoit, iqlim, mehnatni tashkil etish usullari muhim rol ynaydi. Milliy madaniyatdagi individuallik, o’ziga xoslikka haddan shqari ko’p urg’u berish oxir-oqibatda milUy mahdudlikka, jahon sivilizatsiyasidan uzilib qolishga, va nihoyat, turli milliy madaniyatlar o’rtasida ixtiloflar kelib chiqishiga olib kelishi mumkin. Mulkchilikka bo’lgan munosabatlarning xilma-xilligi turli sotsial guruhlar, sinflar madaniyatida o’ziga

xos tafovutlarni keltirib chiqaradi. Shahar va qishloq madaniyati, ziyolilar va omma madaniyatining bir-biridan farqlanishi aslo bejiz emasdir. Bunday tafovutlar mehnatni tashkil etish usullari, mulkchilikka turli munosabatning mavjudligi bilan bog liq bo’lib, bu tafovutlarni sun’iy ravishda kuchaytirish ham, ularni zudlik bilan yo’qotish ham jamiyat uchun noxush oqibatlarni keltirib chiqaradi. Sotsial mobillik (ijtimoiy sinf va guruhlarning harakatchanligi yoki moslashuvchan) bozor munosabatlari sharoitida obektiv ravishda amal qiladigan muhim qonuniyat bo’lib, Boshqacha qilib aytganda, kasb etikasi ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirishda qanchalar muhim ahamiyatga ega bo’lgani singari turli sinflar, sotsial guruhlar madaniyatining o’ziga xosligini bilish, idrok etish ham jamiyatdagi turli ijtimoiy qatlamlarning integrallashuvida muhim ahamiyat kasb etadi. Emil Dyurkgeym ta’kidlaganidek, mehnatning ijtimoiy taqsimlanishi jamiyat a’zolari o’rtasidagi ijtimoiy birdamlikning yanada mustahkamlanishi uchun puxta zamin yaratadi, yangidan-yangi kasb va mutaxassislarning paydo bo’lishi ijtimoiy guruh va qatlamlar o’rtasidagi aloqadorlikni yanada kuchaytiradi. Sobiq sovet jamiyatida milliy madaniyatlar o’rtasidagi tafovutlarni zudlik bilan yo’qotishga urinish noxush oqibatlarni keltirib chiqargani singari turli sotsial guruhlar va sinilar madaniyati o’rtasidagi o’ziga xoslikni nazar-pisand qilmaslik ham salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda istiqomat qilayotgan oz sonli xalq va millatlarning milliy madaniyatini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga, milliy markazlar tashkil etishga alohida e’tibor berila boshlandi. Prezident I. Karimov ta’kidlaganidek, «har qanday millat, u naqadar kichik bo’lmasin — insoniyatning boyligidir va har qanday milliy birlikning, uning til, madaniy va boshqa xususiyatlarining yo’q bo’lib ketishi yer yuzidagi madaniy va genetik fondning, shaxs imkoniyatlarining qashshoqlashuviga olib keladi» Har bir milliy madaniyat insoniyat madaniyatidan ajralgan holda rivojlana olmaydi. Milliy madaniyatlar bir-biriga ta’sir ko’rsatadi, bir-birini boyitadi va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarini yanada takomillash-tirishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Har bir xalq o’zining noyob, betakror va o’ziga xos

milliy madaniyati bilan insoniyat madaniyati tarkibida munosib o’rin tutadi. Mamlakatimizda demokratik o’zgarish-larning yanada chuqurlashishi va fliqarolik jamiyati asoslarining yaratilishi, o’zbekistonning jahon sivilizatsiyasiga qo’shilib borishi jamiyatimizning madaniy taraqqiyoti yo’lida paydo bo’lgan muammolarni oqilona hal etishni, Yer yuzidagi ilg’or xalqlar madaniyati yutuqlarini chuqur o’rganishni taqozo etadi. O’zbekistonning qator Yevropa mamlakatlari bilan iqtisod, siyosat, madaniyat sohasidagi o’zaro hamkorligi, iqtidorli yoshlarimizning xorijdagi oliy o’quv yurtlarida tahsil ko’rishi, ilg’or xalqlar bilan madaniy muloqotda bo’lishi, shubhasiz, yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlaming muhim tayanchi bo’lib xizmat qiladi. Х ullas, hozirgi zamon madaniyatshunosligida madaniyat va jami-yatning o’zaro ta’siri va munosabatini ilmiy asosda tadqiq etish g’oyatda dolzarb masaladir. Madaniyat tushunchasi taraqqiyot, yangilikka intilish, ma’naviy yangilanish, yaratish, yaxshilik va ezgulikni avaylab-asrash, qo’llab-quvvatlash bilan uzviy bog’liq ekan, jamiyat hayotini madaniyatsiz, madaniyat rivojini esa sog’lom ijtimoiy munosabatlar tizimisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Madaniyat o’zining tub mohiyatiga ko’ra milliylik va umuminsoniylikning uzviy birligi sifatida namoyon bo’lar ekan, har bir yangi avlodga uzoq ajdodlarimizning bilimi, tajribasi, qadriyatlari, ko’nikma va malakalaridan bahramand bo’lish imkonini berish, xalqlami bir-biri bilan yaqinlashtirish, ijtimoiy totuvlik va bar-qarorlikni ta’minlash buyuk gumanistik vazifadir. Jamiyat va insonga madaniy hodisa sifatida qarash madaniyatning shaxs va jamiyat hayotidagi ahamiyatini teranroq anglashga yordam beradi. Zero G’arbiy Yevropa olimlarining tadqiqotlarida madaniyat va jamiyat tushunchalarining bir xil ma’noda qo’llanilishi ham bejiz emasdir. Madaniyat va sivilizatsiyaning o’zaro munosabatini tadqiq etish madaniyat va jamiyatning o’zaro ta’sirini teranroq tushunishimizga yaqindan yordam beradi. 3. Madaniyatshunoslik tarixida madaniyatning mohiyatini bilishga turlicha metodologik nuqtai nazardan yondashib kelindi. Madaniyatga materialistik yondashish — har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya, ishlab-chiqarish usuli o’ziga

xos madaniyat yaratadi, degan g’oyaga asoslanar, ma’naviy madaniyatga nisbatan moddiy madaniyatni ustun qo’yar, har bir milliy madaniyatning betakror va noyobligini inkor etar, madaniyat istiqbolini yagona madaniyatning shakllanishi bilan bog’lar edi. Madaniyatning mohiyatini bilishga sivilizatsiyali yondashuv esa aksincha, har bir milliy madaniyatning betakrorligini, unda umumin-soniylik va o’ziga xoslik mavjudligini e’tirof etishni nazarda tutadi. Madaniyatshunoslik tarixida madaniyat va sivilizatsiya tushuncha-larini bir-biri bilan aynanlashtirish, bir-biriga qarama-qarshi qo’yishga qaratilgan xilma- xil nazariyalar vujudga keldi. Bizningcha, madaniyat va sivilizatsiya bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, ulami bir xil hodisa sifatida tavsiflash ham, ulami bir-biriga qarshi qo’yish ham to’g’ri emas. «Sivilizatsiya» atamasi madaniyat atamasiga nisbatan ancha keyin, ya’ni XVIII asr o’rtalarida vujudga keldi. Sivilizatsiya tushunchasini birinchi bo’lib shotland faylasufi A. Fergyusson qo’llagan. U insoniyat tarixini yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya davrlariga bo’ldi. A. Feigyusson sivilizatsiya deganda ijtimoiy rivojlanishning oliy bosqichini tushungan. XVIII asr fransuz ma’rifatparvar-faylasuflari sivilizatsiya tushunchasini keng va tor ma’noda qo’lladilar. Ular keng ma’nodagi sivilizatsiya deganda aql, adolat va diniy bag’rikenglik prinsiplariga asoslanadigan jamiyat taraqqiyotining yuqori bosqichini nazarda tutdilar. Fransuz ma’rifatparvarlarining sivilizatsiya to’g’risidagi bunday tasavvurlari A. Fergyusson qarashlari bilan hamohang deyish mumkin. Ularning fikricha, sivilizatsiya tor ma’noda «madaniyat» tushunchasi bilan uzviy bog’liq bo’lib, insonga xos barcha sifatlar (o’tkir zehn, yuqori ma’lumot, ko’rkamlik, muloyimlik) majmuasini ifodalaydi. Keyinchalik sivilizatsiya tushunchasi yangicha mazmun bilan boyib bordi. Ingliz tarixchisi Amold Т oynbi sivilizatsiyaga madaniyatning muayyun bosqichi sifatida qaradi, madaniyatning ma’naviy jihatlariga alohida urg’u berdi, dinni sivilizatsiyaning eng muhim elementi deb hisobladi.

Nemis madaniyatshunosi Osvald Shpengler o’zining «Yevropa quyoshining so’nishi» (1918-1922) asarida sivilizatsiyani inqirozga yuz tutgan, o’lib va yemirilib borayotgan madaniyat sifatida ta’rifladi. Uning fikricha, madaniyat jonli organizm bo’lib, shaxs ijodiy qobiliyati va individualligini to’la namoyon etadi, san’at va adabiyotning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Sivilizatsiyada esa texnika va hissiz aql hukmronlik qilar ekan, bu narsa badiiy ijodga imkon bermaydi, insonni hissiz maxluqqa aylantiradi. Т aniqli rus faylasufi Nikolay Berdyayev ham o’zining « Т arixning ma’nosi» asarida shunday fikmi ilgari surgan edi. Madaniyat va sivilizatsiya mohiyatini bilishda ularni bir-biri bilan qiyoslash, har birining nisbiy mustaqilligi va o’ziga xos xususiyatlarini ajratish muxim metodalogik ahamiyatga molikdir. Sivilizatsiyaga erishish, shubhasiz, madaniyatning biron-bir darajasiga erishish, madaniyat esa, o’z navbatida, insoniyatning sivilizatsiyaga erishganlik ko’rsatkichidir. Madaniyat va sivilizatsiya elementlari inso-niyat tarixining juda uzoq davrlariga borib taqaladi: insoniyat yovvoyilikka qarshi madaniyatni, varvarlikka qarshi sivilizatsiyani yaratdi. Yovvoyilik va varvarlik bir ma’noli tushunchalar emas: yovvoyilik insoniy mohiyatdan begonalashish, nooqilona emas, balki instinktiv ravishda faollik ko’rsatishdir; varvarlik — mavjud ijtimoiy tartib, me’yor, qoida, qonun va axloqni tan olmaslik, yovuzlik, bosqinchilik va tajovuzkorlik ifodasidir. Madaniyat — ta’lim-tarbiya bilan, ijtimoiy talablarni o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lsa, sivilizatsiya davlatning paydo bo’lishi, jamiyat a’zolarida fuqarolik tuyg’usi, davlat qonunlariga nisbatan hurmat xissining shakllanishi bilan bog’liqdir. («Sivilizatsiya» atamasining inglizcha «fukarolikka oid» degan ma’noni anglatishi hambejiz emasdir). Insoniyat madaniyat vositasida yovvoyilikka qarshi kurashmay turib, odamlarda fukarolik hissini, davlat qonunlari, ijtimoiy tartiblarga hurmat hissini shakllantira olmas, vahshiylikning har qanday ko’rinishlariga qarshi kurasha olmas edi. Shu boisdan ham, madaniyat sivilizatsiyaga nisbatan ilgariroq vujudga keldi.

Х alqlar yuksak madaniyatga erishmay turib, o’ziga xos sivilizatsiya yarata olmas edilar. Yer yuzidagi barcha xalqlar, katta-kichikligidan qat’i nazar, o’ziga xos madaniyatga egadir, bunga aslo shubha yo’q. Lekin barcha xalqlar ham sivilizatsiyaga erishgan emaslar. Amold Т oynbi Yer yuzida hozirgacha atigi o’n uchta mahalliy (lokal) sivilizatsiya mavjud bo’lganligini, ulardan faqat sakkiztasigina hozirgacha yashab kelayotganligini ko’rsatgan edi. Sivilizatsii va taraqqiyotida uch davrni bir-biridan farqlaydilar: 1. agrar bosqich (o’rta asrlar uchun xos); 2. industrial bosqich (kapitalizm uchun xos); 3. postindustrial bosqich (XX asrning yillaridan boshlanadi; fan texnika revalyutsiyasi, infarmatsion jamiyat bilan bog’liq) Sivilizatsiyalar o’z miqyosiga ko’ra: jahon sivilizatsiyasi, mintaqa sivilizatsiyasi va milliy sivilizatsiyaga bo’linishi ham mumkin. Jahon sivilizatsiyasi mintaqaviy va milliy sivilizatsiyalarning o’zaro ta’siri va uyg’unlashuvi jarayonida shakllanadi. Milliy sivilizatsiyalar (xitoy, hind, fransuz, mayya, nemis, rus va boshqalar) buyuk xalqlarning uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllanadi; bunda u yoki bu din, hayot falsafasi, milliy lafakkur va madaniyat muhim rol o’ynaydi. Madaniyat va sivilizatsiyaning umumiy va o’ziga xos jihatlarini bclgilashda madaniyat va sivilizatsiyaning muhim elementlarini ajratish muhimdir. Madaniyatning eng muhim elementlari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 1) bilim, tushuncha, tasavvur, qarashlar va ilmiy nazariyalar; 2) mazkur bilim, tasavvur, qarasMar, nazariyalaming predmetlashuvi, ro’yobga chiqishi; 3) ana shu jarayonda inson shaxsining shakllanishi va takomillashuvi. Madaniyat elementlarining har biri o’zaro bog’liq bo’lib, inson shaxsining shakllanishi jarayonida madaniyatning insonparvarlik va taraqqiyparvarlik mohiyati to’laroq namoyon bo’ladi.

Mavjud ilmiy adabiyotlarda moddiy va ma’naviy madaniyatni bir-biridan farqlash va hatto ulami bir-biriga qarama-qarshi qo’yish hollari mavjuddir. Ayrim tadqiqotchilar sivilizatsiyani moddiy madaniyat (texnika, texnologiya) bilan bog’laydilar. Bizningcha, sivilizatsiyani madaniyatning faqat bir jihati bilangina bog’lash ancha munozarali va istiqbolga ega emasdir. Zero, madaniyatshunoslikda madaniyatga yaxlit va bir butun ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida qaraladi. Ilk sivilizatsiyaga xos eng muhim belgilarga quyidagilar kiradi: davlatning paydo bo’lishi; yozuvning vujudga kelishi; dehqonchilikning hunarmanchilikdan ajralib chiqishi; jamiyatning sinflarga bo’linishi; shaharlarning paydo bo’lishi. Hozirgi zamon sivilizatsiyasiga xos muhim belgilar sifatida quyidagilami ko’rsatish mumkin: huquqiy davlatning mavjudligi; davlatlar, xalqlar, ijtimoiy sinflar o’rtasidagi konfliktlarni umumiy konsensus asosida hal etishga intilish; butun jahon miqyosida ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanganligi; kommunikatsiya tizimining mavjudligi; planetar ong, planetar axloqning shakllanganligi. Sivilizatsiya turli tarixiy davr va xalqlar madaniyatining o’zaro ta’siri, madaniy-tarixiyjarayondagi vorisiylik sifatida vujudga keladi. Madaniyat sivilizatsiyaga nisbatan zamon va zaruriyat nuqtai nazaridan birlamchi, yetakchi va ahamiyatlidir. Sivilizatsiyali taraqqiyotga erishish madaniy-tarixiy rivojlanishning bosh maqsadidir. Madaniyat sivilizatsiyaga hayot beradigan, uning taraqqiyoti va qismatini belgilaydigan eng muhim omildir. Sivilizatsiyaning yashov-chanligi, barqarorligi yoki o’zgaruvchanligi madaniyatning konkret tarixiy davr sinovlariga qay darajada chidamli bo’lishiga, davr chaqiriqlariga qanday javob bera olishiga bog’liqdir. Т urli sivilizatsiyalar bir-biri bilan uxshagan, bir-biriga zid kelgan davrlarda milliy madaniyat o’zga madaniyat yutuqlarini zo’r berib o’zlashtirishga qodir bo’lsagina, milliy sivilizatsiya rivojlanishda davom etadi, aks holda inqirozga yuz tutishi mumkin. Din insoniyat madaniyatining muhim tarkibiy qismidir. A. Т oynbining fikricha, har qanday sivilizatsiya biron-bir dinga tayanadi.

Sivilizatsiyalar o’rtasidagi muhim tafovut va o’ziga xosliklar, taniqli rus madaniyatshunosi V. L. Sheynisning fikricha, quyidagi uch mezon bilan belgilanadi: 1) individning guruh va jamiyatdagi holati (shaxsning individuallik darajasi yoki ijtimoiy guruhga qo’shilganligi); 2) hukmron dunyoqarashda dunyoviy yoki diniy yo’nalishning ustuvorligi; 3) an’ana va novatorlikka munosabat. Sharq sivilizatsiyasi individ va jamoaning uzviy birligiga, inson va tabiatning yaxlitligiga asoslanganligi bois sharqlik o’zini jamoadan, tabiatdan ajrata olmas edi. U tabiatga ona sifatida qarar edi: sharqda tabiatning saxovati keng va cheksiz edi. Sharqlik jamoa fikrini qadrlash, hurmat qilish ruhida tarbiyalanar edi: tabiat ne’matlarini faqat o’zaro hamkorlikda o’zlashtirish mumkin edi. Sharq sivilizatsiyasi asosini tashkil etgan hinduizm, buddizm, islom dinlari inson bilan tabiat, inson bilan jamoa o’rtasidagi munosabatlarni yanada takomillashtirishga xizmat qilar, xristian dini singari jiddiy islohotlar (Reformatsiya)ga duch kelmagan edi. Sharq sivilizatsiyasi o’zining uch ming yillik tarixi davomida inqirozlar nimaligini bilmas, barqaror va osoyishta edi. Chunki unda diniy dunyoqarash ilmiy dunyoqarashga nisbatan yetakchi mavqeini egallar edi. Ehtimol, shu boisdan ham Sharq sivilizatsiyasida dunyoviy ilm-fan va ilmiy falsafa emas, balki din va diniy falsafa kuchliroq rivojlangan edi. Yevropa sivilizatsiyasi shaxsning individualligi, uning tadbirkorligi, ijodkorligi, noyob iste’dodiga asoslanar, har bir yevropalik bolalikdan «men» va «men emas»ni farqlash ruhida tarbiyalanar edi. Yevropa sivilizatsiyasi ilm-fan va texnika taraqqiyotiga, inson aql-zakovatining kuch-qudratiga tayanar va shu tufayli ham uning ravnaqi muqarrar ravishda inqiroz bilan almashinar edi. Natijada O. Shpengler, N. Berdiyayev singari yevropalik tadqiqotchilar sivilizatsiyani madaniyatning inqirozi sifatida tavsiflagan edi. Gap shundaki, yangi zamon Yevropa madaniyati ilm-fan va texnika asosiga qurilgan bo’lib, olamga hissiy-emotsional emas, balki intellek-tual-ilmiy asosda yondashishni taqozo etardi. Yevropa sivilizatsiyasi uchun an’analarni

asrab-avaylab emas, balki novatorlik, yangilikka intilish xos edi. Shu boisdan ham, u o’tgan yuz yil davomida bir necha marta inqiroz va taraqqiyot bosqichlarini kechirgan edi. Mamlakatimiz xalqlari keyingi 100—150 yil mobaynida yevropa xalqlari madaniyatining ilg’or yutuqlarini o’zlashtirish orqali milliy madaniyatni yanada takomillashtirish imkoniyatiga ega bo’ldi. o’zbelpston o’zining tabiiy-geografik joylashuviga ko’ra G’arb va Sharq sivilizatsiyalarini bir-biri bilan bog’lab turadigan, ularning ilg’or yutuqlarini o’zlashtirish orqali o’ziga xos madaniyat va sivilizatsiya yaratgan, istiqbolga umid va ishonch bilan qaragan mamlakatdir. o’zbekistonning jahon sivilizatsiyasiga qo’shilib borish tajribasini ilmiy asosda tadqiq etish, sivilizatsiyali taraqqiyotning muhim xususiyatlari va muammolarini ilmiy asosda o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Х ullas, madaniyat va sivilizatsiya bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan, lekin o’ziga xos rivojlanish xususiyatlari va belgilari bilan ajralib turadigan ijtimoiy-tarixiy hodisalardir, Madaniyat insonning sotsial tabiati bilan bevosita bog’liq bo’lib, kishilik jamiyati mavjudligining zarur sharti hisoblanadi. Siviliziatsiyali taraqqiyotga erishish madaniy rivojlanishning noyob, betakror ekanligini anglatadi. Bir milliy madaniyatni boshqasidan ustun qo’yish nazariy jihatdan xato, amaliy jihatdan zararlidir. Milliy madaniyatlardagi rang-baranglik va o’ziga xoslik jahon xalqlari mada-niyatidagi umumiylikni istisno etmaydi. Т urli xalqlar madaniyatidagi umumiylik va mushtaraklikni qadrlash xalqlar va mamlakatlar o’rtasida tinchlik, hamkorlik, do’stlik munosabatlari rivojlanishiga, jahon siviliziatsiyasining ravnaq topishiga xizmat qiladi. 4. Inson, madaniyat, shaxs tushunchalari madaniyatshunoslikda juda muhim o’rin tutadi. Ular bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, inson madaniy mayjudot sifatida o’zining yaratuvchanlik mohiyatini namoyon etadi, madaniyat esa shaxs ijodiy faoliyatining mahsuli sifatida ijtimoiy taraqqiyotga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Uzoq yillar davomida shaxsning mohiyati va uning madaniy taraqqiyotdagi roliga biryoqlama yondashib kelindi, uning intellektual-ma’naviy salohiyati, insoniy fazilatlariga yetarlicha e’tibor berilmadi. Natijada, shaxs

dunyoqarashi, g’oya va ideallarning yaratuvchan va o’zgaruvchan funksiyasi to’g’ri baholanmadi. Insoniyatning ko’p asrlik taraqqiyoti davomida orttirgan bilimlari, g’oyalari, tajribalari va ma’naviy yutuqlarining majmuasi sifatida madaniyat barcha tarixiy davrlarda ham zamon ruhi va davr talablariga javob bera oladigan har tomonlama yetuk inson shaxsini kamol toptirishni o’z oldiga asosiy vazifa qilib qo’yadi. Т urli tarixiy davrlarda yaratilgan madaniyat yodgorliklari (ilmiy, badiiy asarlar, me’morchilik, naqqoshlik, musiqa, qo’shiq, rassomlik)da shaxsning bilimi, iste’dodi, insoniy fazilat va sifatlari o’z ifodasini topadi. Har bir inson ulug’ ajdodlarimiz madaniy merosini mukammal egallash orqali o’zi sevgan sohaning etuk mutaxassisiga, olijanob fazilatlar sohibiga aylanadi, hozirgacha yaratilgan madaniyat obidalarmi yana ham ko’rkamroq, mukammalroq qilib yaratishga ehtiyoj seza boshlaydi — madaniyat ijodkoriga aylanadi. Madaniyatshunoslikda shaxs ulug’ ajdodlarimiz bilimi va tajribala-rini qunt bilan egallovchi, o’zida sabot-matonat, mustahkam iroda, sobitqadamlik, ma’rifatparvarlik sifatlarini tarbiyalovchi, bilim va tajribalarini obektivlashtiruvchi, muttasil izlanuvchan va ijodkor inson sifatida ta’riflanadi. Jahon madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo’shgan, o’z asarlarida davr ruhi, intellektual salohiyati va butun mahoratini mujassamlashtirgan ulug’ ajdodlarimiz (madaniyat arboblari) mehnat-sevar, bilimdon, karrxtarin, taraqqiyparvar inson sifatida ma’naviy kamolotga intilgan, o’z asarlari bilan nomi, nasl-nasabini abadiylashtir-ganlar. Bizgacha yetib kelgan barcha madaniyat obidalarida o’z za-mondoshlaridan ancha ilgarilab ketgan fozil va komil ajdodlarimizning mashaqqatli, ammo sharafli mehnatlari va izlanishlari yotadi, albatta. Madaniyat hamisha shaxs faolligi va uning yaratuvchanlik faoliyati bilan bog’liqdir. Buyuk nemis faylasufi Gegel o’zining «Huquq falsafasi» asarida ta’kidlaganidek, madaniyatli inson, bu — avvalo, boshqalar qilgan ishni qila oluvchi, boshqalar kabi yaratuvchidir. Madaniyat o’zining tub mohiyatiga ko’ra insondagi insoniylikni, yaratuvchanlik qobiliyatni ro’yobga chiqaruvchi, komil inson shaxsini shakllantiruvchi ekan, ana shu shaxsning faolligi tufayligina u o’z-

o’zidan rivojlanish imkoniga egabo’ladi. Binobarin, shaxsning shakllanishini madaniyatsiz tasavvur etib bo’lmagani kabi madaniy taraqqiyotni ham ijodkor shaxslarsiz tasavvur etib bo’Imaydi. Shaxsning shakllanishi nihoyatda murakkab va ziddiyatli jarayon bo’lib, juda ko’p omillarga bog’liqdir. Inson shaxsining shakllanishida nafaqat madaniy, yana sotsial-siyosiy muhit, ijtimoiy tuzum, iqtisodiy hayot va boshqalar ham muhim rol o’ynaydi. Ijtimoiy-siyosiy rivojlanish bilan madaniy taraqqiyot har doim ham bir- biriga mos kelavermaydi: Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Bobur, Mashrab, Huvaydo, Fitrat, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy singari buyuk madaniyat arboblarining insoniy fazilatlari, qimmatli g’oyalari, yuksak iste’dodlari bugungi kunda ham zamondoshlarimizga ibrat, buyuklik timsoli bo’lib qolayotganligining boisi ham ana shundadir. Madaniyat tarkibiga kiruvchi barcha sohalar (ilm-fan, texnika, san’at, ta’lim-tarbiya, sport va h. k.) yuqori bosqichga ko’tarilgan hozirgi davrningbutun insoniyatni hayratga soluvchi hazrat Navoiylari, Qodiriy va Fitratlari qani? Nega o’zbek sovet madaniyati yurtimizda Andrey Saxarov, Chingiz Aymatov singari jahonga mashhur shaxslar tipini yaratmadi? Bunday savollarga javob berishdan oldin madaniyatshunoslik nuqtai nazaridan shaxsning mohiyati va mazmuni haqida qisqacha fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. O’zgargan har bir yangi tarixiy davrda «Inson nima?», «Shaxsning jamiyat taraqqiyotidagi o’rni qanday?» kabi savollarga ilmiy asosda javob berish zarur bo’lgani singari vujudga kelgan yangi tarixiy davrda madaniyatning mohiyati va funksiyalarini yangicha idrok etish ijtimoiy-siyosiy fanlar va madaniyatshunoslikning dolzarb vazifasi hisoblanadi. Agar milliy madaniyat yangi davr ruhi va uning tub yo’nalishlarini, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy rivojlanish strategiyasini idrok etmasa va milliy mahdudlik qobig’iga o’ralib qolsa, davr talablariga javob bera oladigan inson shaxsini shakllantira olmaydi. Prezident I. A. Karimov o’zining «Barkamol avlod — o’zbekiston taraqqiyolining poydevori» va boshqa asarlarida barkamol inson shaxsiga xos

muhim fazilatlar sifatida tashabbuskorlik, mardlik, bilimdonlik, isbbilarmonlik, vatanparvarhk, sobitqadamlik kabi xislatlarni alohida ta’kidlab, erkin fikr, mustaqillik tuyg’usi shaxs kamolotida muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. Darhaqiqat, milliy mustaqillik yosh avloddan yangicha sifat va fazilatlarni talab eta boshladi. Demokratik taraqqiyot o’zining tub mohiyatiga ko’ra mustaqil fikrlaydigan, tashabbuskor, yangiliklarga intiluvchi ijodkor shaxslarning sa’y-harakatlariga, ularning yaratuvchanlik faoliyatiga tayanadi. Т arixni chuqur bilmay turib, kelajakni yaratish mumkin bo’lmagani singari milliy madaniy merosimizning barcha ijobiy, progressiv yutuqlarini chu-qur o’zlashtirmay turib, yangi davr talablariga javob bera oladigan barkamol avlodni shakllantirib bo’lmaydi. Ijtimoiy-madaniy taraqqiyot yoshlaming keksa avlodga, ajdodlarimizga nisbatan kuchliroq, bilim-donroq, dono va aqlliroq bo’lishinitaqozo etadi. Prezident I. A. Karimov «Farzandlarimiz bizdan ko’ra kuchli, bilimli, dono va, albalta, baxtli bo’lishlari shart» deganida Vatanimizning porloq istiqboli yoshlarimizning ilm-fan asoslarini chuqur egallashiga bevosita bog’liq ekanligini ko’rsatadi. Jamiyatdagi mavjud siyosiy tuzum madaniyat taraqqiyoti uchun qulay shart-sharoit yaratishi yoki, aksincha, undagi barcha ijobiy, progressiv elementlarning rivojiga xalaqit berishi ham mumkin, Chunki yuqorida ta’kidlanganidek, madaniyat uchun statika va dinamika xos bo’iib, agar mavjud siyosiy tuzum tub demokratik o’zgarishlardan hadiksirasa, madaniyatning statik (konservativ) xususiyatlaridan unumli foydalanishga zo’r beradi. Agrar ishlab chiqarishga asoslanuvchi jamiyatning madaniyat strukturasida diniy bilim va qadriyatlar muhim rol o’ynaganligi, diniy talimot va falsafaning agrar ishlab chiqarishning cheklanganligiga mos ravishda shaxs ehtiyojlarini cheklashga zo’r berganligini tasdiqlovchi tarixiy faktlarni ko’plab keltirish mumkin. Sanoat ishlab chiqarishini har tomonlama qo’llab-quvvatlaydigan demokratik siyosiy tuzum ma- daniyatning taraqqiyparvarlik funksiyasini to’laroq ro’yobga chiqarishga, qoloqlik, tanballikni targ’ib etuvchi o’tmish madaniy merosdan sabot bilan voz kechishga, ilm-fan va shaxs erkinligini qo’llab-quvvat-lashga zo’r beradi.

Insoniyat tarixining tub burilish davrlarida, bir ijtimoiy-siyosiy tuzum- dan yangisiga o’tish davrlarida madaniy merosga munosabat masalasi eng dolzarb ijtimoiy-siyosiy muammo hisoblanadi. Zero, o’tmish madaniy merosida o’tmish ruhi, konservatizm, turg’unlikva, aynivaqtda, progressiv elementlar, yangilik va ijobiy xususiyatlar mavjud bo’ladi. Ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlaridan kelib chiqadigan siyosiy tizimgina madamyatning yaratuvchan, ijobiy va progressiv xususiyatlaridan to’laroq foydalanishga intiladi. Shaxs — mayjud siyosiy tuzumni, ijtimoiy munosabatlarni takomil- lashtirishga kuchli ta’sir ko’rsatuvchi madaniyatli insonning sotsial sifatidir. Inson madaniyatning barcha ilg’or yutuqlarini chuqur o’rganish orqali o’zida qator sotsial sifatlarni shakllantiradi. Mustahkam imon-e’tiqod — shaxsning eng muhim sotsial sifati hisoblanadi. Iymon va e’tiqodning shakllanishida din, ta’lim-tarbiya va ijtimoiy-siyosiy muhil katta rol o’ynaydi. Din ma’naviy madaniyatning muhim tarkibiy qismi sifatida odamlar o’rtasidagi munosabatlarni takomillashtirish, ijtimoiy barqarorlik, totuvlik, tinchlik va hamjihatlikni ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Din — umumbashariy qadriyat sifatida kishilarda axloqiy fazilatlar, insoniy sifatlarni shakllantiradi. Shaxs abadiylik, ezgulik haqidagi tushuncha va tasavvurlarni diniy e’tiqod, diniy tarbiya va ta’imotlar vositasida egallaydi. Mustahkam iymon-e’tiqod shakllanishi bilan kasb-kor, faoliyat shaklining qandayligidan qat’i nazar shaxs jamiyat taraqqiyotiga, ijtimoiy-jarayonlarga kuchli ta’sir ko’rsata boshlaydi. Shaxsning kamol topishi, unda mustahkam iymon-e’tiqodning shakllanishi individ uchun g’oyat mashaqqatli va ziddiyatli jarayon sifatida kechadi. Shaxs olamni bilish orqali o’zligini angiashga, o’z «men»hg’ini bilish orqali olam mohiyatini chuqurroq bilishga erishadi. Shaxs o’z-o’zini tarbiyalovchi, o’z faoliyatiga tanqidiy baho beruvchi, o’z-o’zini nazorat qiluvchi sifatida muttasil ravishda kamolotga intiladi. Milliy madaniyatimiz tarixida chuqur iz qoldirgan ulug’ mutafak-kirlar inson shaxsi kamol topishining eng umumiy qonuniyatlarini ochishga harakat qilganlar. Buyuk mutasavvuf Abduholiq G’ijduvoniy o’z «Vasiyatnoma»sida

ma’naviy kamolotga erishmoq uchun «kam uxlash, kam so’zlash, kam ovqatlanish» lozimligini, yuqori lavozimlarga intilmaslik zarurligini ta’kidlagan edi. Т urkistonning shayxul mashoyixi sifatida ulug’langan Ahmad Yassaviy inson shaxsi shakllanishining zarur sharti sifatida nafsni tiyish, ayshu ishrat va molu dunyo vasvasasidan yuz o’girish, yetimparvar, odil va halol bo’Iish lozimligini ko’rsatadi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Abduqodir Bedil, Mashrab va Huvaydo singari ulug’ allomalar zohidlik, tarkidunyochilikka qarshi odamlar mushkulini osonlashtirish, ilm-ma’rifatli bo’lish, ilohiy kamolotga erishmoq uchun shariat ahkomlarini puxta egallash, piru murshid etagini mahkam tutish, diniy ma’rifatni puxta egallash muhimligini ko’rsatganlar. Х alqimiz o’rtasida ko’p asrlar mobaynida navoiyxonlik, bedilxonlik, huvaydoxonlik an’analarining davom etishi jarayonida ma’naviy barkamol shaxslar yetishib chiqqan. Sovet tuzumi sharoitida o’tmish madaniy merosga biryoqlama sin-fiylik va partiyaviylik nuqtai nazaridan yondashish oqibatida ulug’ ajdodlarirnizning qimmatli g’oya, ta’limotlari unutildi, din qatag’on qilindi, imonsizlik, xudosizlik g’oyasi keng targ’ib etildi. G’oyat sun’iy va biryoqlama sotsialistik madaniyat shaxsning mohiyati va ijtimoiy-tarixiy vazifalari haqidagj tushuncha va tasavvur-larni tubdan o’zgartirdi. Mustabid tuzum uchun mute, itoatkor, ijrochi, soxta kommunistik g’oyaga ishonuvchi shaxs tipi yaratildi. U hech narsa abadiy emas, moddiyhk birlamchi, degan materialistik dunyoqa-rashga o’ta ishonch bilan qarardi. Madaniy merosga o’tmish sarqiti, qoloqlik belgisi sifatida qarash, baynalmilallikni milliylikdan ustun qo’yish sotsializm yaratgan g’ayritabiiy shaxsga xos muhim xususiyat edi. Milliy mustaqillik yillarida shakllangan yangicha siyosiy tafakkur va yangicha falsafiy dunyoqarash milliy madaniyat, milliy qadriyat va shaxsning mohiyatini yangicha tushunish, tahlil qilish imkonini beradi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlar inson uchun munosib hayot sharoitlari yaratishni, shaxs erkinligining to’laroq ro’yobga chiqishi uchun qulay imkoniyatlar yaratishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Yangi tarixiy davr xususiyatlari,

barkamol inson shaxsini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari Prezident I. A. Karimovning qator asarlarida tavsiflab berildi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq xalqimizning milliy qadriyatlarini tiklashga, boy madaniy merosimizni cnuqur o’rganishga, ta’lim-tarbiya sohasida tub islohotlarni amalga oshirishga alohida e’tibor berila boshlandi. Bozor munosabatlariga o’tish iqtisodiy va siyosiy sohada to’planib qolgan barcha muammolarni oqilona hal etish uchun zamonaviy fan va texnika, ilg’or texnologiya va kasb madaniyatini puxta egallagan halol, mehnatsevar, vatanparvar, sabot-matonalli inson shaxsini kamol toptirishni talab eta boshladi. « Т a’lim to’g’risida qonun», «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi»ning sobitqadamlik bilan amalga oshirilishi natijasida mamlakatimiz xalq xo’jaligini, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, erkin fikrlaydigan, bilimdon va tashabbuskor shaxs tipini shakllantirish uchun qulay imkoniyatlar vujudga keldi. Bugun dunyoda mafkuraviy jarayonlar global tus olgan, turli diniy- ekstremistik g’oyalar o’zbekiston xavfsizligi va mustaqilligiga jiddiy tahdid solayotgan bir sharoitda xalqimizning milliy manfaatlari va mentalitetiga mos milliy istiqlol g’oyasining yaratilishi barkamol inson shaxsini shakllantirishda muhim tayanch bo’lib xizmat qila boshladi. Ilg’or g’oya uchun kurash — shaxs faolligining muhim ko’rsatkichi-dir. Jahondagi barcha rivojlangan mamlakatlar demokratik qadriyatlarni hayotga tadbiq etish, shaxs erkinligini qaror toptirish orqali taraqqiyotning yuqori bosqichiga erishdilar. Milliy istiqlol g’oyasi o’zbekistonda demokratik jamiyat barpo etish, xalqimizga munosib hayot sharoitlarini yaratish, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish uchun xizmat qiladi. Х alqimizning ozodlik, tinchlik, farovonlik va ijtimoiy taraqqiyotga bo’lgan intilishlari milliy istiqlol g’oyasida o’z ifodasini topdi. Shaxs ijtimoiy-siyosiy va milliy g’oyani amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi. Ilg’or g’oyalarni ilgari surish va ularni hayotga tadbiq etish jarayonida insonning axloqiy, irodaviy sifatlari to’laroq namoyon bo’ladi. Insoniyat tarixida

o’chmas iz qotdirgan buyuk shaxslar o’zining shaxsiy farovonligi uchun cmas, balki Vatan, xalq manfaatlari uchun kurashgan. Vatanimiz ozodligi, yurtimiz obodligi va xalqimiz farovonligi uchun o’zining shaxsiy huzur-halovati, aziz jonini fido qilgan sohibqiron Amir Т emur, hazrat Navoiy, shoh Bobur, Ulug’bek, Fitrat, Cho’lpon, Abdulla qodiriy singari shaxslarning tarixiy va madaniy taraqqiyotdagi ahamiyatmi milliy mustaqillik yillarida teranroq anglay boshladik. Т arixiy shaxslar qanday ma’naviy soha (fan, san’at, din, siyosat, huquq)da faoliyat ko’rsatishdan qafi nazar davrning mushkul muam-molarini oqilona hal etish, jamiyatni inqirozdan qutqarish yo’llarini ko’rsatdilar. Milliy madaniyatning barcha yutuqlarini chuqur egallagan shaxslargina milliy muammolarni tez va oqilona hal etishga salmoqli hissa qo’shadilar. Х ullas, madaniyat va shaxs bir-biri bilan uzviy bog’liq tushuncha-lardir. Madaniy rivojlanishning bosh maqsadi barkamol inson shaxsini shakllantirishdan iboratdir, boshqa jihatdan shaxs rnadaniyat ijodkori sifatida ham namoyon bo’ladi. Har bir avlod o’tmishda yaratilgan madaniy merosm, madaniyat yutuqlarini o’zlashtirish orqali o’zida muayyan axloqiy sifatlarni shakllantiradi, ijtimoiy va tabiiy borliqni o’zlashtiradi, o’z «men»ligini teranroq anglaydi. Milliy istiqlol yillarida shakllangan yangicha dunyoqarash shaxs, milliy madaniyat, milliy qadriyatlar mohiyatini yangicha tushunishga imkon berdi. Т a’lim-tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan tub islohotlar xalqimizni boy madaniy merosimizdan to’la bahramand etish, jahonning rivojlangan mamlakatlari bilan ilmiy-texnikaviy va madaniy sohalarda hamkorlik qilish imkoniyatini yaratmoqda. Milliy istiqlol g’oyasi mustaqillik yillarida qo’lga kiritilgan madaniy- tarixiy yutug’imiz bo’lib, yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda, ma’naviy barkamol inson shaxsini shakllantirishda muhim sotsial omil bo’lib xizmat qiladi.

A dabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Т .: «O’zbekiston», 2009 y. 2. Karimov I. A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Т.1. Т.: «O’zbekiston», 1996 y. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. Т.2. Т.: «O’zbekiston», 1996 y. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Т.3. Т.: «O’zbekiston», 1996 y. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan. Т.4. Т.: «O’zbekiston», 1996 y. 6. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. Т.5. Т.: «O’zbekiston», 1997y. 7. Karimov I.A. Хavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lidan. Т.6. Т.: «O’zbekiston», 1998 y. 8. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. Т.7. Т.: «O’zbekiston», 1999 y. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin farovon turmush-pirovard maqsadimiz. Т.8. Т.: «O’zbekiston», 2000 y. 10. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. Т.9. Т.: «O’zbekiston», 2001 y. 11. Karimov I.A. Хavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. Т.10. Т.: «O’zbekiston», 2002 y. 12. Karimov I.A. Biz tanlagan yo’l- demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo’li. Т.11. Т.: “O’zbekiston”, 2003 y.

Похожие

Madaniyat rivojlanishining asosiy qonuniyatlari madaniy va ma'rifiy meros

Madaniy taraqqiyot va ma’naviy mеrоs milliy madaniyatlar rivоjlanishining nazariy masalalari

Buхоrо хоnligidagi madaniy hayot

Mustaqillik va madaniy taraqqiyot

Texnogen madaniyat (XVI-XX asrlar)