logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Культурология
  4. Qadimgi Yunon va Rim madaniyati

Qadimgi Yunon va Rim madaniyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122 KB
Скачать
Q adimgi yunon va rim madaniyati R eja 1. Qadimgi Yun о n m а d а niyati. 2. Qadimgi Yun о n m а d а niyatining gum а nistik yo’n а lishl а ri. 3. Qadimgi Rim mаdаniyati. 4. Qadimgi Rim mаdаniyatidа o ’z dаvri diniy e`ti q оdi, h u q u q i, sаn`аti, mе`mоrchilik vа xаrbiy sоxаdаgi yutu q lаrining mujаssаmlаshа bоrishi. Miloddan avvalgi III ming yilliklar boshlariga kelib keyingi davr, umuminsoniyat madaniy taraqqiyotiga kuchli ta‘sir ko`rsatgan qadimgi yunon madaniyatining kurtaklari paydo bo`la boshlagan. Bu madaniyatning yuksak darajada rivojlanishi qo`shni davlatlar, ayniqsa, qadimgi Rim madaniyatining yuksalishiga sabab bo`lgan. Qadimgi yunon madaniyati o`zining ulug`vorligi, nafisligi, qamrab olgan ko`lamining kengligi bilan hozirgacha kishilarni hayratlantirib keladi. Qadimgi yunonlar tomonidan vujudga keltirilgan madaniyat inson tafakkurining naqadar kengligi va bitmas-tuganmasligini ko`rsatib berdi. Hozirgi zamon san‘ati va adabiyotining ko`pgina tur va janrlarining shakllanishiga sabab bo`ldi. Yunon madaniyati o`sha davr kishilarining his-tuyg`ulari, intilishlari-yu, orzu- umidlari va ruhiy holatlarining ifodasi sifatida shakllangan. Yunonistonlik buyuk tafakkur egalari g`oyaviy va badiiy jihatdan yuksak darajadagi asarlar yaratishib, insoniyat uchun abadiy muammo hisoblangan vatanparvarlik, jasurlik, insoniy qudrat, kurashchanlik kabi hislatlarni madh etishib, pastkashlik, qurqoqlik, sotqinlik kabilarni qoralaganlar. Qadimgi yunon madaniyati inson badiiy tafakkurining shunday cho`qqisiga chiqqanki, butun Yevropa xalqlari o`z madaniyatlarini taraqqiy ettirishda mazkur xalq madaniyatiga etalon sifatida qaraganlar. Hatto diniy mutaassiblik hukmronlik qilgan O`rta asrlarda ham Yevropa madaniyati qadimgi yunon madaniyatidan kuch olgan. Uyg`onish davrida esa Yevropa xalqlari antik davr/,,antik"so`zi lotincha so`zdan olingan bo`lib, ,,qadimgi"degan ma‘noni anglatadi/ madaniyatidan madad olib butun Yevropani chulg`ab olgan mutaassiblik va xurofotga qarshi kurashganlar. Qadimgi yunon madaniyatining taraqqiyot bosqichlari to`g`risida to`liqroq tasavvurga ega bo`lish uchun uni davriylashtirib o`rganish muhim ahamiyatga ega. Chunki, har bir tarixiy-madaniy bosqichda bir-biridan farqlanib turadigan mazmunan boy va g`oyaviy jihatdan mukammal madaniy boyliklar yaratilganligi ko`zga tashlanadi. Qadimgi yunon madaniyatini o`rganar ekanmiz quyidagi bosqichlarning madaniy hayoti va ma‘naviy-badiiy tafakkurining asosiy jihatlarini tahlil qilamiz. 1. Krit-Mikena yoki Egey madaniyati ./mil.avv.Ill ming yillikdan to mil.avv.XII asrlargacha bo`lgan davr./ 2. Gomer davri madaniyati ./mil.avv.XI-VIII asrlar./ 3. Arxaika davri madaniyati ./mil.avv.VII-VI asrlar./ 4. Klassika davri yoki grek demokratiyasi davri madaniyati /mil.avv-V asr IV asrning 40 yillarigacha bo`lgan davr./ Albatta bu davrlar madaniyatining o`ziga xos jihatlari, rivojlanish qonuniyatlari mavjud bo`lib, umumjaxon, ayniqsa, Yevropa madaniy taraqqiyotida muhim rol o`ynaydi. Yuqoridagicha, davriylashtirish shuni ko`rsatadiki, qadimgi yunon madaniyati uzoq davrlarni bosib o`tib rivojlangan va insoniyat madaniyatining umumboyligiga aylangan. Qadimgi yunonlar o`zlaridan keyingi avlodlarga shunday madaniy meros qoldirganlarki, bu madaniy boylikpar minglab yillar o`tsa-da, o`z jozibasini, nafisligi-yu, nafosatini hanuzgacha yo`qotmagan va ko`rgan kishini beixtiyor hayratlantiradi. Qadimgi yunon madaniyatining yuksalishida Peloponnes yarim oroli, O`rta Yer va Egey dengizlarida joylashgan orollar, shuningdek qadimgi Sharq madaniyatidan baxra olgan Kichik Osiyoning G`arbiy sohillarida yashagan ko`pgina qabilalar madaniyati muhim rol o`ynagan. Qadimgi yunon madaniyatining dastlabki bosqichi ,, Krit-Mikena" yoki Egey madaniyati deb nomlanadi. Bu davr madaniyati asosan mil.avv.II ming yilliklarda juda katta ko`tarilishta ega bo`lib, bir muncha sodda ko`rinishda bo`lsa- da arxitektura, tasviriy san‘at, haykaltaroshlik va diniy qarashlarda o`z aksini topgan. Krit madaniyati mil.avv. III - II ming yilliklarda shakllanish jarayonini boshdan kechiradi va mil.avv. XVI asrdan boshlab Gretsiyaning quruqlikdagi hududlari, ayniqsa, Mikena madaniyatiga kuchli ta‘sir ko`rsatadi. Krit orollari va quruqlik-Elladada /Mikena deb ham yuritiladi/ olib borilgan arxeologik qazishmalar natijada topilgan ko`plab ashyoviy dalillar qadimgi yunon madaniyatining qay tarzda rivojlanganligini ko`rsatadi. Mazkur bosqichning ,,Krit-Mikena"deb atalishiga asosiy sabab, ingliz arxeologi A.Evans XIX asrning 90 yillarida Krit orollarida katta qazishma ishlarini olib bordi. Natijada nemis arxeologi G.Shliman tomonidan 1874 yilda Peloponnesning shimoliy-sharqiy qismi - Mikeanada topilgan madaniy qatlamdan ham ko`ra qadimiyroq bo`lgan madaniy qatlamni ochadi. Shu boisdan, XX asrning birinchi o`n yilliklaridan boshlab ilmiy adabiyotlarda ana shu ikkala hudud nomidan kelib chiqib, , ,Krit-Mikena madaniyati'' atamasi ishlatila boshlangan. Taxminan,mil.avv.II ming yillikda qurilgan Knoss saroyi qoldiqlari qadimgi Kritda arxitektura, tasviriy san‘at ancha Rivojlanganligini ko`rsatadi. A.Evansning ko`rsatishicha, Knoss saroyi uch va hatto to`rt qavatli qilib qurilgan. Saroy markazida xalq yig`inlari o`tkazilib turiladigan zal mavjud bo`lgan. Sopol quvurlar orqali saroyda ishlatilgan tashlandiq suvlar oqizilib turilgan. Saroy binolarining devorlariga o`simliklar, g`aroyib hayvonlar suratlari va saroy ahlining hayotini tasvirlovchi rasmlar chizilgan. Krit arxitektorlari yuqoriga kengayib boruvchi ustunlardan ustalik bilan foydalanganlar. Bu esa saroy xonalarining hashamdorligini yanada oshirgan. Kritliklar madaniyati rivojlanishining asosiy sabablaridan yana biri - kritliklar ko`proq dengizda suzish uchun ko`plab qayiqlar, so`ngra yirik kemalar qurishga majbur bo`lganlar. Natijada hunarmandchilik yanada rivojlangan. Boshqa tomondan esa ular kemalarda suzishib Shimoliy Afrika, Misr va Old Osiyo hududlari bilan madaniy va savdo aloqalarni o`rnatganlar. Mazkur aloqalar natijasida kritliklar Sharqning keng rivojlangan madaniyati bilan tanishish imkoniyatiga ega bo`lganlar. A.Evans qazishmalari natijasida topilgan ko`plab piktografik va ieroglif yozuvlar tushirilgan sopol lavhalar kritliklar o`z yozuv belgilarini yaratishda mil.avv. Ill ming yillikda, Shumer, Finikiya, Misrda keng tarqalgan suratli va belgili yozuvlardan foydalanganliklarini ko`rsatadi. Natijada kritliklar taxminan mil.avv. XVII asrlarga kelib o`zlarining bo`g`in chiziqli yozuvlarini vujudga keltirganlar. Kritliklarning diniy qarashlari bir muncha sodda ko`rinishda bo`lgan. Shu sababli ular yirik-yirik ibodatxonalar qurmaganlar. Diniy topinish markazlari kichik-kichik sajdagohlap va mehroblar shaklida bo`lgan. Ularning dastlabki diniy qarashlari totemistik ko`rinishda bo`lgan. Keyinchalik Kritda xudo Zevs to`g`risidagi tasavvurlar vujudga kela borgan. Muayyan davr ichida bu tasavvurlar sistemalashib, turli xil afsonalarning paydo bo`lishiga olib kelgan. Bir afsonada ko`rsatilishicha, yunonlarning bosh xudosi, mabudlar ma‘budi Zevs Kritda to`g`ilgan. So`ngra Zevs dengiz to`lqinlaridan o`tib Finikiya malikasi go`zal Yevropani Kritga olib keladi. Ulardan Kritning eng odil hukmdori Minos to`g`iladi. Mil.avv.II ming yillikdayoq oltindan mashhur Krit zargarlik buyumlari yasalgan. Kritlik kulollar sopol idishlarni nihoyatda bejirim qilib yasaganlar va ularning tashqi tomonidan o`simliksimon naqshlar bilan bezaganlar. Shuningdek, kulollar pishiq loydan ma‘bud va ma‘budalarning, odamlar va hayvonlarning haykalchalarini yasaganlar. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklar davri materik /quriqlik/ uchun ellada davri deb, orollar uchun ellada davri deb atalgan. Shuningdek, ellada davri mikena davri deb ham atalgan. Mikenadagi ko`plab saroylarning ichki binolari har xil freskalar /devor yuzasiga tushiriladigan rang tasvir surat / bilan bezatilgan. Shuningdek, ayrim suratlarda urush manzaralari tasviri ham uchraydi. Mikena /Tirinf/ da joylashgam shox Atrey maqbarasi arxeologlar tomonidan o`rganilganida u yerdan oltin, tog` xrustallaridan ishlangan idishlar, sher boshli oltin vaza, kabutarlarning bo`rtma suratlari tushirilgan oltin qadax va boshqa buyumlar topilgan. Bu buyumlar Mikena hunarmandchiligi va halq amaliy san‘ati ham nihoyatda rivojlanganligini ko`rsatadi. Umuman, Krit-Mikena davri madaniyati qadimgi yunon madaniyatining sodda ko`rinishdagi rivojlanish bosqichi bo`lib, keyingi davr arxitektura, tasviriy san‘at, xalq, amaliy san‘ati vadiniy qarashlarning shakllanishiga samarali ta‘sir ko`rsatadi. GOMER DAVRI MADANIYATI Mil.avv.X1-1X asrlar odatda Gomer davri deb yuritiladi.Bu davr madaniyatini o`rganishda Gomerning ,, Iliada" va ,, Odessiya" dostonlari qimmatli manba hisoblanadi. Gomerning mazkur dostonlari qadimgi yunonlarni ulug`lovchi, yuksakliklarga ko`taruvchi dostonlardir. Chunki, buyuk haykaltarosh Fidiy ta‘kidlaganidek, „Gomerning ,,Iliada" dostonini o`qiganda undagi kishilar obrazi ikki marta ulug’vor bo`lib ko`rinadi". Bu davrning Gomer davri deb atalishida Gomerning ,,Iliada" va ,,Odisseya" dostonlarida qadimgi yunonlarning o`ta ulug`vorlik darajasiga olib chiqilganligi muhim rol o`ynagan. Chunki, ,,Iliada" va ,,Odisseya" dostonlarida oddiy insonlar xudolar darajasiga olib chiqiladi. Yunonistonning oriyat va nomusni inson ahloqiy idealining eng yuqori cho`qqisi deb bilgan qahramonlari Troyaga qarshi kurash olib boradilar. Bu urush bosqinchilik urushi emas, balki toptalgan or-nomusni himoya qilish urushi sifatida talqin etiladi. Bu urushda kishilarning ulug`vor bo`lib ko`rinishining yana bir sababi, xudolar va qahramonlarning hamkorlikda jang olib borganliklaridir. Xudolar ham oddiy insonlar singari jangu-jadalda qatnashadi, tarafkashlik urushida tomonlarni qo`llab-quvvatlab turadi. Aql-idrokda qudratli kuch bo`lgan inson obrazi bu davr madaniyatiga singa boradi. Bu davrga kelib, Krit-Mikena davri dunyoqarashida hukmronlik qilgan mifologik obrazlar, ya‘ni yirtqich hayvonlar obrazi inson ko`z oldida o`z kuchini yo`qota boradi. Mifologik dunyoqarash sifatida shakllangan hodisalar o`zining sir-asrorini ocha boradi. Inson tabiat hodisalarini qanday bo`lsa, shu holda qabul qila boshlaydi. Uning noma‘lum bo`lgan sir-sinoatlariga chuqurroq kirib borishga intiladi. U tabiat kuchlari ustidan sehrlash yoki jodu qilish orqali hukmron bo`lishga intilmaydi, balki aql-idorokni ishga solib hukmronlik qilishga intiladi. Bu davrda qadimgi Grek dinining asosiy belgilari shakllana boradi. Ular o`z dinlarini Fessaliya va Makedoniya chegarasida joylashgan Olimp tog`i bilan Olimp dini , Olimp tog`ining qorli cho`qqisini o`z xudolarining yashash joyi deb xisoblaydilar. Qadimgi Yunonlarning tasavvuriga ko`ra, olam dastlab ,,xaos" /tartibsizlik/dan iborat bo`lgan. So`ngra, Zevs boshchiligidagi xudolar olamning turli hodisalarini boshqarib, tartibga keltira boshlaganlar. Zevsning avlodlari butun olamga hukmronlik qila boshlaydilar, ya‘ni butun koinotni o`zlarining mulklariga aylantiradilar. Zevs momaqaldiroq hamda bulutlar sultoni, ma‘budlar ma‘budi bo`lib qoladi. Uning ukasi Poseydon dengizlar hukmdori, yana bir ukasi Aid oxirat xudosi bo`lib tayinlanadi. Zevsning rafiqasi Gera osmon ma‘budasi, ma‘budlar malikasi, homilador ayollar va kelin-kuyovlar raxnamosi hisoblanadi. Zevsning har bir farzandi ikkinchi darajali ma‘bud va mabudalarga aylanadilar. Ular ham olamning turli xil hodisalariga hukmronlik qila boshlaydilar yoki raxnamolarga aylanadilar. Masalan, Gefest-otash, ma‘budi, temirchilar piri; Ares qonli urushlar ma‘budi; Appolon-yorug`lik, san‘at, she‘riyat va musiqa ma‘budi; Artemida-kamar ma‘budasi, o`rmon va o`rmonda yashovchi jonivorlar malikasi; Afina-shaharlar homiysi; Afrodita-go`zallik ma‘budasi; Erot-sevgi ma‘budi; Germes-Ma‘budlar jarchisi, o`lganlar ruhini oxiratga kuzatib boruvchi; Gelios-Quyosh xudosi; Nika- g`alabalar ma‘budasi; Dionis-bog`dorchilik, uzumchilik, vinochilik xudosi; Demetra-tabiat ma‘budasi hisoblangan. Qadimgi Greklarning tasavvuriga ko`ra butun tabiatda ilohiy mavjudotlar yashaydi. Chakalakzorlarda driadalar, nimfalar, echki oyoqli satirlar yashasa, dengizda nayadalar va ayol boshli qush -sirenalar hayot kechiradilar. Qadimgi Yunonistonda xudolarga atab turli-tuman bayramlar tashkil etilgan. Bayramlar diniy xarakterga ega bo`lish bilan birga insonni jismoniy chiniqtirgan, musiqa, poeziya, qo`shiq va boshqa san‘at turlarining rivojlanishiga ham ulkan hissa qo`shgan. Qadimgi yunonlar xudolarga atab tashkil etgan ulkan bayramlardan biri- Olimpiada o`yinlaridir. Olimpiada o`yinlari xar to’rt yilda bir marta ma‘budlar ma‘budi Zevs sharafiga o`tkazilgan. Birinchi Olimpiada o`yini miloddan avvalgi 776 yilda o`tkazilgan. Olimpiada o`yinlari Peloponnesning shimoli-g`arbida joylashgan Olimpiya shahrida o`tkazilgan. Olimpiada o`yinlari tantanali namoyish va qurbonlik qilish bilan boshlangan. Dastlab olimpiadachilar faqat yugurish bo`yicha musobaqalashgan. Vaqt o`tishi bilan olimpiada o`yinlariga kurash, pentatlon/yugurish, uzunlikka sakrash, disk uloqtirish, nayza otish va kurashdan iborat besh kurash/mushtlashish jangi hamda aravalar poygasi kiritilgan. Olimpiya o`yinlari kunlari dramaturglar, shoirlar, ashulachilar va sozandalar ham baxslashganlar, o`zlari yaratgan asarlarni yig`ilgan xalq hukmiga havola qilganlar. Umuman olganda, olimpiya o`yinlari singari bayram-musobaqalar qadimgi yunon madaniyati, adabiyoti va san‘atining keng ko`lamda rivojlanishida ham muhim rol o`ynagan, ijodkorlarning haqiqiy minbariga aylangan. Qadimgi yunon madaniyati taraqqiyotida yunon yozuvining ahamiyati ham beqiyos katta bo`lgan. Yunon yozuvi mil.avv. IX-VIII asrlarga kelib finikiyaliklar alifbosidan foydalanish asosida vujudga kelgan. Qadimgi yunonlar finikiyaliklarning faqat undosh tovushdan iborat bo`lgan 22 harfidan o`zgartirilgan holda foydalanganlar, ya‘ni greklar o`z alifbolariga unli tovushlarni qo`shib 24 xarfdan iborat o`z alifbolarini tuzganlar. Qadimgi yunon yozuvining ahamiyati, shundaki, slavyan alifbosi grek alifbosi asosida tashkil etilgan. Gomer davri arxitekturasi va san‘atida yuqori badiiy taraqqiyotga erishilmagan bo`lsada, diniy e‘tiqodlar bilan bog`liq bo`lgan terrakota/ma‘budaning kichik haykalchalari/ haykalchalar, yog`och va toshdan ishlangan qupol sanam va butlar ishlangan. Bu davrda hunarmandchilik, kulolchilik va u bilan bog`liq bo`lgan vazaga gul solish san‘ati ravnaq topgan. Vazalar va boshqa sopol idishlar yuzasiga geometrik naqshlar ishlana borgan. Xulosa qilib aytganda, Gomer davri madaniyati-umumyunon madaniyatining ko`zga yaqqol tashlanib turadigan bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu davr madaniyati, birinchidan, sistemalashgan diniy qarashlarning vujudga kelishi bilan harakterlanadi. Dastlab xaosdan iborat bo`lgan olam hamda barcha voqea va hodisalarni tartibga solib turadigan o`ziga xos diniy dunyoqarash shakllanadi. Ikkinchidan, diniy dunyoqarashga bog`liq bo`lgan turli xil marosimlar, bayramlar tarkib topa bordi. Birgina olimpiya o`yinlari yoki Dionisga bag`ishlangan bayram marosimlarini olib qarasak, ular diniy qarashlar natijasida vujudga kelganligini ko`ramiz. Tasavvurdagi xudolar, ularning tashqi ko`rinishi- ko`rkamligi, kuch-qudrat ufurib turadigan tashqi qiyofasi to`g`risidagi tasavvurlar, dastlab umum Yunonistonga, so`ngra butun Ellinistik dunyoga keng tarqalgan olimpiya o`yinlarining vujudga kelishi va rivojlanishiga olib keldi. Uchinchidan, xalq og`zaki ijodining rivojlanishi yozma adabiyotning paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. Bu esa o`z navbatida voqea hamda hodisalarni mifologik tarzda tasvirlashdan realistik tarzda ifodalashga olib keldi. ARXAIKA DAVRI MADANIYATI Miloddan avvalgi VII-VI asrlar, ya‘ni antik quldorlik shahar- davlatlarining shakllanish hamda mustahkamlanish davri arxaik davri deb yuritiladi. ,,Arxaika" so`zi grekcha ,,arxayos" so`zidan olingan bo`lib ,,qadimgi" degan ma‘noni anglatadi. Arxaika davrida qadimgi yunonlar zudlik bilan O`rta Yer dengizi sohillarida o`rnashib oladilar. Shaharlar barpo etishib, Kichik Osiyo, O`rta Yer dengizi qirg`oqlaridagi davlatlar va ayniqsa, Misr bilan savdo-sotiq ishlarini olib boradilar. Ularning madaniyati bilan tanishadilar. Qadimgi Bobil va Misr madaniyati yutuqlaridan foydalanishib, o`zlarining takrorlanmas sanati asarlarini yaratadilar. Bu davrga kelib Greklarning siyosiy-iqtisodiy va madaniy ta‘sir doirasi O`rta Yer dengizi bo`ylari Marmar va Qora dengiz qirg`oqlarigacha kengayadi. Greklarning vatanparvarlik va milliy g`urur tuyg`usi shaxsiy manfaat tuyg`usidan ustun kela boshlaydi. Shu boisdan ,,fanlarning fani" sanalgan filosofiya, diniy e‘tiqod va san‘ati qaerda bo`lmasin va qaysi sharoitga tushmasin, yunoncha ruhini saqlab qolgan. Qadimgi yunonlar barcha yerda va har qanday holatda o`zlarining grek ekanliklarini, tashqi dunyoga ta‘sir qila oladigan, barcha mavjudotlardan aql jihatidan ustunlik qilishini unutmagan. Qadimgi yunonlar qo`shni davlatlar bilan amalga oshirgan madaniy aloqalari natijasida o`zlaridan boshqa barcha xalqlardan ustun turish hissiyotini uyg`ota olganlar. Bu hissiyot natijasida o`sha davr kishilari aql- bovar qila olmaydigan san‘atlarini yarata olganlar, bunyodkorlik ishlarini amalga oshirib, aqliy-ma‘naviy tafakkur mahsuli hisoblangan turli fan sohalariga asos solganlar, mukammal diniy-ahloqiy sistemani yuzaga keltirganlar. Greklardagi vatanparvarlik tuyg`usini shakllantirishda maktablarning roli beqiyos katta bo`lgan. Gretsiyaning har bir ozod fuqarosi bilim olish imkoniyatiga ega bo`lgan. Shu boisdan, Gretsiyaning turli shaharlarida maktablar tashkil etilgan. 7 yoshga tulgan har bir o`g`il bolaning maktabga qatnashi shart bo`lgan. Badavlat kishilarning 18 yoshga to`lgan farzandlari gimnaziyalarda o`qishni davom ettirganlar. Hunarmandlar va dehqonlarning farzandlari o`qish va yozishni bilish bilan chegaralangan. Arxaika davrida puxta o`ylangan arxitektura uslublari vujudga keladi. Bu davr me‘morchilik san‘ati shaharlarining qurilishi bilan bog`liq bo`lgan. Xudo va ilohiylashtirilgan qahramonlarga atab qurilgan ibodatxona oldidagi maydonlar shaharlarning muhim, ijtimoiy markazi hisoblangan. Bu maydonlarda muntazam ravishda xalq. yig`inlari va bayramlar o`tkazilib turilgan. Shaharlarning tepalik /akropol/ qismida polis /shaxar davlat/ning xaloskori hisoblangan ma‘budaga atalgan ibodatxona, akropol yonbag`rida asa turar-joy binolari qurilgan. Grek me‘morchiligida bir necha order /lotincha ,,ordo"-,,tuzilish", "tartib" degan ma‘nolarni bildiradi /ayniqsa, doriy va ion orderlaridan foydalanilgan. Doriy orderi Shimoldan ko`chib kelgan doriy kabilalari arxitekturasining asosiy elementi hisoblangan. Ioniya orderi esa, kichik Osiyo sohillarida yashagan qabilalar arxitekturasi uslubi hisoblangan. Ion orderi mil.avv. VII asr oxirlarida paydo bo`lgan va doriy orderidan o`zining nafisligi, bejirimligi hamda tag tomonidan tosh asosga qo`yilgan tagkursining mavjudligi bilan ajralib turgan. Ion orderida tarnovchali ustunning kapitel/muqarnas/ qismini ikki tomonga buralib turgan jingalak sochni eslatuvchi shakl tashkil etgan. Korinf orderi bir muncha kechroq-klassika davrida paydo bo`lgan. U ion va doriy orderiga nisbatan jimjimador va ko`rkam, kapiteli akanf daraxti barglaridan tashkil topgan buketni eslatadi. Qadimgi yunon arxitekturasining ana shu uchala Orderlari nafaqat antik dunyo arxitekturasida, balki Uyg`onish va yangi davr Yevropa me‘morchiligida ham keng qo`llanilgan va rivojlangan. Taxminan er.avv. VII asrga kelib, grek monumental haykaltaroshligi taraqqiy etadi va unga o`ziga xos haykaltaroshlikda haykalning bo`shlikdagi ko`lami, ya‘ni joylanishi, a‘zolarining mutanosibligi va harakatning tabiiyligi kabi uch ulchovga qatiy amal qilish asosiy tamoyilga aylanadi. Dastalbki haykallar turli musobaqalar g`oliblari sharafiga yaratilgan bo`lib, dastlab stadionlar va gimnaziyalar hovlilariga o`rnatilgan. Bu davr haykaltaroshligida odam gavdasini alohida tasvirlash bilan birga, voqealarni aks ettiruvchi kompozitsiyalar, masalan olishuvlar ko`rsatiladi. Qadimgi yunon pahlovonlari Persey va Gerakllarning qahramonliklariga, xudolar hamda gigantlar jangiga bag`ishlangan kompozitsiyali haykallar ana shu davrda yaratilgan. Greklarning polis-shahar-davlat fuqarosi to`g`risidagi tasavvurlari kiyimsiz holda tasvirlangan kuroslar - yigitlar obrazida namoyon bo`lgan. Dastlabki yaratilgan kuroslar haykallari kam harakat va birmuncha qotib qolgan tarzda tasvirlangan bo`lsa, keyinchalik kuch va jasoratni aks ettiruvchi san‘at asariga aylana borgan. Gavda, tana, bosh, qo`l, oyoq nisabatlari to`g`ri olina boshlangan. Arxaika davri plastikasining kiyimda tasvirlangan qizlar -qoralar haykalida namoyon bo`ladi. Qoralar haykallari o`zining his-tuyg`uga boyligi, ayollarga xos latofat, iffat va nazokatni ifoda etganligi bilan ajaralib turgan. Kiyimlarning jimjimali va buklanib turishlari, ularga hamohang bo`lgan sochlarning taralishi haykallarning tabiiyligini yanada oshirgan. Kuroslar va qoralar haykallariga jamlangan go`zallik va ulug`vorlik qadimgi greklarning ahloqiy ideali to`g`risidagi tasavvurlarini ifodalagan. Qadimgi yunonlar o`z shaharlari, ibodatxonalari, saroylari va turar- joylarini turli hil haykallar bilan bezashga harakat qilganlar. Haykallarni yog`och, marmar va bronzadan yasaganlar. So`ngra inson tanasi rangida bo`yaganlar yoki fil suyagi bilan qoplaganlar. Yunon haykaltaroshlari birinchi bo`lib haykalga inson tanasining tabiiy ko`rinishini berishga e‘tibor berganlar. Mil. avv. VII asr oxiri va VI asr boshlarida grek san‘atida realistik tasvirga intilish yanada kuchayadi. Tasviriy san‘at asarlarida insonparvarlik g`oyalari ko`zga tashlana boshlaydi. Insonni ham ma‘naviy, ham jismoniy jihatdan takomillashtirish san‘atning asosiy maqsadiga aylanadi. Inson obrazining madh, otilishi, ichki kechinmalarining tashqi qiyofada ifodalanishi qadimgi yunonlar harakterining shakllanishiga yordam beradi. Mil. avv. VII asrning boshlariga kelib Ellada tuprog`ida shaxsiy xis- tuyg`ular va ichki kechinmalarni, sevgi muhabbat va hayot quvonchlarini ifodalovchi lirik poeziya maydonga kelgan. Lirik pozziyaning vujudga kelishi Elladaning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotidagi tub o`zgarishlar bilan chambarchas bog`liqdir. ” Lirika” so`zi o`sha davr yunon musiqa asboblarining ,,shohi" deb hisoblanuvchi lira musiqa asbobi nomidan olingandir. Chunki, she‘riy asrlar ana shu lira asbobi jo`rligida deklamatsiya qilingan. Mashhur Arxilox qadimgi yunon lirikasining asosichilaridan biri bo`lib, keyingi davr lirik asarlarning rivojlanishga kuchli ta‘sir ko`rsatgan va she‘riy qofiyaga asos solgan. Lirik poeziyaning rivojiga ulkan hissa qo`shgan mashhur shoira Sapfo esa maktab ochib, yosh qizlarni musiqa, ashula, raqs hamda she‘r to`qishga o`rgatadi. Qadimgi shahar madaniyatining rivojlanishi savdo-sotiq va hunarmandchilikning taraqqiy etishiga olib keladi. Shaharda maxsus bilim va kasb bilan shug`ullanuvchi kishilar guruhi paydo bo`lgan. Bu guruh vakillari insonni qurshab turgan tashqi dunyo to`g`risida boshqacha fikr yurita boshlaganlar. Bu holat mil. avv. VII -VI asrlarga kelib yunon falsafasida yangi bir yo`nalish - sodda materialistik falsafaning paydo bo`lishiga olib kelgan. Bu ilk falsafiy tafakkurlar stixiyali yoki sodda materialistik falsafa hisoblanadi. Sodda materialistik falsafa vakillari tashqi olam, unda joylashgan narsalar va hodisalarning asosiy manbai. kelib chiqish sabablarini aniqlashga intilganlar. O`zlarining falsafiy fikrlarini ilgari surishlarida sharqda mavjud bo`lgan falsafiy tafakkurga suyanadilar. Agar dastalbki yunon falsafasining shakllangan geografik o`rniga e‘tibor bersak, u qadimgi Gretsiyada emas, balki uning tasarrufidagi Kichik Osiyo - Ioniyada vujudga kelganligini ko`ramiz. Ioniya (O`rta Yer dengizining sharqiy hududlari, hozirgi Turkiyaning O`rta Yer dengizi qirg`oqlari) geografik qulay joyda, hunarmandchilik va savdo-sotiq dastlab paydo bo`lgan hudud hisoblanib, Eron shohlarining Kichik Osiyoni bosib olganlaridan so`ng Sharq bilan madaniy-iqtisodiy aloqalari kuchayib ketgan. Natijada Sharq madaniyati, sharq falsafiy tafakkuri Ioniya hududida keng tarqala bordi. Ikkinchi tomondan Ioniya zardushtiylik dini tarqalgan Midiya davlati bilan ham iqtisodiy-madaniy aloqa qilib turgan. Demak, Eron va Midiyada keng tarqalgan zardushtiylik dini, uning kosmogonik (olamning paydo bo`lishi va tuzilishi to`g`risidagi) tasavvurlari Ioniyaning madaniy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan Milet va Efes kabi shaxarlarida keng tarqalgan bo`lishi ehtimoldan uzoq emas. Milet va Efes falsafa maktablarining vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksimen va Geraklitlar falsafiy tafakkuri asosida dunyoning moddiy asosi va uni tashkil etuvchi elementlar (unsurlar) tushunchasi markaziy o`rilni egallaydi. Ularning olamning asosini tashkil etuvchi elementlar-suv (Fales), nomuayyan modda-appeyron (Anaksimandr), havo (Anaksimen), olov ( Geraklit) to`g`risidagi fikrlari zardushtiylik ta‘limotida e‘zozlangan asosiy elementlar (suv, tuproq, havo va olov) bilan bir xildir. Milet va Efes falsafa maktablari vakillari sharq falsafiy tafakkuriga asoslanishib, olamning asosi moddiy elementlardan tashkil topganligini isbotlashga harakat qiladilar. Masalan, Milet falsafa maktabining asoschisi astronom, fizik, matematik va faylasuf Fales (mil. avv. 624-574 yillar) suv barcha narsalarning moddiy asosi deb hisoblaydi, ya‘ni barcha narsalar suvdan kelib chiqqan va yana suvga aylanadi-. shuningdek Fales dunyoning jonli va ilohiyligi to`g`risidagi fikrni ham ilgari suradi. Jonni esa nozik modda - efirdan iborat deb qaraydi. Anaksimandr (mil. avv. 610-547 yil.) borliqning cheksiz fazoda paydo bo`lganligini va uning asosi harakatlanuvchi nomuayyan modda apeyrondan tashkil topganligini ko`rsatib o`tadi. Uningcha, cheksiz fazoda bizning yerimizga o`xshash dunyolar ko`p. Anaksimandr ilgari surgan materialistik fikrlardan yana biri - barcha jonivorlarning namlikdan paydo bo`lganligi va odamlarning ham Hayvonot olami evolyutsiyasi natijasida paydo bo`lganligi to`g`risidagi fikrlaridir. Milet maktabining yana bir vakili Anaksimen (mil. avv. 585-528) bizni qurshab turgan dunyodagi barcha narsalar havoning siyraklanishi (olov paydo bo`ladi) va zichligi (shamol, bulut, tuman. suv, yer va boshqa jismlar) natijasida paydo bo`lganligi to`g`risidagi tasavvurlarni ilgari suradi. Yer havoda turadi, u bugun mavjudotga singib boradi. Butun olam havoning quyuqlashuvidan paydo bo`lgan. Milet maktabi namoyondalari ruhiy hodisalarni ham materiyaning ko`rinishlaridan biri deb hisoblaydilar. Shu sababli Fales hatto magnitning joni borligini isbotlashga o`rinadi. U o`zining bu fikrini magnitning temir buyumlari tortib olishi orqali isbotlamoqchi bo`ladi. Efes falsafa maktabi asoschisi Geraklit (mil. avv. 544-475 yilpar)ning fikricha, olamdagi barcha narsalar olovdan paydo bo`lgan va yana qaytadan olovga aylanadi. Dunyodagi barcha narsalar doimiy harakatda, qotib qolgan narsalar yo`q. Dunyodagi barcha o`zgarishlar kuch va harakatning bir-biriga qarama-qarshi bo`lganligi natijasidir. Uning fikricha, olamdagi barcha narsa va hodisalar qarama-qarshiliklardan iborat. Qarama-qashiliklar o`zaro o`rin almashib turadi, hamma narsa o`zgarishda, o`zgarmaydigan narsa yo`q. "Bir daryoning suviga ikki marta tushib bo`lmaydi, chunki undan doimo yangi- yangi suvlar oqib turadi",-deb yozadi. Albatta arxaika davri falsafiy ta‘limotlarining vujudga kelishida diniy ta‘limotlarning ta‘siri ham muhim bo`lgan. Ioniya falsafa maktablarning vakillari qadimgi yunonlarning xudolari to`g`risidagi tasavvurlaridan, ya‘ni har bir xudoning tabiat hodisalari va narsalariga hukmronlik qilishidan kelib chiqqan holda olamning vujudga kelishida xudolarning ishtirok etganligini tan oladilar. Masalan, Fales ,,tabiatdagi hamma narsalarda xudolarning ishtiroki bor", deb ta‘kidlaydi. Mil. avv. VI asrga kelib qadimgi Yunonistonda materialistik falsafa bilan bir qatorda idealistik falsafa, yani barcha narsa va hodisalarning aosini ideya (g`oya)lar tashkil etishini isbotlashga uringan falsafiy oqimlar ham mavjud edi. Masalan, yunon matematika fani asoschisi Pifagor inson tafakkuri hosilasi hisoblangan son (g`oya)larni barcha narsalarning asosi deb hisoblaydi. Uningcha, tashqi dunyo sonlar dunyosiga asoslanadi. Eley (Kichik Osiyodagi shahar) falsafa maktabi vakillaridan Parmenid borliqni birlamchi deb ta‘kidlasa-da, u moddiy emas, deb tushuntiradi. U olamni xarakatsiz, shar shaklida tasavvur qiladi. ,,Haqiqat ta‘limoti" va ,,Fikr ta‘limoti" to`g`risidagi falsafiy fikrlar Parmenid falsafasining asosini tashkil etadi. Uningcha, ,,Haqiqat talimoti" hisoblangan haqiqiy borliq yagona, abadiy, harakatsiz, bo`linmas bo`lib, ,,Fikr talimoti" natijasida paydo bo`ladi va undan o`tib turadi, ,,Fikr ta‘limoti" gina harakatlanadi, qismlarga bo`linadi, bir-biridan ajralgan qismlardan iboratdir. Parmenid o`zining bu fikrlari bilan insonning o`z his-tuyg`ulari va aqli orqali ish yuritishga alohida e‘tibor beradi. Umuman olganda, arxaika davri falsafiy tafakkuri keyingi davr yunon falsafasi, ayniqsa, Demokrit, Platon, Aristotel, Epikurlarning falsafiy ta‘limotlariga kuchli ta‘sir ko`rsatgan. Xulosa qilib aytganda, arxaika davri ijodkorlarining dunyoqarashi ruhiy holatlari, his-tuyg`ulari va kechinmalarini, hatto, ijtimoiy hayot voqealarini aks ettiruvchi falsafiy tafakkur, san‘at va adabiyotning yangidan-yangi yo`nalishlarining shakllanishiga to`rtki beradi. Birgina diniy dunyoqarashning sistemalashuvi o`ziga xos ilmiy dunyoqarash - materalistik dunyoqarashning paydo bo`lishiga olib keldi. Bu esa o`z navbatida qadimgi yunon fani asoslarining shakllanishi va taraqqiy etishiga kuchli turtki berdi. GREK DEMOKRATIYASI YOKI KLASSIK DAVR MADANIYATI Miloddan avvaligi V asr Yunonistonning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan eng yuksak taraqqiyot bosqichiga ko`tarilgan davri hisoblanadi. Bu davr haqiqatdan ham yunon elining ,,oltin asri" deb atashga arziydigan davridir. Miloddan avvalgi V asrga kelib aristokratlar va demokratlar o`rtasidagi siyosiy kurash avj oladi. Bu kurashda Perikl boshliq demokratlar g`alaba qilishadi. Perikl davrida Anaksagor, So`qrot (Sokrat) Demokrit kabi buyuk faylasuflar, „Tarix fanining otasi" Gerodot hamda Sofokl, Esxil, Evripid kabi buyuk tragiklar, mashhur haykaltarosh Fidiy va boshqalar yashab ijod etganlar. Perikl davrida birinchi marta davlat lavozimlariga maosh to`lash joriy qilinadi. Maxsus teatr puli joriy qilingan, yani teatrga borgan kun uchun ham haq to`langan. Chunki, teatr Afinaning ongli fuqarosini tarbiyalashning asosiy vositasi hisoblangan. Notiqlik san‘ati keng quloch yoygan. Natijada sud notiqligi, harbiy notiqlik va siyosiy notiqlik yuksak darajaga ko`tarilgan. Bundan tashqari, notiqlik sanatining rivoji adabiy tilning shakllanishi hamda notiqlik nazariyasi hisoblangan „Ritorika" ilmining taraqqiy etishiga to`rtki bergan. Perikl zamonasida ilmiy-falsafiy ta‘limotlar yuqori taraqqiyot darajasiga ko`tarilgan. Ilmiy tafakkur egalari o`z asarlarida tabiat hodisalari va ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarini ochib bergan. Ularni ilmiy jihatdan izohlashga intiladilar. Klassik davr falsafasiiing asosiy hususiyatlaridan biri-pantezm, ya‘ni ilohiy kuchlarni, koinot hodislaridan axtarib ko`rish, insonni eng aqlli va qudratli kuchga ega bo`lgan mavjudot sifatida tan olish, uning kelajagiga umid bilan qarashdan iboratdir. Bu davr falsafasining ko`zga ko`ringan vakillaridan biri,, Periklning ustozi Anaksagor (mil. avv. 500-428 yillar) bo`lgan. V ob‘ektiv borliqni bitmas-tuganmas zarralardan tarkib topgan, u abadiy mavjud deb hisoblaydi. Barcha jismlar mayda zarralar-dan: havo eng mayda havo zarrachalaridan, daraxt-eng mayda yog`och zarrachalaridan, go`sht-eng mayda go`sht zarrachalaridan to`g`ilgan, deb ta‘kidlaydi. Shuningdek, barcha narsalarning kelib chiqishini qudartli kuch-,,olamiy aql" bilan bog`lab ko`rsatadi. Uningcha, Quyosh va Oy ilohiy kuchlar emas, balki abadiy porlab, yonib turadigan jismlardir. Ibtidoiy materializmning asoschisi hisoblangan Demokrit (mil. avv. 460-370 yillar) butun koinot, shu jumladan yerimiz ham undagi barcha narsalar, odamlar, hayvonlar va o`simliklar ham modda| jihatidan bir hil, lekin shakl va hajm jihatidan turli xil bo`lgan eng mayda zarrachalar-atomlardan iboratdir, deb ta‘kidlaydi. Uningcha, atomlar abadiy va o`zgarmasdir. Koinot behisob atomlardan tashqari bepoyon bo`shlikdan ham iboratdir. Atomlar ana shu bo`shliqda abadiy harakat qiladilar. Butun borlik, biznish fikr, sezgi va hislarimiz ham ana shu atomlarning harakati natijasida paydo bo`ladi. Hech narsa yo`qlikdan paydo bo`lmaydi va hech narsa izsiz yo`qolmaydi, tabiatdagi barcha o`zgarishlar atomlarning bir holatdan ikkinchi bir holatga o`tishi oqibatidir, bo`shliqdagi atomlarning harakati ob‘ektiv zaruriyat qonuni asosida ro`y beradi, hech qanday tasodifiy hodisa bo`lmaydi. Uningcha, har qanday inson fikr yuritish orqali o`zini qurshab turgan olamni bilishi va haqiqatga erishishi mumkin. So`qrot (Sokrat)-(mil. avv. 471-399 yillar) o`zining butun umri davomida birorta ham asarlar yozmagan bo`lsa-da uning falsafasi shogirdlari asarlari, shuningdek xalq donishmandligi orqali keyingi avlodlarga yetib kelgan.So`qrotning fikricha, haqiqatni bilishning birdan bir yo`li muayyan metod-yo`ldan foydalanishdir. Uningcha, bu metod insonning o`z-o`zini bilishdan iboratdir. Shuning uchun ham u doimo „men hech nimani bilmasligimni bilaman" deb ta‘kidpagan. Uningcha, bilim eng avvalo insonning o`zini sinchiklab o`rganishdan boshlanadi. Inson o`z ruhiy holatini chuqur tahlil qilgandan so`nggina, o`zi yasha-yotgan hayotning turli-tuman muammolarini hal qila oladi, ya‘ni mutlaq haqiqatni tushunib yetadi. Haqiqat esa bahs-munozara orqali aniqlanadi. So’qrotning kuzga kuringan shogirdlaridan biri Platon (mil avv. 427-347 yillar) antik davr ob‘ektiv idealizmining asoschisi hisoblanadi. U Afina shahrida Platon akademiyasi nomi bilan mashhur bo`lgan falsafa maktabiga asos soladi. U insonni o`rab turgan narsalarni abadiy o`zgarmas olamiy ruhlardan to`g`ilgan, deb hisoblaydi. Uningcha, olam ikkiga „ruhlar" va „soyalar" dunyosiga bo`linadi. ,,Soyalar dunyosi" o`tkinchi, ya‘ni vaqtincha dunyo bo`lib, ,,ruhlar dunyosi"ning soyasidir, ya‘ni aksidir. „Ruhlar dunyosi" makon va vaqtga bog`lik emas. U abadiy harakatsiz va o`zgarmasdir. Inson yashayotgan dunyo o`tkinchi va aldamchi dunyo bo`lib, undagi barcha narsa va hodisalar „ruhlar dunyosi" dagi narsa va hodisalarning soyasidir. Masalan, „ruhlar dunyosida"gi turli narsalar, predmetlar va hodisalar aslida ideya shaklida mavjud bo`lib, ,,soyalar dunyosi"dagi narsalar, predmet va hodisalarda gavdalanadi. Shuningdek, Platon moddiy dunyo va undagi narsa va hodisalarni hissiy bilishning birdan-bir manbai deb hisoblaydi. Lekin hissiy bilish orqali kishilar real narsalarni bila olmaydilar, chunki u orqali haqiqat - ruhni emas, balki noreal narsalar - moddiy predmetlarni sezadilar, ular to`g`risidagi noto`g`ri, yolg`onchi tasavvurlarga ega bo`ladilar. Platon ham ,,dialektika"ni (bahs yuritish)ni bilishning birdan-bir yo`li- metodi deb hisoblaydi. Platonning davlat va siyosat to`g`risidagi tushunchalari asosida ,,uch tabaqa" nazariyasi yotadi. Uningcha, birincha tabaqaga faylasuflar kiradi va ularning asosiy vazifasi davlatni boshqarishdir. Ikkinchi tabaqaga harbiylar kiradi. Ularning asosiy vazifasi davlat va uni boshqaruvchi faylasuflarni qo`riqlashdan iboratdir. Uchinchi tabaqaga dehqonlar va kosiblar kiradi. Ularning asosiy vazifasi davlatni boshkaruvchi faylasuflar, hamda ularni qo`riqlayotgan harbiylarni boqishdir. Platon qo`llarni hatto odamlar qatoriga kiritmaydi ham. Platon davlatni boshqarishning uch usuli: a) Monarxiya (bir kishi tomonidan boshqarish); b ). Aristokratiya (oliy tabaqa-ozchilik tomonidan boshkarish); v) Demokratiya (ko`pchilik-xalq hokimiyati) kabilarni ko`rsatib o`tadi. Ulug` faylasuf Aristotel (mil. avv. 334-322 yillar) falsafiy masalalarni hal etishda materializm va idealizm o`rtasida ikkilanadi. U o`zining falsafiy qarashlarini ilgari surarkan, o`z ustozi Platonga qarshi boradi, ya‘ni Platon falsafasini rad etadi. Masalan, Platonning ,,Ruhlar" nazariyasini rad etib, moddiy dunyoning haqiqiy dunyo ekanligini, uning hamisha mavjudligi va ob‘ektiv harakterga egaligini, Platon ,,ruhi"ga muhtoj emasligini ta‘kidlab o`tadi. Aristotel olam besh element - suv, olov, tuproq, havo va ilohiy efirdan iboratligini ko`rsatib, osmon va yulduzlarni ,,ilohiy efir" deb ta‘kidlaydi. Uningcha, moddiy dunyo ob‘ektivdir. Undagi barcha narsalar bir-biriga to`xtovsiz o`tib turadi va ularning asosida faqat materiya yotadi. Tabiat doim harakatda. Moddiy dunyo hamisha mavjud bo`lgan va mavjudligicha qoladi. Moddiy dunyo inson bilimlarining asosiy manbaidir. Inson o`z sezgilari orqali uni his qiladi va uning mavjudligini anglab yetadi. Aristotel o`zining davlat to`g`risidagi fikrlarini ilgari surib, uning monarxiya (bir shaxs idora qiluvchi); aristokratiya (ozgina shaxslar idora kiluvchi) va demokratiya ( xalqning idora qilishi)ga asoslanuvchi davlat tuzumlarining mavjudligini ko`rsatib o`tadi. Shuningdek u, har qanday davlat tili zararli aynigan davlat tipiga ham aylanishi mumkin. Chunonchi, monarxiya aynib tiraniyaga, ya‘ni bir shaxsning nazoratsiz hukmronligiga aristokratiya aynib oligarxiyaga, ya‘ni barcha noz-ne‘matlarni o`ziniki qilib olgan shaxslar hukmronligiga aylanib ketishi mumkin. Demokratiya aynib oxlokratiyaga, ya‘ni olomon- qora xalqning tartibsiz hukmronligiga aylanib ketishi mumkin. V asrning ikkinchi yarmiga kelib, Elladada ijtimoiy hodisalarni o`rganishni o`z oldiga asosiy maqsad qilib qo`ygan ilmiy-falsafiy oqim paydo bo`ldi. Bu oqim vakillari o`zlarining ,,sofistlar", („sofist"dastlab,,donishmand", ,,bilimdon", „olim"| kabi ma‘nolarni anglatgan, so`ngra bu ibora falsafa muallimlariga nisbatan laqab sifatida ishlatilgan) deb ataganlar. Sofistlar o`z davrining bilimdon kishilari bo`lib, o`z zamondoshlarining zehnini boyitish va ilmli-ma‘rifatli) bo`lishlarida katta rol o`ynaganlar. Ular yoshlarga nafaqat astronomiya, geometriya, musiqa, mantiq, falsafa kabi fanlardan ilm berganlar, balki insoniy hayot muammolaridan, davlatning vujudga kelishi va tuzilishi, siyosiy hayotni tashkil etish ) masalalaridan ham saboq berganlar. Sofistlar nafaqat falsafa ilmida faoliyat ko`rsatadilar, balki fanning turli sohalarida ham ijod qiladilar. Masalan, ilmiy meditsinaning asoschisi Gippokrat (mil. avv. 460-375 yillar) muolaja san‘ati masalasini yorituvchi asarlar ham yaratadi. VI meditsina sohasini mustaqil fan sohasiga aylantiradi. Gippokratning fikriga ko`ra, vrach kasallikni emas, balki bemorni davolashi kerak. U tashqi muhit - iqlim, tuproq, suv, kishilarning yashash sharoitlari, mamlakat qonunlari va boshqa omillarning inson jismoniy va ruhiy holatlarining shakllanishiga ta‘sir ko`rsatishini asoslab beradi. Gippokrat kasalliklar etnologiyasi (kasallikning kelib chikish sabablari) va uni aniqlash (diagnostikasi)ni hamda kasallikni davolash tamoyillarini ishlab chiqadi. Shuningdek, vrach hulq-atvori qoidasi ( ,,qasamyodi") matnini amalga kiritadi. Qadimgi yunon teatri va dramaturgiyasining paydo bo`lishida diniy bayramlar, turli xil marosimlar va rasm-rusmlar muhim rol o`ynagan. Yunon dramaturgiyasining barcha turlari - tragediya, komediya hamda satirlar dramasi ana shu diniy bayramlar, rasm-rusmlar va ayniqsa, Dionis (bosh xudo Zevsning o`g`li)ga bag`ishlangan marosimlar asosida maydonga kelgan. Qadimgi yunon dramaturgiyasining asosiy janrlaridan biri hisoblangan tragediya ham, komediya ham kelib chiqishiga ko`ra, Dionis bayramlariga bog`liqdir. Masalan, Aristotel o`zining ,,Poetika" asarida ,,tragediya" iborasining o`zi ham Dionis shaxsi bilan bog`liqdir, bu atama ,,trado" va ,,oide" so`zlaridan tashkil topgan bo`lib, ,,taka qo`shig`i" degan ma‘noni anglatadi deb yozadi. Qadimgi yunonlar Dionysni ham taka qiyofasida tasavvur qilganlar. Aristotelning, ta‘kidlab ko`rsatishicha ,,komediya" so`zi ham masxarabozlarning qo`shiqlari va harakatlariga bog`liq bo`lib, ,,Somo" va ,,oide"-,,masxarabozlar qo`shig`i" so`zlaridan olingan. Qadimgi yunon teatri hozirgi zamon teatriga umuman o`xshamagan. Birinchidan qadimgi yunon teatri hajm jihatdan benihoya ulkan bo`lgan. Ikkinchidan tomoshalar kunduz kuni ochiq havoda ko`rsatilgan. Qadimgi Afina teatrlari qoldiqlari shuni ko`rsatadiki, yunon teatrlari hozirgi zamon stadionining yarmi ko`rinishida bo`lib, 17 mingtagacha tomoshabinni sig`dirgan. ,,Teatr" so`zining asl ma‘nosi ,,ko`rish", ,,kuzatish" degan ma‘nolarni anglatgan. "Teatr" atamasining butun teatr binosiga nisbatan ishlatilishi taxminan milodiy V asrlarga kelib iste‘molga kiritilgan. Yunon teatrlari ko`pincha tog`lik, qiyalik, tepalik yon bag`rilarida qurilgan. Aktyorlar tomosha ko`rsatadigan joy sahna (stsena-gr, ,,skena" so`zidan olingan bo`lib ,,chodir" degan manoni anglatadi). Haqiqatdan ham, aktyorlar tomosha o`tkaziladigan joyning orqa tomoniga qurilgan chodirdan kiyinish va niqoblarni almashtirish joyi sifatida foydalanishgan. Pastda- sahna oldida xor joylashgan. Xorning vazifasi sahnada rol ijro etayotgan aktyorlarning ijro yclybini yanada kuchaytirish hamda, Dionisga atab yozilgan yoki ijro etilayotgan tomoshalardagi voqealar rivojini yanada kuchaytirishdan iborat bo`lgan. Xor joylashgan sahnaning pastki qismi ,,orxestro" (hozirgi ,,orkestr" so`zi) deb nomlangan. Qadimgi yunon aktyorlari rol ijro etishayotganda yuzlariga niqob kiyib olganlar. Chunki, teatrlar benihoya katta bo`lganligidan, aktyorlarning yuz ifodalari tomoshabinlarga yaxshi ko`rinmagan. Bu kamchilik o`rnini turlicha yuz ifodalari tushirilgan niqoblar to`ldirib turgan. Niqobning yana bir hususiyati - bitta aktyor turli-tuman rollarni, hatto ayollar qiyofasida ham chiqishi mumkin bo`lgan. Aktyorlar foydalanadigan niqoblar turg`un bir ruhiy holatni ifodalagan va chinakam insoniy kechinmalarni yashirib turgan. Shuningdek, aktyorlarning o`zlarini baland ovoz bilan deklamatsiya qilishlari, xorning butun tomosha davrida bir joydan qimirlamasdan turishi tomoshalarning hayotiyligiga putur yetkazgan. Shunga qaramasdan qadimgi yunon teatrlarining umuminsoniy ma‘naviy taraqqiyotiga, shu jumladan, hozirgi teatr san‘atining rivojiga ulkan ta‘sir ko`rsatgan. Qadimgi yunon teatrining shakillanishi va rivojlanishi jarayoni o`z navbatida buyuk dramaturglarning paydo bo`lishiga olib kelgan. Qadimgi yunon tragediyasining titanlaridan biri, ,,tragediya otasi" Esxil (mil.avv. 525-456 yillar) 90 taga yaqin tagediya yaratgan. Bizgacha uning faqat yettita tragediyasi-"Eroniylar", „Fivaning yetti dushmani", „Iltijoguylar", "3anjirband Prometey", ,,Orestiya" trilogiyasiga kiruvchi ,,Agamemnon", ,,Xoeforlar", ,,Evmenidalar" kabi tragediyalari yetib kelgan. Esxil asarlarida taqdir bilan qahramonning irodasi yonma-yon qo`yiladi. Esxil mashhur Prometey obraziga o`ziga xos tarzda yondashadi. U Prometeyni ulug` titan, insoniyatning homiysi, odamzotni halokatdan qutqaruvchi buyuk rahnamo sifatida tasvirlaydi. Prometey odam bolasiga uy-joy qurishni, kema yasashni, o`qish-yozishni, hisob ilmini, dehqonchilik ishlarini, eng muhimi Olimp tog`idagi olovdan o`g`irlab olib kelib undan foydalanishni hamda boshqa turli xil xunarlarni o`rgatadi. Prometeyning bu xizmatlari tufayli inson bolasining hayoti yengillashib, turmush kechirishi osonlashadi. Esxil haqiqatan ham tragediyaning otasi hisoblanadi. Chunki u tragediyani badiiy barkamollik bosqichiga ko`tara oladi. U birinchi bo`lib, tragediyaga ikkinchi aktyorni kiritadi. Uning bu yangiligi dramaturgiya janrida ulkan o`zgarish yasaydi. Aristotel o`zining „Poetika" asarida bu hususda shunday deb yozadi: "Esxil birinchi marta aktyorning sonini ikkitaga ko`paytiradi, xorning rolini qisqartiradi va shu bilan dialogning rivoj topishiga zamin hozirlaydi". Qadimgi yunon tragedi yana vislaridan biri Sofokldir. (er. avv. 496-406 yillar.) U 120 dan oshiqroq asar yozgan bo`lib, bizgacha atigi yettitasigina yetib kelgan. Sofokl o`z tragediyalaridaqahramonlarning ruhiy holatlariga alohida e‘tibor beradi va asar mazmunining hayotiyligiga erishadi. Xorning vazifasini qisqartirish orqali bir tomondan voqealarning keskinlashuviga erishsa, ikkinchi tomondan asarga uchinchi aktyorni kiritadi. Sofokl islohotlari dramaturgiya janrining mavjud imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Shuningdek, u dramaga dekoratsiyani kiritgan. Sofoklning ,,SHox Edip", ..Edip Kolonda", ,,Antigona" kabi tragediyalari jahon adabiyoti oltin xazinasidan munosib o`rin egallaydi. Qadimgi yunon tragediyanavisligining uchinchi vakili Evripid (er. av. 480- 406 yil)dir. U qadimgi yunon tragediyanavislaridan farqli o`laroq, o`z tragediyalarida tasvirlayotgan voqealarni demokratik nuqtai nazardan tasvirlashga harakat qiladi. U voqealarni bo`rttirmasdan, realistik tarzda yoritib berishga intiladi. O`z davrining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy-ahloqiy masalalarini yoritib berish, bu masalalarni hal qilishni tomoshabin hukmiga havola etishga intilish Evripid ijodining asosiy hususiyati hisoblanadi. Uning asarlaridagi personajlar falsafiy fikr-mushohada qilishi, voqea va hodisalarni falsafiy tahlil qilishi bilan ajaralib turadi. Shu bosidan ham, o`sha davr kishilari Evripedni ,,sahnadagi faylasuf" deb ataganlar. Buyuk tragediyanavis hisoblangan Evripid o`z asarlarning markaziga tirik odam obrazini qo`yadi. Shuning uchun ham Evripid qahramonlari Esxil va Sofokl qahramonlaridan farqlanib turadi. Aristotel o`zining ,,Poetika" asarida yozishicha, Sofokl o`z asarlari va Evripid asarlari o`rtasidagi tafovutni tan oladi va shunday deb yozadi: ,,U /Sofokl/ odamlarni qanday bo`lishi kerak bo`lsa, shunday tasvirlagan. Evripid esa qanday bo`lsa o`shanday tasvirlagan". Mil avvalgi V-IV asrlar nafaqat qadimgi yunon teatr va dramaturgiyasining rivojlangan davri hisoblangan, balki bu davrda proza janri. ayniqsa, uning tarixiy proza janri ham taraqqiyot bosqichini bosib o`tadi. Tarixiy prozada qalam tebratgan buyuk mutafakkirlardan biri ,,tarix otasi"deb tan olingan Gerodot /mil. avv.485-425 yillar/ dir. Gerodot Misr, Eron, Bobil, Finikiya davlatini, Qora dengizning shimoliy qirgoqlaridagi yunon mustamlakasi hisoblangan Skifiyani kezib chiqadi va bu hududlarda yashovchi xalqlar tarixini, marosimlari va diniy qarashlarini o`rganadi. U o`zining ,,Tarix" asarida hatto qadim ajdodlarimiz yashagan hududlarga oyoq bosmagan bo`lsa-da, ularning hayotini tasvirlashga harakat qiladi. Gerodotning ta‘kidlashicha, Kaspiy dengizi sohillaridan boshlab, Sirdaryoning o`rta oqimiga qadar cho`zilib ketgan keng sarhadlarda massaget ko`chmanchi qabilalari yashagan. Ular hech qanday ekin ekmaganlar, faqat chorvachilik bilan shug`ullanganlar. Mehnat qurollari asosan, misdan yasalgan. Ayollari erkaklar singari jasur bo`lganlar va erkaklar bilan bab-baravar janglarda qatnashganlar, hatto qabila boshlig`i bo`lib saylanganlar. Qadim ajdodlarimiz qahramonliklari va vatanparvarliklarini madh etuvchi "Tumaris" va ,,Shiroq haqidagi qissa hamda afsonalar ham Gerodotning ana shu asari orqali bizgacha yetib kelgan. Klassik davrga kelib tasviriy san‘at, arxitektura va haykaltaroshlik yuqori rivojlanish bosqichini bosib o`tadi. Bu davr san‘atida ko`proq realistik tasvir yaqqolroq ko`zga tashlanadi. O`sha davr ijodkorlari o`z e‘tiborlarini inson obrazini ravshanroq tasvirlashga qarata boshlaydilar. Ob‘ektiv dunyo voqealarini realistik tarzda sanat asarlariga singdirishga intiladilar va san‘at tarixida birinchi marta insonni hayratlantira oladigan me‘moriy yodgorliklar va insonning yorqin obrazini tasvirlovchi haykallar yaratadilar. Klassik davrning boshlari /mil.avv.490-450 yillar/ da ko`plab me‘moriy binolar yaratilib, Eron-yunon urushida vayronaga aylangan ayrim shaharlar qayta tiklanadi. Bu davrda qurilgan ko`pgina ibodatxonalar doriycha uslubda qurilgan. Periklning buyrug`iga ko`ra, Afinaning ichki qal‘asi - Akropolda hunarmandchilik va shahar homiysi hisoblangan Afinaga bag`ishlab qurilgan ibodatxona - Parfenon quriladi. Ibodatxona o`rtasida faqat fil suyagi va oltindan yasalgan Afinaning o`n to`rt metrlik haykali o`rnatilgan. Tarixiy ma‘lumotlarga ko`ra, haykalga sarflangan mablag` o`sha davr Afina shahrining 20 yillik byudjetiga to`g`ri kelgan. Parfenondan tashqari Akropolda Attikaning afsonaviy podshohi Erexteyga atalib qurilgan Ereyteyon ibodatxonasi va yana bir qancha binolar qurilgan. Akropolning hovli sahni gulzorlar, daraxtlar bilan bezatiladi, marmar va bronzadan haykallar o`rnatilgan. Qadimgi yunon haykaltaroshlari va arxitektoralari hamkorlikda ikkala san‘atni sintez qilish natijasida o`ziga xos mahobatli va nihoyatda go`zal san‘at asarlarini yaratganlar. Arxitektura yodgorliklarida haykallardan ustun sifatida foydalanish, bino devorlari, kapitel-muqarnasning tepa qismi va binoning boshqa ayrim joylariga relefli haykaltaroshlikdan, shuningdek, binoning fronton /binoning eng yuqori cho`qqisi/ qismiga haykallar o`rnatish binoga o`ziga xos go`zallik va salobat baxsh etgan. Haykaltaroshlikning rivojlanishi yuqori klassik davriga kelib, nihoyatda yuksak darajaga ko`tarilgan. ,aykaltaroshlar odam qomati va yuz tuzilishini to`g`ri tasvirlabgina qolmay, o`z asarlarida murakkab harakatlarni ham ifodalashga, kompozitsiya yechimining hayotiy bo`lishiga alohida e‘tibor bera boshlaydilar. Bu davrning eng buyuk haykaltaroshlaridan biri Miron hisoblanadi. Uning mashhur asarlaridan biri ,,Diskabol"/..Disk uloqtiruvchi"/ haykalidir. U ,,Diskabol" haykali orqali o`zini boshqara oladigan, har qanday holatda o`zini tuta biladigan odam qiyofasini gavdalantirib, qadimgi yunonlarning ideal inson to`g`risidagi tushunchasini ifodalab beradi. Agar buyuk haykaltarosh Miron o`z asarlarida kuchli va keskin harakatlarni tasvirlash va bu bilan insonning ma‘naviy go`zalligini ifodalashga intilgan bo`lsa, shu davrning yana bir buyuk haykaltaroshi, Peloponnes maktabining vakili Poliklet xotirjam, tinch holatda turgan inson qiyofasida uning ichki ma‘naviy olamini ochib berishga intiladi. Uning ,,Dorifor" /"Nayzabordor"/ asari uning shu davrdagi izlanishlarini namoyish etadi. Bu asarda harakat va osoyishtalik bir-biri bilan uygunlashib ketadi. Mashhur yunon haykaltaroshi Fidiy o`z asarlarida greklarning jasurligini, eronliklar ustidan qozonilgan g`alabani aks ettiruvchi haykallar ishlagan. Uning ilk asarlari oltin va fil suyagidan yasalgan. \/ asrning 70 yillarida afinaliklar buyurtmasiga ko`ra, Fidiy Marafon jangini ulug`lovchi ko`p figurali kompozitsiya ishlagan. Mil.avv. 460 yillarida Appolonning bronzadan yasalgan yirik haykalini, mil.avv. 460-450 yillarda esa mashhur jangchi ayol Afina haykalini yaratadi. Fidiy bir qator monumenttal haykallarning ham muallifidir. Uning Akropoldagi oltin va fil suyagidan yasalgan Afina haykallari. Olimpiadadagi Zevs haykali o`ta mashhur asarlar hisoblanadi. Yetti iqlimning yetti mo`‘jizalaridan biri- Zevs haykali ibodatxona ichida joylashgan bo`lib, uning /ibodatxonaning/ uzunligi 64 metr, eni 28 metr, xonaning ichki balandligi 20 metr bo`lgan. Ulkan zalning oxirida taxtda o`tirgan holdagi Zevs haykali savlat to`kib turgan. Zevsning boshi binoning shipiga tegib turgan. Zevsning badanini pushtirang fil suyagidan ishlangan plastinka yopib turgan. Kiyimi oltin qoplamadan yasalgan. O`ng qo`lida g`alabalar va yutuqlar ma‘budasi Nikaning oltindan yasalgan haykalchasi, ikkinchi qo`lida asoni ushlab turgan. Zevs o`tirgan taxt fil suyagidan bo`rtma holda va oltindan ishlangan haykalchalar bilan bezatilgan. Keyinchalik Vizantiya imperatori Feodosii Zevs haykalini Konstantinopol /hozirgi Stambul/ga ko`chirtiradi. Ular xristian diniga sig`ingan bo`lsalar-da, Zevs haykalini buzib tashlashga hadlari sig`maydi. Milodning V asrida imperator Feodosiy II ning saroyiga o`t ketadi. Ulkan haykalning yog`och qismi butunlay kulga aylanadi, oltindan yasalgan qismlari esa erib, yaltiroq bo`laklarga aylanadi. So`nggi klassika davri haykaltaroshlari o`z qobiliyati, dunyoqarashi va imkoniyatlaridan kelib chiqishib, inson manaviy olamining turli qirralarini ochib berishga harakat qiladilar. Bu davrning mashhur haykaltaroshi Praksitel qadimgi yunon haykaltaroshlari ichida birinchi bo`lib, ideal ayol qiyofasini, ya‘ni ishq- muhabbat va go`zallik ma‘budasi Afrodita obrazini aks ettirib beradi. Grek klassikasi bilan ellinistik davr chegarasida yashab ijod etgan buyuk haykaltaroshlardan biri Lisipp edi. U o`z haykallarida ko`proq jismoniy baquvvat va irodasi kuchli shaxslarni e‘zozlaydi va ularni ko`proq charchagan va dam olayotgan holda tasvirlagan. Umuman olganda bu davr san‘atining asosiy hususiyati shunda ediki, san‘atkorlar insoniyat tarixida birinchi marta o`z ijodlarini qat‘iy aniq ilmiy asosga qurib, odam bolasining tanasidagi hatto eng kichik a‘zolarini ham aniq mutanosib uyg`unlikda tasvirlaganlar va abadiy barhayot go`zallik yaratib qoldirganlar. ELLINIZM DAVRI MADANIY A TI Miloddan avvalgi 336 yilda Makedoniya podshohi Aleksandr Makedonskiy yunon tuprog`ini zabt etib, ellin xalqidan tashkil topgan yirik qo`shin bilan Sharq mamlakatlariga qarshi urush boshlaydi. Tez orada eron shohi Doro III ni mag`lubiyatga uchratadi. Aleksandr Makedonskiy o`zining istilochilik yurishlarini davom ettirib, Hindiston chegaralarigacha bo`lgan ulkan hududlarni, shu jumladan Markaziy Osiyoning ko`pgina joylarini bosib olib o`zining ulkan imperiyasi tarkibiga kiritadi. Mazkur imperiya tarkibiga kiruvchi xalqlarning yagona madaniyati va madaniy hayoti keyinchalik ellinistik madaniyat nomi bilan atalgan. Ellinistik davr o`z ichiga mil.avv. III-I asrlarni qamrab olgan bo`lib, bu davr madaniyatining harakterli jihati uning grekcha tus olganligi edi. Mil.avv.I asrga kelib greklar o`rtasida yangi dunyoqarash paydo bo`ladi va ellinizm davriga kelib keng ko`lamda tarqala boshlaydi. Keyinchalik bu dunyoqarash falsafiy shaklga kiradi. Bu dunyoqarash ,,kosmopolitizm" /gr.,,kosmoplites"-,,dunyo grajdani"degan manoni anglatadi/ deb nomlanib, turli hududlarni o`zining vatani yoki turli davlatlar manfaatlarini o`z manfaatlari sifatida qarovchi grajdanlar ,,kosmopoliteslar"deb atalgan. Kosmopolitizm hukmron sinf mafkurasining muhim belgisi bo`lib u butun ellinistik dunyoga yoyilib ketgan nisbatan oz sonli ellinlarning yoki ellinlashgan hukmron sinflarning mavqeini mustahkamlashga xizmat qiladi. Turli xalqlar ustidan qilinadigan hukmronlik bora-bora ichki ziddiyatlarning keskinlashuviga, so`ngra buyuk imperiyaning parchalanishiga olib keladi. A.Makedonskiy o`limidan so`ng / mil.avv.323 yil/ buyuk imperiya parchalanib ketadi. Bu esa jamiyatda turli xil ichki ziddiyatlarning keskinlashuviga sabab bo`ladi. Siyosiy va ijtimoiy huquqlarning barbod bo`lishi, maslaksizlikning kuchayishi, vatanparvarlikning so`nishiga olib keladi. Bu ijtimoiy o`zgarishlar natijasida paydo bo`lgan siyosiy loqaydlik beparvolik va umidsizlik kayfiyatlari kiniklar, stoiklar va epikurchilik kabi falsafiy oqimlarning vujudga kelishiga olib keladi. Kiniklar mil.avv. IV asrda qadimgi Yunonistonda sokratchilar maktabining vakillari sifatida vujudga kelgan falsafiy oqimdir. Kiniklar deganda asosan mil.avv.435-370 yillarda yashab ijod etgan Sokrotning shogirdi bo`lgan Antisfenning izdoshlari hisoblangan faylasuflar tushunilgan. Kiniklar Sokrat maktabini yanada rivojlantiradilar va faqat ayrimlik haqidagi bilimnigina haqiqat hisoblaydilar. Ular Platonning ideyalar, ya‘ni mustaqil suratda mavjud bo`lgan umumiy tushunchalari haqidagi ta‘limotini tanqid qiladilar va faqat ayrim narsalarning mavjudligini tasdiqlaganlar. Ular ijtimoiy normalarga nafrat bilan qarashni, bilimdon, shon-shuhratdan va barcha hissiy qoniqishlardan voz kechishni baxt deb hisoblaydilar. Stoiklar falsafasi esa ko`p jihatdan Epikur falsafasiga yaqin turadi. Bu oqimga asos solgan Zenon /mil.avv.335-265 yillar/ o`zining mashg`ulotlarini Afinadagi peshayvon taxlit binoda o`tkazgan. Yunoncha ,,stoya" so`zi ,,peshayvon" ma‘nosini anglatadi. ,,Stoya" so`zi keyinchalik mazkur oqimning nomiga aylanib qolgan. Stoiklar asosan, shafqat, sahovat g`oyalarini targ`ib qilganlar. Ularning fikriga ko`ra odam bolasi ehtiroslarning ta‘sirini yengib, taqdirning izmi, tabiat qonunlari asosida ma‘naviy erkin hayot kechirmog`i zarur. Insonning baxt-soadati uning ruhiy holatlariga bog`liqdir. Tashqi dunyo ikir-chikirlariga parvo qilmasdan, qalb amriga quloq solib yashagan kishiga hayotning alam-sitamlari, hatto qullikning qismatlari kor qilmaydi, hech qanday musibatlar uning shaxsiy erkinligini, ruhiy halovatlarini buza olmaydi. Ruhiy erkinlikni boy bermaslik, hayvoniy ehtiroslarga qul bo`lmaslik uchun har bir odam turmushning shodliklarini ham, xo`rlik, qashshoqlik va xastalik alamlarini beparvolik bilan tortmog`i zarur. Stoiklar barcha narsalarni, shu jumladan, fikr, so`z, olov kabilarni jism deb ataydilar. Ular butun olamni uzluksiz rivojlanib turadigan olov deb hisoblaydilar. Ularning tasavvuriga ko`ra koinot olovdan paydo bo`lgan va keyinchalik ham uni olov yutadi va yana qayta boshdan olovdan vujudga keladi. Qaytadan paydo bo`lgan koinotda ilgari mavjud bo`lgan narsapar qaytadan takrorlanadi. Olamda yuz berib turadigan barcha narsalar qonuniy va zaruriy holatda ro`y berib turadi. Stoiklar bu qonuniyatlarni taqdir va qismat deb ataydilar. Epikurchilik falsafiy ta‘limoti ham ellinistik davr falsafiy talimoti sifatida keng tarqalgan. Uning asoschisi Epikur /mil.avv. 341-272 yillar/ koinotning mohiyati va qonuniyatlarini Demokritning atomistik nazariyasiga asoslangan holda izohlaydi. Epikur koinotni bo`shlikda harakatlanuvchi behisob atomlarning birga qo`shilishidan iborat deb tushungan. Epikurning ta‘limotiga ko`ra, odamlar ham barcha mavjudotlar kabi atomlarning biri-biri bilan qo`shiluvi natijasidir. Shu boisdan ham odamda ruh mavjuddir. Odamlarda ruh mavjud bo`lganligi bois uzluksiz rivojlanib turadigan tashqi dunyoni bilib boradilar. Inson sezgilari mazkur olamni to`la va ishonarli tarzda qabul qiladi. Sezgilarning yig`ilishi natijasida insonda umumiy tushunchalar hosil bo`ladi. Ellinizm davri madaniyatining asosiy jihatlaridan biri-yunonlarning ilk bor Sharq madaniyati bilan chuqurroq tanishishlari va o`z tafakkur doirasini yanada rivojlantirib, fan taraqqiyotiga kuchli tasir ko`rsatganliklaridir. Bu davrda yashagan olimlardan Evklid va Arximed matematika ilmini, Aristarx va Gipparxlar astronomiyani, Erotasfen geografiyani yuqori darajaga ko`tarib, jahon ilm-fanining kelgusi taraqqiyotiga keng yo`l ochib berdilar. Shuningdek, bu davrda mexanika optika, tabobat, botanika kabi bir qator fanlar ham ulkan yutuqlarga erishadi. Albatta fan taraqqiyotiga o`sha davrning ayrim hukmdorlari ham o`zlari tomonidan yaratib berilgan shart-sharoitlar va imkoniyatlari bilan ulkan hissa qo`shadilar. Masalan, Misrda hukmdorlik qilgan Ptolemey hukmdorlari Aleksandriya shahrida hozirgi zamon fanlar akademiyasiga o`xshash maxsus ilmiy markaz-"muzey", ya‘ni muzalar (homiy farishtalar) koshonasini tashkil qiladilar, Ellinistik dunyoning turli burchaklaridan chaqirilgan olimlar mazkur markazda maruzalar o`qib, laboratoriyalarda turli xil tajriba ishlarini olib boradilar. Muzey huzuridagi ulkan kutubxonada o`sha davrning eng nodir qo`lyozmalari saqlangan. Iskandariya olimlari matematika, tabiiyot va texnika fanlari sohasida ham ulkan yutuqlarga erishadilar. Mashxur matematik Yevklid /mil.avv.Ill asr/ o`zining ,,Negizlar" nomli asari orqali matematika va geometriyaning rivojlanishiga ta‘sir ko`rsatgan bo`lsa, Museyon /Muzey/ kutubxonachisi Erotasfen /mil.avv.272- 208 yillar/ esa yer shari aylanasining uzunligini ko`p darajada aniqlik bilan hisoblab chiqib, geografiyaning fizika-matematika asoslarini yaratadi. ,,Geografiya" terminini ham birinchi bo`lib Erotasfen qo`llagan. Ellinistik dunyo madaniyatining rivojida nafaqat Aleksandriya shahri muhim rol o`ynagan, balki Orantdagi Pergam va Antioxiya kabi shaharlar ham fan va madaniyatning yuksalishiga o`z hissasini qo`sha olgan. Ellinistik dunyoning ko`zga ko`ringan olimlaridan Teofrast Afina shahrining, Arximed Sirakuza shahrining dong`ini atrof javonibga tarata olishgan. Injener-ixtirochi hisoblangan Arximed nazariy mexanikaning, gidrostatikaning, sferik geometriya va trigonometriyaning asoslarini yaratib bergan. Shuning uchun Arximed katta sonlarni hisoblab chiqishning arifmetik uslublarini takomillashtiradi va oliy matematikaning hisoblash uslublarini yaratishda dastlabki ilmiy izlanishlarni amalga oshiradi. U Misrda dalalarni sug`orish uchun chig`iriq - Arximed parragini yasaydi. Quldorlik jamiyati sharoitida texnikaning yuksalishi ellinistik madaniyatining yana bir hususiyati edi. Qadimgi Sharq va qadimgi yunonlar tajribasiga suyanish mehnat qurollari, hunarmandchilik va hayvon kuchi bilan harakatlanuvchi nomurakkab mexanizmlarning takomillashuviga olib keladi. Harbiy va binokorlik texnikasida katta yutuqlarga erishiladi. Ellinizm davri sanatiga to`xtaladigan bo`lsak, bu davr hukmdorlari o`zlarining saltanatlarini muhtasham binolar, ajoyib san‘at namunalari bilan boyitishga harakat qiladilar. Bu davrda san‘atning yangidan-yangi janrlari yuzaga kelib, Park-bog` san‘ati bilan bog`liq bo`lgan dekorativ haykaltaroshlik keng tarqaladi. Ijtimoiy binolar, teatr, hukmdorlarning saroy va Qasrlari, turli park va bog`lar, sport maydonlari va savdo markazlari vujudga keladi hamda ular o`zining serhashamligi va serfayzligi bilan ajralib turadi. Bu davr me‘morlari devorga yopishib turgan ustun va yarim Ustunlardan binoni bezash maqsadida foydalana boshlaydilar. Qadimgi Gretsiyada ibodatxona shahar markazi rolini o`ynagan bo`lsa, endilikda katta ma‘muriy bino oldidagi maydon yoki savdo uchun mo`ljallangan maydonlarga alohida e‘tibor berila boshlanadi. Hulosa qilib aytganda, qadimgi Sharq va yangi davr Yevropa madaniyatning bir-biri bilan bog`lab turuvchi antik davr yunon madaniyati o`z ahamiyati jihatidan umuminsoniy madaniyatning bir bo`lagi hisoblanadi. Birinchi navbatda qadimgi yunon fani va falsafasi keyingi davr insoniyat ilmiy va falsafiy tafakkuri taraqqiyoti uchun zamin bo`lib qoldi. Chunki eng qadimgi sodda materialistik falsafa olam va uning hodisa hamda voqealariga yangicha-ilmiy-moddiy tafakkur nuqtai nazaridan turib yondoshishni boshlab berdi . Ikkinchidan , qadimgi yunon yozuvi ko`pgina Yevropa xalqlari yozuvining shakllanishiga asos bo`lib xizmat qildi. Uchinchidan, qadimgi Gretsiya teatr va dramaturgiyaning vatani hisoblanadi. To`rtinchidan , qadimgi yunon arxitekturasi, haykaltaroshligi va tasviriy san‘ati keyingi davrlar san‘atining umumtaraqqiyotiga kuchli tasir ko`rsatdi. Beshinchidan, hozirgi paytda xalqlar va millatlar o`rtasidagi do`stlik aloqalarini o`rnatishda muhim rol o`ynayotgan Olimpiada o`yinlari ham dastlab ana shu qadimgi yunonlarning eng sevimli bayram va sport musobaqasi hisoblangan. Oltinchidan, qadimgi yunonlarning matematika, geometriya, astronomiya, fizika, geografiya, tarix va boshqa fanlari umuminsoniyat tomonidan zrishilgan fan-texnika taraqqiyotiga samarali tasir ko`rsatgan. QADIMGI RIM MADANIYATI Qadimgi Rim madaniyati antik davr madaniyatining ikkinchi bir qismi hisoblanib, keyingi davr Yevropa xalqlari ijtimoiy tafakkuri, diniy e‘tiqodlari, san‘ati va adabiyotining rivojlanishiga kuchli ta‘sir ko`rsatganligi bilan xarakterlanadi. Antik davr falsafiy ta‘limotlarining rivojlanishi yangi davr ilmiy va diniy qarashlarining shakllanishiga zamin bo`lib xizmat qilgan. Keyingi davr ta’lim sistemasining, san‘ati va adabiyotining taraqqiy etishi ham antik davr madaniy hayotining ikkinchi va so`nggi bosqichi hisoblangan Rim madaniyatiga bevosita bog`liqdir. Shuningdek, hozirgi davr ilm-fani, diniy e‘tiqodlari, adabiyoti va san‘atining rivoji ham bevosita qadimgi davr Rim imperiyasi madaniyatining ildizlariga borib taqaladi. Agar antik davr Rim madaniyatining vujudga kelishi va shakllanish hamda keyingi yuksak darajaga ko`tarilish jarayoniga e‘tibor bersak, o`zidan oldin rivojlangan ikkita tarixiy-madaniy jarayonning roli o`ta muhim bo`lganligini ko`rishimiz mumkin. Boshqacha qilib aytganda, qadimgi Rim madaniyatining shakllanishida birinchi navbatda qadimgi italyan qabilalari ichida iqtisodiy- madaniy jihatdan eng rivojlangan Etrusk qabilalari madaniyati hamda qadimgi yunon madaniyati muhim rol o`ynagan. Qadimgi Etrusklar qurilish texnikasini, tasviriy san‘atning devorga surat tushirish sohasini, kulolchilikni, kemasozlik, yozuvdan foydalanish, diniy marosimlar va bayramlarni tartib bilan nishonlashni boshqa qabilalarga nisbatan ancha ertaroq egallaganlar. Etrusklar toshdan yirik-yirik imoratlar, gumbazlar va arkalar qurishni ancha erta egallaganlar, sopol idish tuprog`iga qurum aralashtirganliklari sababli ularning idishlari metalldan yasalgandek yaltirab turgan. Qadimgi Rimliklarning Gretsiyani zabt etishi Rimda greklar ta‘sirining kuchayishiga olib kelgan. Rimliklar Gretsiya shaharlarini bosib olganlaridan so`ng, o`zlaridan madaniy jihatdan ancha ilg`or bo`lgan xalqqa nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lganlar. Hattoki, grek tilini, greklarning ilm-fanini va san’atini astoydil o`rganishga kirishadilar. Mil.avv. III asr o`rtalariga kelib o`z hohishi bilan Rimga ko`chib kelgan yunonlar o`zlari bilan asrlar davomida qo`lga kiritilgan ulug` yunon madaniyati mahsullarini olib keladilar va Rim madaniy hayotining barcha sohalariga ta‘sir ko`rsata boshlaydilar. Yunonlarning odatlari va marosimlari, rasm-rusumlari, kiyim-kechaklari, asbob-anjomlari rimliklarning turmushiga singib boradi. Yunonlar badavlat rimliklarning bolalari. ta‘lim oladigan maktablarga murabbiylik qilishib, falsafa va notiqlik san‘atidan saboq beradilar. Endigina rasm bo`layotgan teatrlarda aktyor bo`lib xizmat qiladilar, arxitektura, tasviriy san‘at va haykaltaroshlikning rivojlanishiga, adabiy jarayonning shakllanishiga bevosita ta‘sir ko`rsatadilar. Lekin rimliklar ellinlar madaniyatini to`la o`zlashtirib olmaydilar. Ular yunon madaniyatining o`z madaniyatlari, an‘analari-yu, ahloq-odobiga mos keladigan tomonlarnigina qabul qiladilar. Agar qadimgi rimliklarning diniy e‘tiqodlarining shakllanish jarayoniga e‘tibor bersak, dastlab etrusklarning diniy e‘tiqodlarining ko`pgina jihatlarini o`zlashtirib olganliklarini ko`ramiz. Qadimgi italiy qabilalari, shu jumladan, rimliklar etrusk qabilasining oila va ro`zg`or homiysi ma‘buda Vestani ilohiylashtirganlar. Shu boisdan Vestaga atab Rim forumida ibodatxona qurilgan. Shuningdek, qadimgi rimliklar etrusk qabilalarining bosh xudosi Yupiterga ham e‘tiqod qilganlar. So`ngra yunonlarning diniy e‘tiqodlari ta‘siri ostida o`z xudolari Panteonini yaratadilar. Ular ham qadimgi yunonlar singari tabiatning har bir hodisasi, har bir narsasining o`z homiysi mavjud degan tasavvurlarga ega bo`lganlar. Qadimgi rimliklarning xudolari Pan t eoni quyidagi ko`rinishdan iborat bo`lgan. Avrora-tong yog`dusi ma‘budasi; Amur-sevgi xudosi; Bellona- urush ma‘budasi; Vakh uzumchilik, vino va xursandchilik xudosi; Venera-bahor, so`ngra sevgi, go`zallik va nikoh ma‘budasi; Vesta-oila mabudasi; Viktoriya- g`alaba ma‘budasi; Vulkan-olov va olov bilan bog`liq; bo`lgan temirchilik, kasb- xunarlar xudosi; Diana-ov ma‘budasi; Neptun oqar suvlar, so`ngra dengiz xudosi; Pluton-er osti dunyosi, o`liklar saltanati hukmdori; Saturn-ekinlar xudosi, dehqonlar homiysi; Silvan-o`rmonlar va podalar homiysi; Favn-o`tloqlar, o`simliklar va dalalar hukmdori; Flora-gullar va bahor ma‘dubasi; Fortuna-taqdir va baxt ma‘budasi; Yunona-ayollar homiysi; Yupiter-osmon xudosi; Furiyalar- intiqom va vijdon azobi ma‘budalar va h.k. Mil.avv.II asrdan e‘tiboran Rimda Sharq xudolariga sig`inish ham yoyila boshlagan. Masalan, Kichik Osiyoda keng tarqalgan Kibelaga, qadimgi misrliklarning bosh xudolari Osiris va Isidaga, eronliklarning asosiy xudolaridan biri-Mitraga e‘tiqod qilganlar. Rimliklarda xudolar va ma‘budalarga e‘tiqod shu darajada kuchli bo`lganki, ular ,,xudolarning' biror-bir maslahatisiz hech bir ishga qo`l urmaganlar. Rimliklar xudolarni madh etuvchi duolar behato va juda aniq o`qilganda, qurbonlik qilish urf-odatlari mukammal va bekamukust bajarilganda xudolar sig`inuvchilarning iltijolarini xech ham qaytarmaydilar, deb o`ylaganlar. Milodning 60 yillariga kelib, Rim imperiyasi og`ir siyosiy tanazzulni boshdan kechiradi. Ayniqsa, Rim imperiyasining yaxudiylar yashaydigan hududlarida ijtimoiy-siyosiy holat yanada keskinlashadi. Bu davrda yahudiylar orasida xudo Yaxve qiynalganlarni qutqaruvchi xaloskor /missiya/ yuboradi, degan umid bilan to`la mish-mishlar tarqaladi. Milodning I asrining oxiriga kelib Kichik Osiyoning g`arbiy qirg`oqlaridagi shaharlarda va Rim imperiyasining sharqiy viloyatlarida xudo Yaxve va‘da qilgan missiya /xudoning maxsus vakili-grekcha "Xristos"/ kelibdi degan ,,xushxabar" tarqaladi va bunga ishongan kishilar guruhi paydo bo`ladi. Keyinchalik xudo yuborgan vakilni Ierusalim kohinlari xochga mixlab qatl qilganmish, so`ngra u uch kundan keyin tirilib arshi-a‘loga chiqib ketganmish, u xudoga aylanibdi, mahshar kuni-qiyomat-qoyimda yana qaytib kelib, adolatni tiklarmish, o`lganlarni qayta tiriltirib, zolimlarni jazolar mish, degan mish-mishlar tez tarqala boshlaydi. Milodning 30 yillariga kelib voizlik qilib yurgan ,,xudo farzandi" Iusis Xristos /Iso payg`ambar/ to`g`risidagi qissalar" paydo bo`ladi. Shunday qilib, Rim imperiyasi hududlarida yangi din - xristianlik dini yoyila boradi. Xristianlikning asosiy mazmuni-xudoning o`g`li, afsonaviy xudo odam Iso Masix /Iusis Xristos/ ning samodan yerga tushib, odamlarni dastlabki gunohdan halos qilish uchun qiynoqlarga va o`limga rozi bo`lganligi, yana tirilib, osmonga ko`tarilib ketganligi haqidagi ta‘limotdir. Xristianlik ta‘limotiga ko`ra, kelajakda Isoning ikkinchi marta qaytib kelishi va tiriklar-u o`liklarni sud qilishi kutiladi. Iso muxlislariga Iso o`gitlariga va uning vasiyatlariga amal qilish, hayot mashaqqatlariga Iso kabi bardosh berish zarurligi, uning evaziga kelajakda narigi dunyoda ajr /mukofot/ ga erishajaklari fikri singdirilgan. Xristosga dastlab qullar, qullikdan ozod bo`lganlar, mayda hunarmandlar va mayda savdogarlar e‘tiqod qilganlar. Rim imperatori Konstantin 313 yili diniy-e‘tiqodlar erkinligi to`g`risida edikt /qonun/ chiqarib xristian dinni davlat diniga (324 yili) aylantiradi. Milodning IV asrida xristianlik keng tarqalgan bo`lsa-da qadimgi madaniyat va mafkura so`nggi Rim imperiyasining madaniy va siyosiy hayotiga kuchli ta‘sir ko`rsatishda davom etadi. Rim davlatining harbiy qudratining oshib borishi va ulug` bir davlatga aylanishi jamiyat hayoti, shu jumladan, falsafa, notiqlik, san‘at va adabiyotning rivojlanishiga o`z ta‘sirini ko`rsatmay qolmadi. Hokimiyat tepasiga kelgan aristokratlar o`z mavqelarini mustahkamlash maqsadida o`z manfaatlarini himoya qiluvchi yangi mafkurani yaratishga intiladi va qadimgi yunon davlatchiligini mustahkamlashda muhim rol o`ynagan yunon falsafasiga murojaat qiladilar. Natijada hukmron sinf vakillarining manfaatlarini Himoya qiluvchi mafkuraviy ta‘limotlar vujudga kela boradi. Agar qadimgi Rimning sof falsafiy ta‘limotlariga e‘tibor bersak, qadimgi yunon faylasuflari Demokrit va Epikurlarning atomistik nazariyasini o`rganish va rivojlantirish boshqa falsafiy ta‘limotlarga nisbatan ancha yaqqol ko`zga tashlanadi. Qadimgi yunon falsafasidagi atomistik nazariyani Rimlik shoir va faylasuf Tit Lukretsiy Kar /mil.avv.98-55 yillar/ o`zining 6 bobdan iborat ,,Buyumlarning hosiyati" nomli asarida yanada rivojlantiradi. U o`z poemasida Demokratik va Epikur falsafasini lotin tiliga she‘riy uslubda bayon qilib beradi. Lekin bu ta‘limotni oddiy ta‘riflab bermaydi, balki dunyoning tuzilishi haqidagi atomistik nazariyaga to`xtalish bilan birga falsafaning boshqa masalalariga ham to`xtalib o`tadi. Lukretsiy o`z poemasida butun borliqning faqatgina atomlar va bepoyon bo`shliqdan iboratligi, mangu atomlar hech qachon butunlay yo`qolib ketmasligi va yangitdan paydo bo`lmasligi, atomning beto`xtov harakat qilishi natijasida murakkab moddalarning paydo bo`lishi, tabiat muttasil o`zgarib yangidan-yangi dunyolarning vujudga kelishi, bizning ko`zimiz ko`rib turgan kosmik sistemadan, ya‘ni yer quyosh, oy va sayyoralar-u behisob yulduzlardan tashqari bepoyon fazoda yana boshqa son-sanoqsiz quyosh sistemalari ham mavjudligi koinotda ro`y berib turadigan barcha hodisalar o`z ichki qonuniyatlari asosida ro`y berishini ta‘kidlab o`tadi. Shuningdek asarda ruh va jon masalalariga insonning o`z sezgilari orqali ob‘ektiv dunyo va uning voqealarini bilib olishi mumkinligiga, yerning paydo bo`lishi, hayotning tug`ilishi masapalariga to`xtalib o`tadi. Uningcha, tabiat tarixining dastlabki bosqichlarida paydo bo`lgan jonivorlarning ba‘zi birlari hayotning og`ir sharoitlariga dosh beraolmasdan halok bo`lgan, faqatgina baquvvatlari va chidamlilarigina tirik qolgan. Ongli mavjudot hisoblangan insongina barcha jonivorlardan keyin dunyoga kelgan. Dastlabki odamlar o`zlarining hozirgi avlodlari singari barkamol bo`lmaganlar, qonun-qoida, oilaning nimaligini bilmagan, hayvonlar singari o`z holicha hayot kechirganlar, tabiatning hodisalari va o`zlaridan kuchliroq bo`lgan hayvonlardan o`zlarini himoya qila olmaganlar. Vaqtlar o`tishi bilan oila paydo bo`lgan, olovdan foydalanish vujudga kelgan. Natijada odamlarning turmushi yengillasha borgan, birgalikda kun kechira boshlaganlar. Qadimgi Rim ma‘naviy madaniyatining asosiy elementlaridan biri hisoblangan adabiyot birinchi navbatda qadimgi italiy qabilalari xalq og`zaki ijodi namunalari, asosida, ikkinchi navbatda esa qadimgi yunon adabiyotining ta‘siri ostida shakllangan. Ko`pgina Rim adiblarining asarlarida qadimgi yunon shoirlari va dramaturglarining ta‘siri sezilib turadi. Qadimgi rimliklar qadimgi Gretsiya va ellinistik davlatlarni bosib olganlaridan so`ng, serhasham binolar qurishga alohida e‘tibor bera boshlaydilar. Rim imperiyasining birinchi imperatori hisoblangan Oktavian Avgust hukmronligi davri /mil.avv. 27 yili va mil. 14-yillari/ da Rim davlatining ,,oltin davri"xisoblanadi. Bu davrda me‘morchilik rivojlanib, shaharsozlik avj olgan. Jamoat va ma‘muriy binolar kuplab qurilgan. Bu davrda imperator Avgust tomonidan ,,Tinchlik mexrobi", ,.Avgust maqbarasi", lashkarboshi Agrippa tomonidan qadimgi rimliklarning barcha xudolariga atab qurilgan ibodatxona- panteon quriladi. Qadimgi rimdagi eng ulkan binolardan biri Kollizey amfiteatri xisoblanadi. Kollezeyning asosi 188x16 metr bo’lgan. Devorlarning balandligi esa 48,5 metr b o’ lgan. Gladiatorlarning jangi uchun muljallangan bu bino o`ziga 55 ming tomoshabinni sig`dirgan. Qadimgi Rimda obodonchilik ishlariga alohida e‘tibor berilgan. Jamoat bog`lari bunyod qilina boshlangan. Bu bog`lar atrofiga esa, hammomlar qurilgan. Ulkan suv saroylari qurilishiga ham alohida e‘tibor berilgan bo`lib, saroyda issiq va sovuq suv to`ldirilgan hovuzlar, gimnastika zallari va kutubxonalar bo`lgan. Milodning 211-216 yillarida imperator Karakalla tomonidan qurilgan suv saroyi o`zining mozaika va devoriy suratlari, haykallar va amaliy san‘at namunalari bilan bezatilishiga ko`ra kishilarni hayratlantirgan. Mazkur suv saroyi 11 gektar yerni egallagan. Bundan tashqari qadimgi Rimliklar yo`l qurilishi sohasiga ham alohida e‘tibor berganlar. Yo`llarning yoqalarida ariqlar qazilgan. Har ming qadam /miliya/ da yo`l bo`yiga aholi yashaydigan shahar va qishloqlarga qancha masofa qolganligini ko`rsatuvchi belgilar o`rnatilgan. Yo`llarga tosh yotqizilgan. Yo`l qurilishining rivojlanishi natijasida milodning II asriga kepib, Rim imperiyasida jami 80 ming kilometrga cho`zilgan 372 ta tosh yotqizilgan yo`l mavjud bo`lgan. Italiyaning asosiy yo`llari Rimdagi Forum /markaziy maydon/ dan boshlangan. Shaharning asosiy ko`chalariga haykallar va dekorativ bezakli ustunlar o`rnatilgan. Qadimgi Rim haykaltaroshligining rivojida dastlab etrusk haykaltaroshligining ta‘siri benihoya katta bo`lgan. Mil.avv. II asrdan boshlab Rimga Sitsiliyadan, Gretsiya va Kichik Osiyodan ko`plab haykallar keltirilgan. Keyinchalik esa, rim haykaltaroshlari qadimgi yunon haykaltaroshligiga taqlid qilishib, ko`plab haykallar yarata boshlaganlar. Dastlab haykaltaroshlikning portret janri rivojlangan. Chunki Rim zodagonlari o`rtasida o`z uylariga avlod-ajdodlarining portret-haykallarini qo`yish odatga aylangan. Shuningdek Rim forumiga, maydon va ko`chalarga mashhur lashkarboshi va siyosiy arboblarning ham haykallarini o`rnata boshlaganlar. Qadimgi Rim teatr san‘ati ham yunon teatr san‘ati ta‘siri natijasida rivojlanadi. Rim imperatori Pompey qadimgi Gretsiya teatrlari bilan tanishadi va Rimga qaytgach, teatrlar qurdira boshlaydi. Mil.avv.55 yilda Rimdagi birinchi teatr binosini ham imperator Pompey qurdiradi. Asrning ohiriga kelib Rim imperiyasining ko`plab boshqa hududlarida ham teatrlar qurila boshlandi. Rim teatrlarida grek va rim dramaturglarining asarlari sahnalashtirila boshlanadi. Rim teatri vakillari grek teatrining tayyor uslublari va elementlaridan foydalana boshlaydilar. Shuningdek, rim teatrlarida Gretsiya teatrlaridagi singari ko`plab xalq marosimlari va bayramlarining an‘anaviy elementlari saqlanib qolinadi. Rim teatrlari rivojida juda ham sodda ko`rinishdagi tomosha-saturalar /lot.,,satura" so`zi-"aralash" degan ma‘noni anglatib, dialog, mimika, musiqa va raqslarning aralashmasi demakdir. /muhim rol o`ynagan. Saturalar aslida etrusk qabilalarining diniy marosimlaridagi asosiy elementlardan biri bo`lgan va fleyta jo`rligida ijro etiladigan hazil dialog hisoblangan. Mil.avv. III asr o`rtalariga kelib, rimliklar qadimgi yunon dramaturgiyasidan keng ko`lamda foydalana boshlaydilar. Ular qadimgi yunon dramaturglarining asarlarini lotin tiliga tarjima qilishib sahnalashtira boshlaganlar. Mil.avv. I asrga kelib tragediya va komediyalarni professional aktyor /"aktyor" so`zi lotincha so`z bo`lib, "ijrochi" "harakatlanuvchi", „qatnashchi" kabi ma‘nolarni anglatgan/ lar ijro eta boshlaganlar. L ekin rimliklarning eng sevimli tomoshasi gladiatorlar jangi bo`lib qolavergan. Gladiatorlar - (lot. „Gladius" so`zidan olingan bo`lib, ,,qilich" degan ma‘noni anglatadi) qullar yoki jinoyatchilardan iborat qilichbozlar bo`lib, Rimning boy-badavlat kishilari ularni tanlab olishib maxsus maktab-qamoqxonalarda nayza, qilich, xanjar va qo`l jangi qilishga o`rgatganlar. Gladiatorlarning jang qilishlari uchun maxsus tomosha joyi-amfiteatrlar qurilgan. Bayram kunlari gladiatorlarning yakkama-yakka olishuvlari yoki butun boshli gladiatorlar otryadlarining o`zaro janglari tomosha qilingan. Gladiatorlardan biri albatta ikkinchisini o`ldirishi shart bo`lgan. Yengilgan gladiatorning taqdiri tomoshabin qo`lida bo`lgan. Ularning hohishiga qarab yo omon qoldirgan, yoki o`ldirilgan. G`olib gladiator yana qamoq- maktabga qaytarilgan va keyingi jangga tayyorlangan. Imperator Avgustning buyrug`i bilan Rim atrofida qullar tomonidan maxsus ko`lning qazdirilganligi va bu ko`lda vaqti-vaqti bilan kemapar jangi uyushtirilganligi ham gladiatorlar jangiga e‘tibor qanday bo`lganligini ko`rsatadi. Ana shunday ko`l ustidagi janglardan biri 30 ta yirik va ko`plab kichik kemalarga joylangan 3 ming gladiatorlarning janglari uyushtirilgan. Gladiatorlar nafaqat o`zaro bir-birlari bilan jang qilganlar, balki yirtqich hayvonlar bilan ham yakkama-yakka jang qilganlar. Masalan, imperator Trayanning daklar ustidan erishgan g`alabasi sharafiga o`tkazilgan 123 kunlik bayramda 10 ming gladiator 11 ming yirtqich hayvonga qarshi quyilgan. Umuman olganda, qadimgi rimliklar tsirk o`yinlari, gladiatorlar jangi ot va jang aravalari poygalari kabi tomoshalarga uch bo`lganlar. Xulosa qilib aytganda, birinchidan qadimgi rim madaniyati antik davr madaniyatining bir qismi hisoblanib, keyingi davr Yevropa xalqlari madaniy hayotining rivojlanishiga kuchli ta‘sir ko`rsatgan. Rim davlatining kuchayishi va ko`plab hududlarni istilo qilishi eng avvalo lotin tili va italiy xalqlari urf- odatlarining keng tarqalishiga olib kelgan. Ikkinchidan, Rim imperiyasi tarkibiga kirgan ko`plab shaharlarda Rim arxitekturasi asosida mahobatli ibodatxonalar, teatrlar, saroylar, amfiteatrlar, tsirklar va boshqa ko`plab memoriy yodgorliklar qurila boshlangan. Uchinchidan, lotin tilining keng ko`lamda yoyilishi natijasida italyan, fransuz, rumin va boshqa zamonaviy tillar yanada boyib borgan. Shuningdek, boshqa Yevropa tillariga turli xil atamalar kirib borgan. Uzoq vaqtgacha lotin tili fan tili hisoblanib kelingan. Yevropaning barcha ma‘lumotli kishilari lotin tilida so`zlashganlar va yozganlar. Hozirgi paytda ham minerallar, o`simlik va hayvonlarga fanda lotin tilida nom beriladi. Kasalliklar va dori- darmonlar ham lotincha nom bilan yuritilgan.

Похожие

Qadimgi Yunon madaniyati
Qadimgi Rim – Italiya madaniyati
Qadimgi davr madaniyati
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. Sharq uyg‘onish davri madaniyati
Arxaik (ibtidoiy) madaniyat va an’anaviy madaniyat. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati