Qadimgi Yunon madaniyati - Культурология - Рефераты

Qadimgi Yunon madaniyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60 KB

Qadimgi Yunon madaniyati Reja : 1. Qadimgi Yunoniston yozuvi va maktablari 2. Qadimgi yunon san`ati va dini 3. Yunonistonning qadimgi Olimpiya o`yinlari

1. Qadimgi Yunoniston yozuvi va maktablari. Qadimgi Yunoniston o`zining ko`p asrlik madaniyatiga ega. Miloddan avvalgi III–II mingyilliklardayoq Krit-Miken madaniyati ravnaq topgan edi. Ular o`zlarining chiziqli yozuvlariga ega bo`lganlar. Lekin bu yozuv keyinchalik unutilgan, Gomer davrida yunonlar finikiyaliklarning yozuvlari bilan tanishganlar. Shu asosda ular 24 harfdan iborat o`z yozuvlarini yaratganlar. Yunonlar xat va yozuvni papirus o`simligi bargidan tayyorlangan varaqqa, sopol parchalarga va ustiga mum surtilgan taxtachalarga yozganlar. Yunonlar xat yozishda metalldan tayyorlangan qalamcha – stilda yozganlar. Stilning bir uchi ingichka bo`lib u yozishga mo`ljallangan. Ikkinchi tomoni to`mtoq bo`lib, u o`chir-g`ich vazifasini o`tagan. Qadimgi yunonlar kitobni sevishgan va ularni ehtiyot qilib saqlaganlar. Shu tufayli bo`lsa kerak Yunonistondan juda ko`p faylasuf, olim, adiblar yetishib chiqqanlar. Yunonlar o`qishga ishtiyoqmand bo`lib, erkin yunonlarning o`g`illari yetti yoshdan maktabga borganlar. Dehqon va hunarmandlarning bolalari maktabni bitirib, ota-onalariga yordam berganlar. Badavlat va o`ziga to`q kishilarning bolalari 18 yoshgacha gimnaziyalarda o`qishni davom ettirganlar. Yunon maktablarida bolalar chiroyli yozishga, aniq va ravon so`zlashga o`rgatilgan. O`qituvchilar bolalarga Gesiod, Gomer, Sofokl, Esxil, Aristofan kabi adiblarning asarlarini o`qitganlar. Yunon bolalari Gomer ning « Odisseya» va « I liada» dostonlarini sevib o`qiganlar va yod olganlar. Maktabda o`quvchilarga rasm chizish, raqs tushish, ashula aytish va lira chalish o`rgatilgan. Maktabda bolalarga har turli jismoniy va harbiy ta`lim ham berilgan. Maktabda intizom qattiq bo`lib, yalqov, dangasa, intizomsiz va so`zga kirmaydigan bolalar kaltakiangan. Qullar o`quv-yozuvdan mahrum edilar. Yunonistonda qizlar uchun maktablar boimagan. Qizlar buvilari, onalari va opalari rahbarligida har xil hunar va ro`zg`or ishlariga o`rgatilgan. 2. Qadimgi Yunon adabiyoti. Qadimgi yunon adabiyotining kelib chiqishi uzoq o`tmishga borib taqaladi. Yunon adiblari ajoyib afsona, rivoyat, she`r, qo`shiq, doston, tragediya va komediyalar yaratishgan. Yunon baxshilari esa qadimgi afsona va rivoyatlarni og`zaki tarzda ijro etib avloddan- avlodga yetkazganlar. «Gerakl», «Didalva Ikar», «Argonavtlar», «Iliada» va «Odisseya» kabi afsona, doston va rivoyatlar Yunon adabiyotining eng nodir asarlaridan hisoblanadi. Yunon adabiyotining eng mashhur namoyandalaridan biri Gomer bo`lib, u miloddan avvalgi VIII asrda , boshqa ma`lumotlarga qaraganda XII asrda yashagan ekan. Gomer «Iliada» va «Odisseya» dostonlarining muallifidir. Dostonlarda yunonlarning Kichik Osiyodagi Troya shahriga qilgan yurishlari, qahramonlarning kurashlari va boshlaridan o`tkazgan sarguzashtlari hikoya qilingan. Yunon adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Gesiod bo`lib, u miloddan avvalgi VIII asr oxiri – VII asr boshlarida yashagan. Uning «Mehnat va

kunlar» poemasi yunon mehnatkashlariga mehr-muhabbat, tekinxo`r aslzodalarga nafrat ruhida yaratilgan. Gesiod o`z asarida mehnat ahlini ulug`lagan. Miloddan avvalgi VI–IV asrlarda Yunonistonda Esxil, Sofokl, Evripid kabi mashhur shoir-dramaturglar ijod etganlar. Ularning har biri o`lmas qo`shiq, she`r va tragediyalar yozib qoldirganlar. Ularning eng mashhuri Esxil bo`lib, u miloddan avvalgi 525–456-yillarda yashagan. U 90 dan ortiq tragediya yozgan. U «Tragediya otasi» hisoblanadi. Uning eng mashhur tragediyalari «Zanjirband Prometey» va « Forslar» dir. «Zanjirband Prometey» asarida pahlavon Prometeyning xudo Zevs irodasiga qarshi borib, odamlarga qamish poyasida osmondan olov keltirib beradi. Rivoyatga ko`ra u odamlarga uy-joy qurishni, hayvonlarni qo`lga o`rgatishni, kema yasashni, «hisob ilmi» va xat-savodni o`rgatgan ekan. Bu ishlar Zevsni g`azablantirib Prometeyni tog` qoyasiga zanjirband qilishni buyuradi. Zevs temir tumshuqli qushga Prometeyning jigarini cho`qib yeyishni buyuradi. Prometey kelajakda kimlar Zevsni hokimiyatdan mahrum qilajagini biladi. Ammo u bu sirni Zevs yuborgan Germesga aytmaydi. Shunda Zevs Prometeyga shunday g`azab qiladiki, zanjirband Prometey qoya bilan yer qa`riga tushib ketadi. Esxilning «Forslar» tragediyasi miloddan avvalgi 492–449-yillardagi Yunon-Eron urushlari voqeasiga bag`ishlangan. Yunonistonning yana bir shoir dramaturgi Sofokldir. U miloddan avvalgi 496– 406-yillarda yashab ijod etgan tragik shoirdir. U 120 dan ortiq tragediyayozgan bo`lib, uning «Shoh Edip» va «Antigona» tragediyalari mashhurdir. Yunon adiblari komediya sohasida ham shuhrat qozonganlar. Yunon komediyasining yirik namoyanda-laridan biri Aristofan bo`lib, u miloddan avvalgi 480–388-yillarda yashab ijod etgan. U «Tinchlik», «Ayollarxalqyig`inida» va «Suvoriylar» kabi komik – kulgili pyesalar yaratgan. Yunoniston tarixini o`rganishda yunon adabiyotining hissasi beqiyos darajada kattadir. 3. Yunonistonda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. Qadimgi Yunonistonda fanning turli sohalari bo`yicha mashhur olimlar yetishib chiqqanlar. Qadimgi Yunon olimlari Misr, Bobil va Kichik Osiyo xalqla-rining bilimlaridan ko`p bahramand bo`lganlar. Qadimgi Sharq fani yunon dunyosi ilm-fanining rivojiga barakali ta`sir ko`rsatdi. Miloddan avvalgi VII–I asrlarda Yunoniston Gomer, Gesiod, Gerodod, Demokrit, Protagor, Gippokrat, Suqrot, Aflotun va Arastu (Aristotel) kabi ulug` siymolarni yetkazib berdi. Miloddan avvalgi VI–V asrlarda Kichik Osiyoning g`arbiy sohilidagi M il et shahri ilm-ma`rifat markaziga aylangan. Bu shaharda o`sha zamonning mashhur olimlari, tarixchilari to`plangan edi. Ularning biri miloddan avvalgi 490–424-yillarda Kichik Osiyodagi Balikarios shahrida yashab o`tgan Gerodotdir. U juda bilimli olim bo`lib, miloddan avvalgi 477–455-yillarda Misr, Bobil, Suriya, Kichik Osiyo va Qora dengiz sohillaridagi mamlakatlarga sayohat qilgan. Gerodot «Yunoniston-Eron urushlari tarixi» va ko`p jildli «Tarix» kitobining muallifidir. Gerodot o`zi haqida: «Gerodot ellinlar va boshqa xalqlarning ulug` ishlari nom-nishonsiz qolib ketmasin deb bu ma`lumotlarni to`piadi va yozdi», deb qoldirgan. Tarixchining «Yunoniston-Eron urushlari tarixi» kitobida Yunoniston-Eron urushlari va bu

urushda bevosita ishtirok etgan mamlakatlar tarixi haqida ham ma`lumot beradi. Gerodotning «Tarix» kitobida Yunoniston, Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Bobil, Eron, Turon va boshqa xalqlar haqida ham kop ma`lumotlar bor. Gerodotni «tarix otasi» ham deydilar. Gerodotning zamondoshi Fukidid miloddan avvalgi 470–400-yillarda yashab ijod etgan. U Peloponnes urushi ishtirokchisi va u haqida asar yozgan tarixchilardandir. Mashhur yunon qomusiy olimlaridan biri Fraksiyaning Abder shahrida tug`ulib ijod etgan Demokritdir. Miloddan avvalgi 460–370-yillarda yashab ijod etgan Demokrit o`sha davrda mavjud bo`lgan hamma fanlar bilan shug`ullangan tengi yo`q olim edi. U tabiatda mavjud narsalarning hammasi zarracha – atomlardan tu-zilgan degan dohiyona fikrni ilgari surgan. Yunon dunyosining ulug` donishmandlaridan biri, Kichik Osiyo sohiliga yaqin joydagi Kosda tug`ulgan mashhur tabib Gippokratdir. U miloddan avvalgi 460–375-yillar orasida yashab rjod etgan. Uning eng sevgan mashg`uloti tabiblik bo`lib, tabobat ilmining asoslarini otasi Geraklitdan o`rgangan. U tabobatning hamma sohalari bilan shug`ullanib, 70 dan ortiq ilmiy asar yozgan. U hozirgacha saqlanib kelayotgan shifokorlar qasamyodining muallifidir. Gippokrat musulmon dunyosida Buqrot nomi bilan mashhur bo`lib, miloddan avvalgi 375-yili 85 yoshida vafot etgan. Vatandoshimiz Ibn Sino o`zining tibbiy ijodida Gippokrat asarlaridan foydalangan. Atoqli yunon faylasuf-donishmandlaridan biri Suqrot bo`lib u milodimizning 471-yili Afinada dunyoga kelgan. Rivoyat qilinishicha, u kitob yozmagan, maktablarda dars bermagan. U odam gavjum bo`lgan joylarda o`z shogirdlarini haqiqatni bilishga undagan. Suqrot haqiqatni bilish mumkin emas deb o`ylovchilarga qarama-qarshi, uni bahs-munozara orqali bilish mumkin deb hisoblagan. U odamlarni tenglashtirishga qarshi chiqib, ularni haqiqatni bilganlar va bilmaganlarga ajratgan. U adolatga xilof bo`lgan davlatni boshqarishning hamma shakllarini ya`ni monarxiya, tiraniya, aristokratiya va domokratiyani tanqid qilgan. Uning bu fikrlari Afina quldorlik domokratiyasi namoyandalariga yoqmagan. U domokratiya tuzumining dushmani sifatida sudga berilgan. Sud uni o`lim jazosiga hukm qilgan. Sud hukmiga muvofiq u giyohdan tayyorlangan zahar ichib o`lgan. Sharq dunyosida «muallimi avval» – «birinchi muallim» nomi bilan mashhur olimlardan biri Aristotel dir. Uni Arastu ham deyishadi. U miloddan avvalgi 384-yilda tug`ulib 322 - yilda vafot etgan. U keng bilimli olim bo`lib, mashhur Iskandarning ustozi, juda ko`p asarlar yozgan. Uning «Siyosat», «Metodika» kabi asarlari mashhur. U o`sha davrdagi ilmiy bilimlarni alohida sohalaiga bo`lib chiqqan va ularning har birini botanika, fizika, tarix, siyosat kabi nomlar bilan atagan. U Yer shar shaklida bo`lib, butun koinotning markazidir, Quyosh va yulduzlar Yer atrofida aylanadi, deb hisoblagan. Aristotel o`zi va hamma davrlarning buyuk allomasi bo`lib qolgan. Qadimgi yunon san`ati va dini 1. Qadimgi yunon teatri, tragediyasi va komediyasi . Teatr – bu yunoncha so`z bo`lib, «tomoshalar joyi» degan ma`noni bildiradi. Qadimgi yunon teatri ham san`atning bir turi bo`lib, u miloddan avvalgi VII-VI asrlarda paydo bo`lgan. Yunonlar qadim zamondan boshlab, qishloq xo`jalik homiysi – xudo Dionis sharafiga bayramlar o`tkazishgan. Dionis bayramlari, uzum va mevali daraxtlar

barg chiqargan bahorda – ko`klamgi Dionis va meva uzumlar pishgan kuzda – kuzgi Dionis bayramlari o`tkazilgan. Ana shu bayramlar vaqtida yosh-u qari tomosha joyi – teatrga to`planib, qo`shiqlar aytishgan va har turli o`yinlar ko`rsatishgan. Ular sevikli xudolari Dionis haqidagi afsonalarni ashula qilib aytishgan. Afsonalar asosida kichik-kichik pyesalar yaratib, uni sahnada ijro etganlar. Aktyorlar va qiziqchilar odamlarni kuldiradigan gaplar va harakatlar qilib tomoshabinlarni xushnud qilganlar. Aktyorlar yolg`onchi, qo`rqoq, chaqimchi va xoin odamlar qiyofasiga kirib ularni masxaralaganlar. Dastlab romoshalar oddiy bir joyda ko`rsatilgan. Keyinchalik esa tomoshaiar tepalik pastida, qa l` a – akropol tepaligi pastida namoyish etilgan. Tomoshabinlar esa tepaiik yonbag`rida o`tirishgan. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda Afina va Vunonistonning boshqa shaharlarida hozirgi sirklarimizga o`xshash tepasi ochiq teatr binolari qurilgan. Teatr tepa yonbag`riga qurilib, unga tosh va taxtadan o`rindiqlar qo`yilgan. Pastda esa tomosha ko`rsatadigan sahna va doira shakldagi maydon bo`lgan. Bunday teatrlarga 20 – 25 ming tomoshabin sig`ib, tomoshalar ko`rganlar. Yunon teatri shu tariqa vujudga kelgan. 2. Yunon tragediyalari va komediyalari. Tragediya dramatik asarning bir turi hisoblanadi. Qadimgi yunon adiblari rivoyat va afsonalar asosida ajoyib tragediyalar yaratganlar. Tragediya deyil- ganda oxiri fojia, o`lim va qotillik bilan tugaydigan pyesa tushuniladi. Lekin yunonchada bu so`z «echkilar qo`shig`i» degan ma`noni bildiradi. Miloddan avvalgi VI – IV asrlarda Yunonistonda Esxil, Sofokl, Evripid kabi mashhur adiblar yashaganlar. Ular turli mavzuda tragediya asarlari yaratishgan. Bu jihatdan Esxilning «Zanjirband Prometey», «Forslar», Sofoklning «Shoh Edip» va «Antigona» tragediyalari diqqatga sazovordir. Bu tragediyalar o`sha vaqtlarda yunon teatrlarida qo`yilib namoyish etilgan. Tragediyalarda qahramonlarning jasorati, azob-uqubatlari va fojiali oiimlari bayon etiladi. o`sha vaqtda sahnalarda namoyish etilgan qadimgi yunon tragediya asarlari hozirda ham jahonning ko`p mamlakatlari, shuningdek o`zbekistonning teatr sahnalarida namoyish etilib ke li nmoqda. Qadimgi yunon adiblari hazil, kulgi va mutoiba ruhida ham ko`p asarlar – pyesalar yaratganlar. Kulgi, hazil, masxaralash ruhida yozilgan pyesalar komediya deyilgan. Komediya yunoncha so`z bo`lib «xushchaqchaq dehqonlarning qo`shiqlari», degan ma`noni bildiradi. Qadimgi yunon komediyasining mashhur vakillaridan biri miloddan avvalgi 450–388-yillarda yashab ijod etgan afinalik Aristofan dir . U «Tinchlik», «Ayollar xalq yig`inida», «Suvoriylar» kabi o`nlab mashhur pyesalarning muallifidir. Aristofan komediyalarining birida Peloponnes urushida azob chekkan qishloq aholisining mashaqqatli turmushini aks ettirgan. Uning komediyalarida o`sha zamon amaldorlari va xudolarining illatlari fosh etilgan. Aristofan odamlarga kulgu baxsh etish bilan birga, o`sha davr illatlari ustidan kulib, amaldorlarni qattiq hajv ostiga ham oladi. Tomoshalar ko`rsatiladigan kunlarda ular

oziq-ovqatlarini olib, ena tongda teatrga kelishgan. Teatrga juda ko`p odamlar to`planib, uni zavq-shavq bilan tomosha qilishgan. Tomoshabinlar qo`yilgan pyesa va aktyorlarning ijrosi haqida o`z fikrlarini bildirishgan. Tomoshalar nihoyasiga yetgach, maxsus tuzilgan hay`at a`zolari odamlarning fikrini e`tiborga olib, komediya va tragediya mualliflarini, shuningdek ijrochi aktyorlarni gulchambarlar va qimmatbaho sovg`alar bilan mukofotlaganlar. Yunonistonda mashhur pyesalarning mualliflari qayta-qayta izzat- hurmatga sazovor bo`lganlar. Xususan mashhur adiblar – Esxil, Sofokl larga Afina teatrlarida haykallar o`rnatishgan. Qadimgi Yunonistonda teatrni «tarbiya maktabi», deb bilganlar. Mashhur tragediya mualliflarini esa «Donishmandlik yo`lboshchilari», deb ataganlar. Qadimgi yunon teatri jahon teatr san`atining rivojiga o`zining ulkan hissasini qo`shgan. 3. Yunonistonda me`morchilik va haykaltaroshlik. Qadimgi yunonlarda me`morchilik, haykaltaroshlik va rassomchilikning kelib chiqishi Krit Mikena davriga borib taqaladi. San`atning bu turlari asta-sekin rivojlana borib miloddan avvalgi V asrda o`zining yuqori pog`onasiga ko`tariladi. Yunon me`morlari ibodatxona, teatr, saroy va jamoat binolarini qurishga alohida e`tibor berganlar. Ular yig`ilish va majlislar o`tkaziladigan ustunli peshayvonlar qurishga alohida e`tibor berganlar. Ustalar peshayvonlarning ustunlarini yo`g`on yog`ochdan yo`nib ishlaganlar. Keyinchalik esa yog`och ustunlar o`rniga marmar ustunlar ishlatilgan. Miloddan avvalgi VI–V asrlarda ikki xil ustunlar ishlatilgan. Biri marmar polning o`zidan o`sib chiqqandek usti oddiy plita bilan jilolangan. Bunday salobatli ustunlar doriy uslubidagi ustunlar deb atalgan. Bunday ustunlarni kuchli erkak kishining yo`g`on gavdasi qiyofasida ishlaganlar. Ikkinchi xil ustunlar o`ta nozik, xushbichim bo`lib, ular kelishgan ayol qiyofasida ishlangan. Ustunning yuqori qismi esa qo`chqoraing gajak va qayrilma shoxlariga o`xshatilgan. Bu ustunlaiga nafis naqshlar ham ishlangan. Bunday ustun ioniya uslubidagi ustunlar deyilgan. Yunonlar agora, gimnaziya, teatr, ibodatxona va boshqa binolar qurilishiga katta e`tibor berganlar. Ibodatxona «xudoning uyi» hisoblanib, u to`g`ri to`rtburchak shaklida qurilgan. Uning to`rt tomoniga ustunlar o`rnatilgan. Ibodatxona va jamoat binolarining tomi ikki tomonga nishab qilib ishlangan. Afinadagi Parfenon, Zevs, Afina ibodatxonalari, Afina akropoli va boshqalar jahon me`morchiligining nodir durdonalaridan hisoblanadi. Ibodatxonalarning ichi, tashqarisi xudolar, afsonaviy qahra-monlarning haykallari bilan bezatilgan. Afina Yunonistondagi eng go`zal shahariardan biri bo`lgan. Qadimgi yilnomalarda «Agar sen Af i nani ko`rmagan bo`lsang to`nkasan! Ko`rgan bo`lsang-u, undan zavqlanmagan bo`lsang eshaksan! U yerdan o`z ixtiyoring bilan ketgan bo`lsang tuyasan!», deb yozilgan ekan. Haykaltaroshlik ham qadimgi yunon san`atining bir turi hisoblanadi. Bu davrda haykaltaroshlik shu darajada rivoj topgan ekanki, qadimgi yunon tarixchisi Plutarx hazil tariqasida «Afinada odamlarga

qaraganda haykallar ko`proq» deb yozgan ekan. Ustalar asosan Zevs, And, Afina, Appalon, Dionis, Germes, Gefest kabi xudolar va ma`budlarning Gomer, Gerodot, Solon, Femistokl, Perikl, Demokrit, Suqrot, Sofokl, Esxil kabi tarixiy shaxslarning byust va haykallarini juda ustalik bilan ishlaganlar. Haykaltaroshlar kurash tushayotgan polvonlar, nayzabardorlar, disk uloqtirayotgan yigitlar, Gerakl va boshqa afsonaviy qahramonlarning haykallarini shunday. mahorat bilan ishlaganlarki, uni ko`rib kishi hayratga tushadi. Marmardan yasalgan odam haykallari ba`zan kishi badani rangiga bo`yalgan. Ularga ba`zan rangli toshlardan ko`z ham o`rnatganlar. Haykallar ba`zan yalang`och, ba`zan kiyimda ishlangan. Kiyimsiz va yarim yalang`och haykallar orqali haykaltaroshlar odam tashqi qiyofasining go`zalligini ko`rsatmoqchi bo`lganlar. Miloddan avvalgi V asrda yashab ijod etgan Miron, Poliklet va Fidiy kabilar Yunonistonning eng mashhur haykaltaroshlari hisoblanadilar. Haykaltarosh Mironning «Disk otayotgan yigit», «Afina bilan Marsiy», Polikletning « Nayzabardor», «Diodumen» kabi haykallari bugungi zamon kishisini ham hayratga soladi. Fidiy o`z zamonining mashhur me`mori va haykaltaroshi sifatida shuhrat qozpngan. Uning Parfenondagi oltin, fil suyagi va yog`ochdan ishlangan 12,5 metrli ma`buda Af in aning tik turgan haykali juda mashhurdir. Fidiy yunonlarning bosh xudosi Zevsning Olimpiya shahridagi ibodatxonasi ichiga ishlagan haykali ham nihoyatda go`zaldir. Afinadagi Parfenon ibodatxonasining tashqi va ichki tomonlari Fidiy ishlagan haykallar bilan bezatilgan. Praksitel ham mashhur haykaltarosh bo`lib, uning Dionis bilan Germeslarning o`ynab turgan haykali maqtovga sazovordir. Xullas miloddan avvalgi V–IV asrlar yunon haykaltaroshligining gullagan davri hisoblanadi. 4. Yunonistonda rassomchilik. Yunonistonda rassomchilik Krit-Miken davrida ancha rivojlangan edi. Qadimgi yunonlar har turli narsalar va hodisalardan zavqlanuvchi kishilar bo`lishgan. Yunon rassomlari ibodatxona, saroy, ma`muriy bino va uy devorlarini odam, sher, dengiz hayvonlari, afsonaviy qahramonlar va turli mavzudagi rasmlar bilan bezaganlar. Yunon kulollari katta xumlar, ko`za va ko`zachalar ishlab, ularni yaltiroq qora va qizil bo`yoqlarga bo`yaganlar. Ko`zalarning sirti yunonlar hayotidan olingan turli rasmlar bilan bezatilgan. Chunonchi ko`zalarning birida yunon maktabidagi o`qish, boshqa birida musiqa darsi ifoda etilgan. Bir ko`za sirtida esa bir pahlavonning sher bilan, ikkinchi ko`zada esa ikki jangchining olishuvi tasvir etilgan. Ko`pchilik ko`zalar sirtida Olimpiyadagi musobaqalar – nayza otayotgan yosh yigit, kurashayotgan pahlavonlar, jang aravalari poygasi kabi manzaralar tasvir etilgan. Yunon rassomlari ko`zalar sirtiga Gomer dostonlari qahramonlari, Odisseya sheriklari, bulbuligo`yolar va boshqa ajoyib manzaralardan olingan rasmlarni chizganlar. Ayni paytda ko`zalarga afsonaviy va diniy mavzudagi manzaralar ham ishlangan. Miloddan avvalgi V–IV asr yunon rassomchiligi o`z taraqqiyotining yuqori bosqichiga ko`tarilgan davr hisoblanadi.

5. Yunonistonning qadimgi Olimpiya o`yinlari. Olimpiya Peloponnesning shimoli-g`arbidagi Elida viloyatidagi qadimgi shaharlardan biri bo`lib, u yunonlar uchun muqaddas bo`lgan. Shaharda har 4 yilda bir marta yunbnlarning turli o`yin-musobaqalari o`tkazilgan. Solnomachilarning bergan ma`lumotlariga ko`ra Olimpiya musobaqalari birinchi bor miloddan avvalgi 776-yilda boshlangan ekan. Shahar o`rtasida yunonlarning bosh xudosi Zevs ibodatxonasi bo`lib, uning o`rtasida taxtda o`tirgan Zevs haykali o`rnatilgan. Zevs ibodatxonasi atrofida kichik ibodatxonalar ham bo`lib, ular xudolar, afsonaviy qahramonlar va minglab o`yin g`oliblarining haykallari bilan bezatilgan. Ibodatxona atrofida jismoniy mashq maydonlari va inshootlari joylashgan, Olimpiya o`yinlarini tomosha qilish uchun bu muqaddas dargohga Yunonistonning turli polis, o`lka, hatto manzilgohlaridan o`n minglab tomoshabinlar kelishgan. Olimpiya o`yinlari vaqtida bu yerga ayollarning kirishlari taqiqlangan. Bu qoidani buzgan kishilar hatto o`limga mahkum etilgan ekan. Olimpiya maydonlarida chopish, sakrash, kurash, disk otish, mushtlashish, nayza otish va boshqa sohalar bo`yicha musobaqalar o`tkazilgan. Yosh yigitlarning musobaqalari uchun bir kun ajratilgan. Olimpiya musobaqalari orasida to`rt ot qo`shilgan ikki g`ildirakli aravalar poygasi eng zavqli va eng xavfli o`yin hisoblangan. Aravakash jang aravasi ustida turib, uni boshqargan. U ippodrom otchopar maydonini 12 marta aylanib chiqishi kerak bo`lgan. Aravakashlar kuchli, epchil, jasur va arava boshqaruvga mohir bo`lishi kerak bo`lgan. Bir yugurishda bir necha o`n arava ishtirok etgan. Arava poygalari vaqtida, aravalarni bir-biriga va ustunlarga urilishi natijasida ag`darilish hollari ko`p bo`lgan. Shunday vaqtlarda qanchadan-qancha odam va otlar jarohatlanib, qanchadan-qanchasi o`lgan. Musobaqada g`olib chiqqanlar zaytun daraxti novdalaridan to`qilgan gulchambarlar bilan mukofotlanganlar. Shu narsa achinarliki, poygada o`z hayotini xavf ostida qoldirib, aravani boshqargan aravakash emas, balki ot-arava egasi musobaqa g`olibi hisoblangan. G`oliblar ona shahri va qishloqlariga qaytishgach, aholi ularni tantanalar bilan kutib olgan. Joylarda g`oliblar sharafiga haykallar o`rnatilgan. Olimpiya o`yinlari o`tkaziladigan oy muqaddas hisoblanib, shu oyda butun Yunonistonda urushlar to`xtatilgan. Olimpiya o`yinlariga yozuvchi, shoir, rassom, haykaltarosh, tarixchi va faylasuflar tomoshabin sifatida ishtirok etganlar. Rivoyatlarga ko`ra «tarix otasi» Gerodot o`zining mashhur «Tarix» asarini birinchi marta Olimpiya o`yiniarining birida o`qib beigan ekan. Yunonlar o`zlarining qadimgi yil hisobini eng dastlabki Olimpiya o`yinlari boshlangan1 kun va yildan hisoblaganlar. Hozir ham jahon bo`ylab Olimpiya o`yinlari har 4 yilda navbat bilan u yoki bu mamlakatda o`ticazilib kelinmoqda.

6. Qadimgi yunon dini. Din ma`naviy madaniyatning bir turi bo`lib, ishonch, e`tiqod degan ma`nolarni bildiradi. Ibtidoiy jamoadan quldorlik tuzumiga o`tish davrida yunonlaming e`tiqodida ham katta o`zgarishlar sodir bo`lgan. Yunonlar e`tiqodicha har bir narsa, hodisa va kasb-hunarning o`z xudolari – homiylari bo`lgan. Ularni erkagini ma`bud, ayolini esa ma`buda deb ataganlar. Yunonlar bu ma`bud va ma`budalarni izzat- ikrom qilish bilan biiga ulardan qo`rqqanlar ham. Yunonlar xudolar tabiat va jamiyatning hamma yerida yashab, uni boshqarib turadi deb ishonganlar. Ular o`z xudolarini kuchli, chiroyli va kelishgan odam qiyofasida tasavvur etganlar. Afsonalarga ko`ra Zevs osmon, momaqaldiroq, chaqmoq va yomg`ir xudosi deb tan olinib, odamlar va xudolarning bosh hukmdori – podshosi hisoblangan. Odamlar Zevsdan qo`rqqanlar, uni ulug`laganlar. Unga bag`ishlab ibodatxona qurib, haykalini ham ishlaganlar. Poseydon «yerni tebratuvchi» dahshatli dengiz xudolaridan bo`lgan. U yarim yalang`och o`ng qo`lida uch ayriliq nayza tutgan holda tasvirlangan. Afsonaga ko`ra, u o`zining uch ayriliq nayzasi bilan yerni larzaga keltirib, dengizda bo`ron ko`tarar va kemalarni parchalab, cho`ktirib yuborar ekan. Gelios quyosh xudosi bo`lib, oppoq otlar qo`shilgan aravasida osmonga chiqqanida go`yo kunduz boshlanar ekan. Appian esa yorugiik va san`at xudosi, Demetriy hosildorlik ma`budasi hisoblangan. O`simliklarning o`sib-unishi, kuzakda so`lib, sarg`ayishi unga bog`liq ekan. Aytishlaricha, Aid Yer osti saltanati homiysi bo`lgan. Odam o`lgach, uning joni Yer osti saltanatiga tushib ketar ekan. Dionis uzumchilik, musallas-sharob, sevgi, go`zallik va dengiz sayohatchilari homiysi bo`lgan ekan. Afina Zevsning qizi bo`lib urush, g`alaba, san`at, bilim va donolik ma`budasi bo`lib, u go`zal ayol qiyofasida tasvirlangan. Ayni paytda u Afina shahrining homiysi bo`lib, shahardagi Parfenon ibodatxonasi oldida uning ajoyib haykali bor. Mashhur yurion xudolaridan biri Gefest bo`lgan. U Zevs bilan Geraning o`g`li bo`lib temirchilar homiysi hisoblangan. U hunarmandlar kiyadigan oddiy kiyim- bosh kiyib, peshband taqib, qo`llari va yuz-ko`zi temirchilarnikiga o`xshab qora kuyaga belanib yurar ekan. Germes savdo-sotiq xudosi bo`lib, Zevsning topshiriqlaiini bajarib yurgan. Yunonlar Germesni shippak va shlyapa kiygan kishi qiyofasida tasvirlaganlar. Xulosa shuki, yunonlar ko`p xudo – ma`bud va ma`budalarga e`tiqod qilganlar. Ko`p xudolik Yunonistonning ko`p qirrali xo`jaligi bilan cham-barchas bog`liq bo`lgan. Yunonistonning ko`p qirrali madaniyati Yevropa, Janubi-G`arbiy va O`rta Osiyo xalqlari madaniyatining rivojlanishiga juda katta ta`sir ko`rsatgan.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

Похожие

Qadimgi Yunon va Rim madaniyati

Qadimgi davr madaniyati

Qadimgi Rim – Italiya madaniyati

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati. Sharq uyg‘onish davri madaniyati

Arxaik (ibtidoiy) madaniyat va an’anaviy madaniyat. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati