Ривоят - Культурология - Рефераты

Ривоят

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103 KB

Ривоят Ривоят-у ҳикоятлар болаларга кўп нарса беради. Биринчидан, у ўтган авлод-аждодларимизнинг иши ва аҳволидан хабардор қилади. Иккинчидан, одам ғаройиб ва ажойиб воқеа, саргузаштларни эшитса, фикри ва кўзи очилади, учинчидан, ўтганларимизнинг заҳмат-у уқубатларидан хабардор бўлса, ҳеч ким бу дунёда ташвиш-ғамдан озод эмаслигини англаб кўнгли таскин топади, тасалли олади. Тўртинчидан, ўтган подшолар давлати ва мулкининг заволини эшитса, дунё молига меҳри сусаяди, бойлик кишига вафо қилмаслигини билиб олади. Бешинчидан, ривоят-у ҳикоят ўқиган ва ҳар бир бола беҳад кўп ҳаёт ибратини олади, тажриба орттиради. Бас, маълум бўладики, ўтмиш аждодларимиз номлари зикр этилган ривоят-у ҳикоятлар бугунги мустақил Ўзбекистонимиз кенжатойларини она-юртимизга, ўтган авлод-аждодларимизга янада меҳр-муҳаббатли бўлиб камол топишларида муҳим тарбиявий аҳамият касб этади. ўа, буларнинг замирида бола, инсон тарбияси ётади. ўар бир бола кичкиналигидан бошлаб мукаммаллик сари интилади. Ана шу жараёнда ота- оналар, буви-боболар, маҳалла эртакчилари, болалар боғчаларининг тарбиячилари буюк аждодларимиз Хоразмий, Фарғоний, Югнакий, Форобий, Ибн Сино, Беруний, Юсуф хос ўожиб, Қошғарий, Яссавий, Кубро, Нақшбанд, Улуғбек, Хожа Аҳрор, Жомий, Навоий, Бобур, Маҳдуми Аъзам, Пошшахўжа, Машраб, Сўфий Оллаёрларнинг ҳаётлари, ижодлари, бу улуғларимиз ҳақида яратилган кўплаб ривоят-у ҳикоятларни ўқиб беришса, айтиб беришса, ўқитишса кўп хайрли ишлар қилган бўладилар. Биз бу бўлимни Юсуф хос ўожибнинг маърифатпарварлик руҳи билан йўғрилган «Қутадғи билиг» достонидан уқув, илм тўғрисидаги парча билан бошладик. Чунки бола уқувли, фахм-фаросатли, илмли бўлса ҳаётда доғ қолмайди. Зеро, илм, уқув билан кўп нарсага эришади. Олдиндан чиққан ҳар қандай тўсиқ ва ғовни ақл, илм билан енгади.

Уқув-идрок, билим ҳақида алоҳида тўхташ жоиз. Уқув-идрок қоронғи тундаги машъалга ўхшайди. Билим эса ўша машъалдан таралаётган нурга қиёс. У кишининг кўнглини ёритади, унга рўшнолик беради. Уқув қут беради, билим – шараф-шон. Шу икков туфайли улуғдир инсон. Бунга ишонмасанг, шубҳа қилсанг, кўзингни катта оч! Ўзингни заковат нури билан ёритиб кўр. Менга донишмандларнинг битта ҳикматли сўзи яхши маълум: билимдон ўз билими туфайли офатлардан омон қолади. Телба, нодон киши ўлса, ажабланмаслик керак: аслида уларнинг тирик чоғлари ҳам ўлимдан фарқ қилмайди. Уқувсиз кишининг иши юришмайди. ўурмат кишининг уқув-идрокидан келади. Уқув-идроксиз киши бир ҳовуч кепак билан тенг. Буларнинг барини кузат, қара, бил! Шунда уқув- идрокли доно кишиларнинг туб-асли сенга маълум бўлади. Уқув-идрок кишини покиза қилади. Билим эса юксалтиради. Инсон заминда пайдо бўлган экан, бошқа мавжудотлардан ўз билими билан фарқланади. Дунёдаги турли санъат, саноқсиз ҳунарли уқув, билимга таянгани учун мақталади, тиллардан тилларга кўчади. Уқув-идрокдан озгина улуш олган киши наф кўради. Зеҳн солиб қара ва билгинки, қуйидаги тўрт нарсанинг озини ҳам асло оз ҳисоблаб бўлмайди, Бу тўртнинг бири ўт, бирови - ёғи, Учинчи – касаллик – умр тупроғи. Яна бу билимдир уларнинг бири, Бошингда баланд тут, шу улар сири. Билим кимё мисол: у туради жам, Заковат саройи каби ўзи ҳам.

Билим ифор билан жуда ўхшаш. Уларнинг ҳар иккисини ҳам яширмоқ беҳуда. Ифорни яширсанг, ҳиди билдириб қўяди. Билимни яширсанг, тилинг фош этади. Билим аслида битмас-туганмас бойликка ўхшаш. Аммо унинг бошқа бойликлардан туб фарқи бор: Билим – бойлик ахир, заволдан йироқ, Уни ола билмас қароқчи бироқ. Билим ва заковат кишига қўйилган ўзига хос кишандир. Кишанланган от, одатда ёвуз ва ярамас нарсалардан узоқ бўлади. Шунингдек, суюкли зўр отлар ҳам кўпинча тушовланган бўлади. Суюкли отнинг тушовланишига сабаб – унинг эҳтиётланиши. Кишанлик қочолмас, керакча юрар, Тушоқлик кетолмас, тургунча турар. Заковат ўзаро онт ичишиб дўстлашган кишиларга ўхшаса, билим яқин қариндошларга ўхшайди. Буни дилга тугиб олиш лозим. Дўст-оғайнилар, қариндош-уруғлар даврасидаги киши ўзини дадил сезади. Билимсизлар-чи? Билимсизга душман билим, қилиғи, Етар икковининг шу қилғилиғи. Шунга ўхшар энди бу туркча мақол, Ўқигин уни сен, дилу жонга ол: Уқувли кишига заковатли эш, Билимсиз кишига мукофот – сўкиш. Билимлига билим тугал тўн, ош-эй, Билимсиз қилиғи ёвуз йўлдош-эй!

Эй заковатли инсон! Қаҳру ғазабдан йироқ тур. Эзгу йўлни – билим йўлини танлагин. Агар қаҳру ғазаб ишга тушадиган бўлса барча тириклигу кечаётган ҳаётинг бекор. Ўкинчли бўлади ғазабнинг иши, Ишида адашар ғазабкор киши. Йигитга оғирлик ярашади. Қилиғи гўзаллик унга чирой. Унинг феъл- атвори худди Кун ва Ойдек бошқаларни ўзига жалб этсин. Уқувли бўлса, то фарқласа кишин, Билимли бўлса, то соз этса ишин. Қобил-ноқобилни кўролса тугал, Керак-кераксизни билса мукаммал. Йигит деган ҳар ишнинг уддасидан чиқса. Бутун ишда қўлга ола билганлар барча ишларни тўла ва тугал адо этишади. Билимлиларнинг ишни ҳал этиш усуллари шу. Бундай одам тилагига етади, мақсадига осон эришади. Ёвуздир кишига бу қаҳру итоб, Булардан ширин жон чекади азоб. Донишмандлар кузатиши шундай ҳикматни юзага келтирган: одам қаҳрланса, билимсиз бўлади, жаҳл келса, ақл кетади: Бу бир қанча нарса кишига бало, Буни билиб олсанг, бўлади аъло. Буларнинг бошида тилнинг ёлғони,

Яна бири – алдов, били бол они. Яна бир бошқаси май ичса суйиб, Бўлар иш бўлади, дил оқар куйиб. Яна бири ортиқ қилиқ, ҳаракат, Бу ортиқ қилиқдан кетар баракат. Яна бири яроқсиз ёмон феъл бутун, У қўзғар кишилар уйида тутун. Булар гар бирикса бари ўзаро Муқаддас саодат кетар аввало. Фалак боқмас унга – боши айланар, Бошида тегирмон тоши айланар. Киши эзгулик қилиши керак. Эзгунинг ҳар бир иши чиройли, ҳар бир қадами гўзал. Эзгу асло қаримайди. Ёмон юзга кирса эзгу бўлолмайди. Ёши кичик ёмон ўкинч билан қарайди. Узун ёшли эзгу эса севинчда юради. Эзгу ҳар куни янгидан-янги тилак-мақсадларга эришаверади. Ёмонларнинг эса кундан-кунга мунг ва алами ортади. Маълумки, меҳнаткаш халқ азалдан яхши ҳаётни, тўкин-сочинликни, тинчлик-хотиржамликни орзу қилиб яшаган. Шу йўлда уларга ён берган, ғамхўрлик қилган, ёнларини олган улуғларини қўшиқ қилиб айтишган, достон, эртак, ривоятларида қайта-қайта зўр мамнуният ва қониқиш билан куйлашган. Ўзларининг дил сўзларини, қувонч, шодлик, миннатдорчиликларини тилдан- тилга, йилдан йилга, асрдан-асрга ўтказишган. Ривоятларнинг катта- кўпчилигида шарқда Луқмони ҳаким номи билан машҳур бўлган донишманд Луқмон ҳақида; Ўрта Осиёлик буюк энциклопедист олим Беруний тўғрисида:

дунё тиббиётига, аниқ фикрларга жуда салмоқли ҳисса қўшган буюк мутафаккир Ибн Сино ҳақида; ўзбек халқининг улуғ шоири ва мутафаккири, буюк олим ва давлат арбоби, жаҳон адабиётининг мислсиз сиймоларидан бири Алишер Навоий тўғрисида яратилган юзлаб ривоятлар бор. Одамларни яхшиликка, тўғриликка, покликка, саводхонликка, ватанпарварликка ундовчи сўзлари, айниқса, мустақиллик даврида китоб холида, китобларда ўқувчилар оммасига тортиқ қилинмоқда. Луқмон табиб сифатида оламга машҳур. У табибликни тарбиячиликнинг бир шаҳобчаси деб ҳисоблайди. Фақат тўғри яшаш, ҳалол меҳнат қилиш ўз вақтида ювиниб-тараниб юриш, ўзига муносиб дўст орттириш, ёлғон сўзламаслик, бировларнинг дилларига озор бермаслик бу - соғликнинг мустаҳкам гарови деб ҳисоблаган Луқмони ҳакимнинг ибротамуз панд- насиҳатлари асрлар оша кенжа авлод тарбиясида қўлланиб келинмоқда. Олайлик, бир одамнинг ошнаси гўзал хулқли бўлса, ошнасидан ибрат олиб, у ҳам гўзал хулқли бўлишга киришади. Агар ошнаси ёмон хулқли бўлса, шунга қараб ёмон хулқли бўлади. Луқмони ҳакимдан: - Фалон одам ҳақида қандай фикрдасиз? – деб сўраганлар. Луқмони ҳаким: - Аввал менга у одамнинг қандай одамлар билан улфатчилик қилиб юрганини айтиб беринг, кейин у ҳақдаги фиримни айтаман, - деб жавоб берган экан. Кўринадики, биров билан ошна бўлишдан олдин унинг кимлигини сўраб-суриштириб қўйиш ҳам керак экан. Яна кўп иш қилиб, кам сўзлашда ҳам ҳикмат кўплиги тўғрисида ҳам Луқмони ҳаким алоҳида тўхталиб ўтади. Унинг ўғлига айтган пандномасида бу ғоя кўзга яққол ташланиб туради: - Азиз ўғлим, бир одам сенга тили бурро экани билан мақтанса, сен кам сўзли эканинг ва керак бўлган жойда сукут қилишинг билан мақтан. Ақлли комил бўлган киши қисқа ва маъноли сўзлайди. Ўғлим, сен ҳам сўзлаш пайти ва шароитини топиб, оз ва керакли сўзларни сўзла, маҳмадоналик қилма.

Луқмони ҳакимнинг бундай дил сўзлари ҳамиша тарбия қуроли бўлиб келмоқда. Бунга унинг фарзандлари, авлод-аждодлари ҳам эътибор бериб келганликларини унинг ўғли ўзида синаб, катта бахтсизликнинг олдини олган мана бу воқеани фикримизнинг асоси сифатида кўрсатишимиз мумкин: Луқмони ҳаким ўғлига уч нарса ҳақида васият қилиб айтди: - Ўғлим, шу уч васиятимга амал қил. Биринчиси: ёмон хотинга зинҳор сирингни айтма. Чунки хотин кишининг феъл-атвори яхши бўлмаса, эри билан уришган чоқда унинг сирини ошкор қилишдан тоймайди. Иккинчи васиятим: ҳокимнинг хизматида бўлган кишилар билан ошна, дўст бўлма. Учинчиси: нокас одамдан қарздор бўлма. Кўп вақт ўтмай Луқмони ҳаким вафот қилди. Ўғли отасининг уч васиятини синамоқчи бўлди. Бозордан бир қўй сотиб олиб, бир дўстининг уйида қўйни сўйди, пишириб қопга солиб уйига келтирди. Хотинига: - Мен бир кишини ўлдириб, қопга солиб келтирдим, ҳовлимизниг бир чеккасига кўмаман, зинҳор ҳеч кимга айтма, - деди. ўовлининг бир чеккасидан чуқур ковлаб, қўйни қопи билан кўмди. Эртаси куни ҳокимнинг бир хизматкорини уйга чақириб зиёфат қилди, тезда у билан қалин ошна бўлди. Кейин бир нокасдан бир нечта олтин қарз олди. Бир неча кундан кейин хотини билан уришди. Хотин кўчага қочиб чиқиб: - Эрим бировни ўлдириб, қопга солиб ҳовлимизга кўмиб қўйди, энди мени ҳам ўлдирмоқчи, - деб дод-фарёд қила бошлади. Бу воқеа ҳақида ҳокимга хабар бердилар. ўоким Луқмон ҳакимнинг ўғлини олиб келишга буюрди. ўалиги хизматчи Луқмон ҳакимнинг ўғлини ушлаб ҳоким ҳузурига олиб кетди. Луқмон ҳакимнинг ўғли: - Дўстим, мени қўйиб юбор, бошқа шаҳарга қочиб кетай, деб ҳар қанча ялинса ҳам қабул қилмади. Йўлда нокас йўлиқиб: - Сени ўлдиргани олиб кетаётибдилар, пулимни бер, - деб қарзини қистади. ўоким Луқмон ҳакимнинг ўғлига:

- Бу нима қилганинг? Отанг ҳаким, олим, фозил бир киши эди. Шундай улуғ одамнинг фарзанди бўла туриб, жиноят қилишга уялмадингми? – деди. Луқмон ҳакимнинг ўғли қопга солиб кўмилган ўликни келтиришни ўтинди. ўокимнинг буйруғи билан одамлар бориб, қўй кўмилган чуқурни очиб, ўлик қўйни қопи билан кўтариб келтирдилар. Қопни очиб ўлик қўйни кўргач, ҳамма ҳайрон бўлди. ўоким бунинг ҳикматини сўради. Луқмон ҳакимнинг ўғли отасининг уч васиятини синаб кўрмоқчи бўлганини айтиб, бутун воқеани Бирма-бир баён қилди. У ерга йиғилган халқ йигитга таҳсин ва офарин айтди. Неча асрки элимиз Ибн Сино номини эъзозлаб, ҳурматини бажо келтириб келиши ҳеч кимга сир эмас. Бу улуғ инсоннинг ҳар бир қилган иши, босган қадами, асари кичкинтойлар камолотида ҳамиша ўзига хос ўринда туради. Айтишларича, Ибн Сино ёшлигиданоқ илм-фанга берилиб, кўп ўқибди. Ўқиган китоблари борки, уқибди, ёд олибди. Бундан ташқари, ҳайвонларнинг «гап-сўз»ларини ҳам, парранда-ю даррандаларнинг тилини ҳам, ўт-ўланларнинг ҳолатини ҳам биладиган, тушунадиган бўлибди. Тенг-туш болалар ўйин-кулгу билан банд бўлишса, Ибн Сино чумоли, қурт- қумурсқаларни тутиш, илон, қурбақаларни ушлаш билан овора бўлар экан. Ўз- ўзидан гиёҳлардан дори-дармонлар тайёрлаб, ошналаридан бирини касал қилиб, уни даволаш билан шуғулланаркан. Илон, чаён, тошбақа, ит, мушуклар билан ҳам тажриба ўтказа-ўтказа машҳур табиб бўлади. Бора-бора буюк табиб Абу Али ибн Сино ҳузурига дардларига шифо тилаб келувчиларнинг сон-саноғи бўлмай кетади. У ниҳоятда, сезгир, синчков, ўта билимдон бўлиб етишади. Бир куни Бухоро амири Абу Али ибн Синонинг уйида суҳбатлашиб ўтириб, уни синаб кўрмоқчи бўлибди. У хизматчиларига Ибн Сино ўтирадиган курсининг тўртта оёғи тагига тўрт танга қўйиб қўйишни буюрибди. Хизматчилари ҳам амирнинг айтганини бажо келтиришибди. Ибн Сино уйга кириб, ўз ўрнига ўтирибди ва ҳайрон бўлиб, ҳадеб дам шипга, дам пастга қарайверибди. Шунда амир Абу Али ибн Синога қараб: - Олимимиз нега бунча ҳайрон қоляптилар, сабабини билсак? – дебди.

- ўайронман, - дея жавоб қилибди Ибн Сино, - ё менинг ўрним сал юқори кўтарилган, ё осмон сал пастроққа тушиб, ерга яқинлашган. Амир бу гапни эшитиб, Ибн Синонинг сезгирлигига жуда қойил қолган экан. Йўқ, Ибн Сино болаларга билиб-билмай бериладиган жазо, қаттиқ танбеҳларга қарши. Унинг фикрича, болаларга кулги-ю табассум, қувноқлиг-у жўшқинлик ҳам керак. Бола қувноқ, жўшқин бўлмаса, у ҳеч қачон, ҳеч нимага эргаша олмайди, деб қарайди. Оғир-босиқлик, камтарлик, билимдонлик, ўша мулойим табассум орқали инсон вужудига яхшилик сочини тасдиқлайди. Ва яна ҳар қандай ҳолатда ҳам, бошига тушган оғир савдоларни ҳам босиқлик, енгил табассум билан бартараф этади деган тушунчани беради. Ибн Синонинг ўта билимдон касб-кор эгаси, ҳаётда жуда оғир-босиқ инсон, камбағалпарвар улуғ сиймо бўлганлигини «Кимёгар» ривоятида яна бир бор кузатдик: Ўтган замонларда Бухоронинг Девонбеги ҳовузи ёнида, ҳавонинг иссиқ кунларида эллик ёшларга кирган бир чол сопол кўзачада ўтган кетганларга сув бериб ўтирар экан. Йўловчилар унинг сувини ичгач пул бермоқчи бўлганларида, узатилган пулларни қайтариб: «Раҳмат, пулингиз керак эмас, икки оғиз сўзингиз керак, холос» дер экан. Буни эшитган айрим кишилар қизиқиб: «Нима деб айтайлик?» деганларида чол: «Абу Али ибн Синонинг падарига лаънат, десангиз бўлади» дер экан. Кунларнинг бирида бир ёш муллавачча сув ичгач, чолнинг бу сўзини эшитиб ҳайрон қолибди, йўл бўйи ўйланиб кетибди. Муллавачча ватани – Хоразмга боргач, ўқиётган мадрасасининг мударрисига кўрган ва эшитганларини сўзлаб берибди. Бу гап мударрисни ҳам қизиқтирибди. Мударрис бир куни Бухорога келса, мулавачча айтган чол ҳамон сув бериб, кишиларни Абу Али ибн Сино номига лаънат ўқишга ундаб ўтирар экан. Мударрис сув ичиб, чолга олтин ташлабди, чол олтинни олмабди. Кечга яқин мударрис яна келиб сув ичгач, олтин бериб, чолдан бир кеча меҳмон бўлишни сўрабди. Сув сотувчи чол мусофирга раҳми келиб уйига бошлаб борибди.

Кечки овқатдан сўнг мударрис гап бошлаб, унинг Ибн Сино номига лаънат айттиришининг сабабини сўрабди, чол кўп қаршилик кўрсатса ҳамки охири айтишга мажбур бўлибди. Чол ўз саргузаштини бошлаб, шундай дебди: - Бундан бир неча йил олдин раҳматлик отам ўлими олдидан мени олдига чақиртириб, беҳад кўп қўй, эчки, сигир, от, данғиллама ҳовлиларни мерос қолдирди ва умрбод ота касби – савдогарчилик қилишимни васият қилди. Мен ҳам турли шаҳарларга бориб, давлат орттира бошладим. Кунлардан бирида Балх шаҳрида молларимни пуллагач, кечки бозорда бир китоб савдоси устидан чиқиб қолдим. Кишилардан бу қанақа китоб, деб сўрасам, улар: «Бу китобни ўқиб тушунган киши тупроқдан олтин қилармиш» дейишди. Мен ёнимдаги бор пулимни бериб, ўша лаънати китобни олдим, уни ўқидим. Бухорога келиб кўрсатилган жамики кимёвий дориларни топдим, бу дориларга бутун давлатимни сарфладим. Охири бир куни шу дориларни китобда кўрсатилгандек бир-бирига қўшиб, идиш остига қўйдим-да, ўт ёқдим. Етти кун кутдим, кейин очиб ичида олтин битгандир десам, бир ҳовуч кул бўлибди. Мана шу китоб туфайли бор давлатимдан, ҳовли-жойимдан ажралдим. Ана шундан бери шу китобни ёзиб, мени ўтда куйдирган Абу Али ибн Синога лаънат ўқиш билан ўзимни овутиб юрибман. Мударрис бу гапларни эшитгач, чолдан бир оз сут, гуруч ва бошқа нарсаларни олиб келишни сўрабди. Сўнгра шу келтирган нарсалардан ширин овқат тайёрлаб сотишни айтибди ва ўзи қайтиб Хоразмга кетибди. Орадан кўп вақт ўтмай мударрис Хоразмдан чиқиб: «Чол яна Абу Али ибн Синога лаънат ўқиётганмикин ёки бас қилдимикин» деб Бухорога келибди. Бухорога келиб ўзи кўрсатган овқатни ҳар бир кўчада кўрибди, сўнгра чолнинг олдига келибди, чол эса, овқатларни ҳамма кишилар пишираётганлигини ва оқибатда қадри кетиб зарур кўраётганини айтибди. Мударрис чолга яна пул бериб, бундан бир неча йил Балх шаҳрида олган китобида кўрсатилган гиёҳлардан олиб келишини сўрабди. Мударрис китобда кўрсатилганидек қилиб уларни идишга солиб уч кун қиздирган экан, учинчи

куни олтин пайдо бўлибди. Шунда мударрис бир бутун олтинни чолга узатаётиб: «Мана бу олтинни кули кўкка совурилган давлатингиз эвазига бераман. Сиз бу олтинга ҳар қанча давлат топишингиз мумкин. Сиз оддий лаззатли овқат сирини уддалай олмасдан ҳаммага тарқатдингиз. Агарда олтин чиқаришнинг сирини билганингизда уни тупроқ билан тенг қилар экансиз. Олтиннинг сири сиз пул бериб олган китобда эмас, илмда. Мана буни пулга олиш мумкин, лекин илмни сотиб олиб бўлмайди. Бу китобни ёзган киши ўттиз-қирқ йиллик илмий тажрибага асосланиб ёзган. Мана шу китобни ёзган Абу Али ибн Сино мен бўламан, бундан кейин менинг номимга лаънат айтишни тўхтатарсиз деб умид қиламан» деб чиқиб кетган экан. Ибн Сино бола камолотида ҳамиша ота-она бурчли эканлигини таъкидлайди. Ота-онанинг феъл-атвори бола сиймосига кўчишини, шу боис ота-оналар юриш-туришида, гап-сўзида, меҳнатда, озиқ-овқат истеъмол қилишда ўртада кичкинтой-болалари бор эканлигини асло унутмасликлари фарзандлари учун сув билан ҳаводек кераклигини тез-тез ота-оналарга тушунтириб туради. Меҳнат билан пешона тери тўкиб нон топиб ейиш кенжа авлод учун буюк ҳаёт мактаби бўлишини ҳам айтиб туришни канда қилмайди. Ибн Синонинг бола тарбияси ҳақидаги китобларини ўқиган, панд- насиҳатларини қулоғига олган уч болали бир тул хотин болаларининг тарбиясида бунинг маҳсулини–натижасини ҳаётлигидаёқ бошидан ўтказади. Йўқчилик, бечораҳоллик, бир тийинга зорлик пайтида ҳам рўзғорига ҳаромни, бировнинг пулини аралаштирмайди, бу йўлда озгина хато қилган кенжа ўғлига қаттиқ дашном беради. Бу арабий аёлнинг ўғли бошда онасидан қаттиқ ранжийди, изтироб чекади. Аммо меҳнатсиз пул топиш, бойлик орттириш инсон камолотида яхши йўл эмас эканлигини ўсиб-улғайганда билган бола онасидан чексиз миннатдор бўлади: Қиш супрасини орқалаб жўнаган кундан бошлаб далаларда ғир-ғир шабада эсиб қолди. Бодомлар оппоқ гуллади. Толлар уйғониб, сариқ попуклар чиқарди. Қизчалар толпопук тақадилар, чилдирма чертиб, ўйинга тушадилар.

Томлар, адирлар болалар билан гавжум бўлиб кетди. Осмонда турфа варраклар шох ташлаб учади. Эгалари ипни маҳкам ушлаб, кўзларини осмондан узмайдилар: «Акангнинг варраги ҳаммасидан баланд учади!» Мен гоҳ у болага, гоҳ бу болага ялинаман: - Ипидан бирпас ушлат... - Нари тур, зумраша! - Оёқ остида ўралашаверма. Уйингга жўна! Менга жуда алам қилади, йиғидан ўзимни зўрға тияман. Аммо, бари бир, ўрнимдан қўзғалмайман, аллақандай куч елкамдан босиб турганга ўхшарди. Дароз лақабли боланинг чиройли қизил варраги, ҳаммадан баланд учар, сира шоҳ ташламасди. - Ипидан озгина ушлаб турай, - ялиндим. - Пул олиб чиқ онангдан, пул, - ипни тортиб, менга қараганча тиржайди у. - Оҳ-о, чойфурушнинг ўғли, пул деса ўзингни томдан ташлайсан-а! Уялмайсанми, кичкина болани алдагани? – деди қўшнимизнинг бақалоқ ўғли. - Битта бир сўмлик олиб чиқса, варрак уники бўлади. Текинга мушук офтобга чиқмайди. Раҳмдил бўлсанг, ўзинг берворақол! - Одаммассан-да дароз... – бақалоқ тескари ўгирилиб олди. - Ойиси машиначи, пули кўп... – дароз ҳамон тиржайиб варрагини силтар, гўё менга кўз-кўз қиларди. Хўрлигим келди. Йиғламсираб уйга қайтдим. Опам ҳовли супураётган экан. Арзимни опамга айтдим. Опам елкамни силаб, деди: - Хафа бўлма, укажон, бугун акам сафардан келади. У сенга чинакам варрак ясаб беради. Эшигимиз олдидаги тошсупада чўнқайиб, акамнинг йўлига кўз тикиб ўтирдим. Қани энди акам кела қолса. Бир маҳал у кўча бошида кўринди. Чопиб бориб қучоқларига ўзимни отдим. Мени у даст кўтариб олди. Уйга киргунча варрак тўғрисидаги бор арз-додимни унга айтиб бўлдим.

- Менга чинакам варрак ясаб беринг. ўамма болаларникиданам каттаси. Анави дароз бола бор-ку, чойфуруш бойнинг ўғли, ўшанинг қизил варрагиданам зўр бўлсин... - Кап-катта йигит шунга ҳам йиғлайдими? – деди акам бошимни силаб. Акам уйдаги савачўплардан олиб ўткир пичоқ билан ўртасидан ёрди, силлиқлаб йўнди. Аттордан сирач олиб келди. Атторда ҳам варракбоп катта қоғоз йўқ экан. Ойим юпқа дока берди. Акам докани ерга ёйиб, савачўпларни сирачлаб ёпиштирди. Ойим қийқимларнинг ҳар хилини улаб, узун дум қилиб берди. Бошининг икки ёғида шохга ўхшаб чиқиб турган савачўпларга қизил шойи қийқими ёпиштирдик. - Мана варрак! Учираверасиз энди! – деди акам. - ўозир учирамизми? - Йўқ, кеч бўлди, азамат. ўозир кичик уйга киритиб, деворга суяб қўясиз. Эртага мулла акангиз (кичик акамни мулла дерди) сабоқларини олиб келганидан кейин адирга обориб бирга учирасизлар. Миср ип ҳам топиб бераман. Варракни акам билан адирга олиб чиққанимизда атрофимизни даров болалар ўраб олишди. ўатто, дароз ҳам осмондаги қизил варрагидан кўзини олиб, биз томон қаради-да: - Асқар қушчининг бургутидай қанотини кериб туришини қаранглар! Мана бу варрак! – деб юборди. Мен варракни зўрға кўтариб турибман, акам бўлса, ҳушт-ҳуштлаб шамол чақирди, ипни бўшата-бўшата орқага тисарилаверди, кейин ипни тортди. Варрак лапанглаб баландлади. Менинг «бургутим» энди тепада, аста тебраниб учарди. Қизил «кокиллар»и пирпирар, минг бир рангли узун думи у ёқдан-бу ёққа тебранарди. Мен «ичинг куйсин» дегандай керилиб дарозга қараб қўярдим. Варракни қоронғи туша бошлаганда туширдик. Уни акам, мен ип ўрамини кўтариб уйга ғурурланиб қайтиб келдик. Бугун болалар дарозга эмас, бизга эргашди.

Акам билан ҳар куни варрак учирамиз. Осмонга кўтарилдими, бошқа маҳалла болалари ҳам югуриб келишади. Катта одамлар ҳам бирпас осмонга қараб турадилар-да, бош чайқаб, жилмайганларича йўлларига равона бўлишади. Бир куни акамнинг сабоқ олиб келиши чўзилиб кетди. Кўча эшик олдига чиқиб варракни кўтарганимча керилиб турган эдим, бой қўшнимизнинг ўғли уйидан чиқиб қолди. У бурнини тортиб-тортиб бирпас варрагимга қараб турди-да, чўнтагидан иккита тўқ сариқ чақа олди. Осмонга ирғитиб ўйнай бошлади. Кейин шу чақанинг биттасини менга кўрсатиб: - Варрагингни шунга алишмайсанми? – деди. - Шу чақагами? Бор-бор, - дедим. - Оддий пулмас, тилла... Иккитасига алишасанми? - Йўлингдан қолма! - Кел, хўп деяқол. Қарасам, йиғлаворай деяпти. - Акамга айтиб зўрға ясатиб олдим-ку. - Акангга айтсанг яна бошқачини ясаб берар... Бойвачча иккала чақани менга узатди, мен унга варракни бердим. У югурганича варракни уйига кўтариб кетди. Ойимни роса суюнтираман-да, деб уйга чопдим. Уйимизда хотинлар кўп экан. Бой хотин ҳам шу ерда. Жуда сирли гапим бордай, ойимни имлаб, четга чақирдим. Кафтимни очувдим, чақалар ялтиллаб кетди. Ойимнинг юзи ёришди-ю, бирдан ранги оқариб кетди. Йирик кўзларида қўрқинч аралаш қаҳр чақнади. - Қаердан олдинг буларни? - Варрагимга алмашдим. - Кимга? - Бойваччага. Ўзи ялинавериб сира қўймади-да... Ойим тиллаларни қўлимдан юлиб олди-ю, тарсиллатиб юзимга бир шапалоқ туширди. Юзларимдан олов чиқиб кетди.

Ойим зинғиллаб катта уйга кириб кетди. Бой хотинга айтган гапини эшитиб қолдим: - Опа, бойваччангиз мана буларни кичкинамнинг варрагига алишибди, манг... - Ёлғиз ўғил-да, чевар. Буваси қўлига тилла бериб эркалатади. Болангизни урманг, синглим... Қўрқиб кетганимдан роса йиғладим. Нима бўлаётганини, ойим мени нега урганини билмасдим. Фақат анчадан кейин алам қилиб, юм-юм йиғладим. Йиллар оша тушуниб етдим! Ўша бир шапалоқ мени кўп қийинчиликлардан асраб қолган сабоқ экан... ¢азал мулкининг султони Алишер Навоий умр бўйи инсонларни ўйлади, уларга яхшилик қилиш, оғирларини енгиллатиш дарди билан нафас олди. ўамма кишиларга яхшилик қилиш керак, - дейди у, - имконияти бўлмаган тақдирда яхши ният ва сўз билан, имконияти бўлганда эса амалий иш билан яхшилик қилмоқ лозим. Алишер Навоийнинг асарлари, босиб ўтган ҳаёт йўли бугунги ёш авлодни комил инсон қилиб тарбиялашда ўзига хос мактаб йўлини ўтайди. Уни халқ севган, унга ишонган. Тўғри сўзлиги, поклиги, ишонтирувчанлиги билан халққа яқин бўлган. Шу сабабли меҳнаткаш халқ унинг ёрқин образини алла-қўшиқ қилиб айтган. Эртаг-у ривоятларида кўкларга кўтариб олқишлаган. «Зийрак йигит», «Шеър сеҳри», «Доно Алишер», «Тарихдаги тўрт донишманд киши», «Оқилона жавоб», «Навоий билан мардикор», «Навоий билан чўпон», «Қуш», «Чумоли» ва бошқа ривоятларда Мир Алишернинг ўлмас сиймоси гавдалантирилган. Бу ривоятларнинг катта-кўпчилигида Навоий адолат ҳомийси сифатида кўзга ташланади. Бу ўз-ўзидан бўлмайди. Синчков халқ кўради, текширади, охир оқибат сўнгги хулосага келади. Халқ тилида, дилида, ижодида адолат ҳомийси бўлиш фақат ҳазрат Навоийга хосдир. «Кийикнинг туёғи қаёқда-ю, қулоғи қаёқда?» дейилган ривоятда бу масала янада ярқ этиб кўзга ташланади.

Ривоятда бир вазир овга чиққанида, бир кийикни бир ўқ билан қўлоғидан отиб, туёғидан чиқарганлигини айтган эди. ўусайн Бойқародан боши балога қолди. Уни лофчиликда айблаб ўлимга буюриб юборади. Бу воқеани эшитиб турган Навоий гапга аралашади: - Ё Амир! Вазирнинг сўзи тўғридир, чунки ўша овда мен ҳам бирга эдим. Вазир кийикка қараб ўқ-ёйини тортган вақтда, тоғ устида кийик туёғи билан қулоғини қашиб турган эди. Вазирнинг отган ўқи кийикнинг қулоғидан тегиб, туёидан чиққани тўғри, - деб вазирни ўлимдан сақлаб қолади. Алишер Навоий ўзи меҳнаткаш бўлганлиги учун меҳнат аҳлини хуш кўради. Уларнинг чин сўз, сахий, бағри кенг, оддий, содда, ўзларига хос пишиқ-пухта бўлишларини улуғлайди. Енгил ҳаёт орзусида ўз юмишларини йиғиштириб қўйиб, халқ ҳисобига ҳаёт кечирадиганларини эса ёқтирмайди. «Навоий билан мардикор» ривоятидаги ўтинчи йигит ҳамиша ҳаракатда бўлиб, бақириб-чақириб, одамларнинг оғирларини енгил қилиб, савобли ишларни қилиб юради. Ўтинчининг бу ишини Навоий маъқуллайди. У билан салом- алик қилиб юради. Бирдан ўтинчи ўзгаради, мачитда пирга қул бўлади. Йигит олдингидек бақириб-чақириб юриш, эл оғирини енгил қилиш ўрнига эрта-ю кеч бир мачитда тоат-ибодат қилиб ўтиради. Бундан ҳеч кимга наф йўқ. Текин томоқлик куйига тушиб қолган йигитнинг саломига Навоий алик олмай ҳам қўйиши йигитни ўйга толдиради. Икки ўртадаги савол-жавоб ёш китобхонни ўйлашга, эл-юрт хизматини қилишга йўналтиради: - Тақсир, бир умр пешонам саждага тегмай, бақириб-чақириб юрганимда салом бериб ўтар эдингиз, энди мен эрта-ю кеч тоат-ибодат қилиб ўтириб сизга салом берсам, алик олмайсиз. Бунга сабаб нима? – деб сўрабди Навоийдан. Шунда Алишер: - Сен, ўша бақириб-чақириб юрганингда халққа фойданг тегиб турар эди. Энди бўлса эрталабки нонуштанг билан кечқурунги овқатингни ғамида халққа кўз тикиб ўтирибсан. ўамма гап шунда, - дебди. Йигитнинг бу панд-насиҳатдан таъсирланиши, эски ишига қайтиши китобхонда яхши таассурот қолдиради.

Навоий ҳақида халқ яратган ривоятлар ичида энг таъсирлиси, ҳаётийси «Доно Навоий»дир. ўар ким ўз касбини севиши, эъзозлаши, қадрлаши, вақти келганда уни ҳимоя қилиши ҳам керак. Ўтинчими-ўтинчилигини, подачими- подачилигини, шоирми-шоирлигини қилса дуруст. Бўлмаса, Гулханийнинг «Маймун билан нажжори»даги маймун қиёфасига тушиб қолиши ҳеч гап эмас. Туя сандални ҳавас қилганидек, тоғ-тошларда ўтин йиғиб, ўтин сотиб юрадиган Раҳмонқулда бирдан шоир бўлиш истаги пайдо бўли қолди. У шеър билан ном чиқариш, катта обрўга эга бўлиш учун бисотидаги бор нарсани сотиб, Навоий деган шоирни ахтариб йўлга чиқади. Халқда шаҳар кўрган эчкидан қўрқ деганларидек, Раҳмонқул шаҳарни кўрмаган, паст-баланддан хабарсиз. Шу туфайли йўлда кўп сарсон-саргардон бўлади. Уқувсизлиги, тажрибасизлиги, шаҳар таомилини билмаслиги туфайли озгина бойлигидан ҳам ажралади. Новвой-у кабобчига шогирд тушади. Уқувсизлиги, анқовлиги боис бу юмишларни ҳам адо эта олмайди, шарманда бўлади, соҳиблардан сўкиш эшитади, дакки ейди. Ахийри у Навоий билан учрашиб қолиб унга юрак дардини тўкиб солади. Навоий дарров йигитнинг оддийлигини, уқувсизлигини, ҳаётда ғўрлигини, тажрибасизлигини пайқаб қолади. Шоирлик оддий эмас, балки жуда мураккаб иш эканлигини тушунтириши бугунги китобхон болаларга ҳам ҳаёт мактаби бўлиши табиий. Раҳмонқулни диққат билан кузатиб турган Навоий унга қараб шундай дейди: - Йигит, шоир бўлиш учун камида уч нарсадан бохабар бўлмоқ зарур. Уларнинг биринчиси шулки, кўп ўқимоқ лозим. Жамики яхши шоирларнинг шеърларини ёддан билмоқ керак. - Сиз жамики шоирларнинг шеърларини ёддан биласизми? – деб сўраб қолибди Раҳмонқул. - Жамики шоирники бўлмаса ҳам ҳар ҳолда хотирамда унча-мунча шеър сақлайман, - деб жавоб берибди Навоий. Кейин сўзини давом эттирибди: - Шоир бўлмоқнинг иккиламчи шарти астойдил меҳнат қилмоқликдир. Қайта-қайта машқ қилмоқ шартдир. Киши она қорнида шоир бўлиб

туғилмайди. Меҳнат билан машқ орқасидангина шоир бўлади. Шеърга бўлган ҳавасни куну-тун демай, машқ қилиш орқалигина вояга етказмоқ мумкин. Раҳмонқул ҳам бўш келмабди. - Сиз ҳам, - дебди Навоийга қараб, - кечаси-ю кундузи машқ қиласизми? - ўа, - дебди Навоий. Кейин сўзини давом эттирибди: - Шоир бўлмоқнинг учинчи шарти шулким, қўшиқ айтмоқ билан соз чалмоқни билмоқ зарур. Қўшиқ айтмаган, соз чалмаган, шеърини оҳангга сололмаган шоир чала шоир. Шоир шундай дебди-да, хаёлга чўмибди. Кейин ўзига келиб сўзини давом эттирибди: - ўали, «қирдан шувоқ териб, бозорда сотар эдим», дедингиз. Шу юмушингиз билан ҳам бева-бечораларнинг мушкулини осон этасиз. Қани энди бўлар-бўлмасга шеър битиб, ўзларини шоир санаб юрганлар ҳам сизнингдек бўлсалар эди. ўеч бўлмаса даладан ўтин йиғиб бир ғарибнинг уйини иситсалар эди. ўа, йигит, бемаза шеър битиб кишиларни ранжитгандан кўра, қирдан шувоқ териб кун кечирмоқ минг карра аъло. Мана буни олинг-да, қишлоғингизга қайтиб, сигир олиб онангизни хурсанд қилинг. Ўзингиз бўлсангиз, меҳнатдан юз ўгирманг. Навоийнинг донолигига қойил қолган Раҳмонқул унга раҳмат айтибди- да, шоирликни йиғиштириб, ўз қишлоғига қайтибди. Бугина эмас, Навоий ҳайвонот оламини, парранда-ю даррандаларни ҳам жон-дилидан севган. Уларни эҳтиёт қилиш, боқиш, кўпайтириш учун курашган. Халқ ўз ривоятларида Навоийнинг бу соҳага қизиқишинигина бериб қолмай, уларни асраш, кўпайтириш учун курашувчилардан бири ҳам бўлганлигини «Қуш», «Чумоли» ривоятларида меҳр билан эслайди. Хуллас, авлод-аждодларимиз азал-азалдан ўқимишли, юртпарвар, халқпарвар кишилар бўлишиб, улар ўзларининг ижод, ҳаёт йўллари билан бугунги кенжа авлодларни ҳам порлоқ келажак сари дадил илгари етакламоқдалар. Улар ҳақида яратилган ривоят-у ҳикоятлар болаларнинг қувончларига-қувонч, шодликларига шодлик бағишламоқда.

Похожие

Антропогенез–одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши ҳақидаги муаммовий мулоҳазалар

Архаик (ибтидоий) ва анъанавий маданият

XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти

Диний маданият

Риштоннинг мовий сополи