Korxonalarda ish yuritish hujjatlari - Культурология - Рефераты

Korxonalarda ish yuritish hujjatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.966796875 KB

Korxonalarda ish yuritish hujjatlari Reja: 1. Ish hujjatlarini tayyorlash va ularga qo‘yiladigan talablar 2. Ish hujjatlarining turlari va ularni shakllantirish tartibi 3. Shartnoma va kontraktlar haqida ma’lumot hamda ularni tuzish asoslari 4. Ishchi-xodimlar mehnatini tashkil etishning xususiyatlari 5. Mehnatni ilmiy asosda tashkil etish 1

1. Ish hujjatlarini tayyorlash va ularga qo‘yiladigan talablar Nutq madaniyati madaniyatli, ma’lumotli, ziyoli insonning muhim fazilati hisoblanadi. Bunday inson tafakkur qila bilishi va o‘z tafakkurini to‘g‘ri, aniq, chiroyli ifodalay bilishi kerak. Buning uchun esa fikr aniq, izchil, asosli bo‘lib, tilning grammatik, so‘z va orfografik me’yorlariga rioya etilishi muhimdir. Ma’lumki, har bir kishi mustaqil ishlab chiqarish faoliyatini boshlar ekan, turli-tuman hujjatlar yozishga to‘g‘ri keladi. Ish hujjatlarini yoza bilish – olingan bilimlarni amaliy hayotga bevosita qo‘llash demakdir. Ish hujjatlarisiz birorta muassasa va tashkilot faoliyat ko‘rsata olmaydi. Ish qog‘ozlari kishilarning uzoq ish va mehnat munosabatlari jarayonida tarkib topgan muayyan shakl va izchillikda tuzilgan yoki yozilgan hujjatlardir. Hujjatlar xizmat va shaxsiy hujjatlarga bo‘linadi. Xizmat hujjatlari muassasa, tashkilot, korxona yoki ularning vakolatiga ega bo‘lgan mansabdor shaxslari nomidan bo‘ladi. Bayonnoma, tavsifnoma, dalolatnoma shular jumlasidandir. Alohida fuqarolar nomidan yozilgan hujjatlar – tarjimayi hol, ariza, ishonchnoma va shu kabi shaxsiy hujjatlardir. Hujjatlar tarixiy manba, dalillash yoki guvohlik vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ma’lumki, hujjatlar xilma-xil va miqdoran juda ko‘p. Hujjatlarning maqsadi, yo‘nalishi, hajmi, shakli va boshqa bir qator sifatlari ham turlichadir. Shunday ekan, hujjatlar tiliga qo‘yiladigan umumiy talablar bilan bir qatorda har bir turkum hujjatlar oldiga qo‘yiladigan ko‘pgina lisoniy talablar ham mavjud. Muayyan turdagi hujjat, albatta, o‘ziga xos lisoniy xususiyat va sifatlar bilan belgilanadi. Bu xususiyat va sifatlarni har taraflama va chuqur tasavvur qilmasdan turib, mukammal hujjatchilikni yaratish haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun bu o‘rinda hujjatlar tasnifi masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Hujjatshunoslikdagi ana shu an’anaga ko‘ra ish yuritishdagi hujjatlar eng avvalo yaratilish o‘rniga ko‘ra tasnif qilinadi, bu jihatdan ichki va tashqi hujjatlar farqlanadi. Ichki hujjatlar ayni muassasaning o‘zida tuziladigan va shu muassasa 2

ichida foydalaniladigan hujjatlardir, muayyan muassasaga boshqa tashkilot yoki ayrim shaxslardan keladiganlari esa tashqi hujjatlardir. Hujjatlar mazmuniga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1) sodda hujjatlar – muayyan bir masalani o‘z ichiga oladi; 2) murakkab hujjatlar – ikki yoki undan ortiq masalani o‘z ichiga oladi. Mazmun bayonining shakli jihatidan xususiy (in dividual), namunali (tipovoy) va qolipli (trafaretli) hujjatlar farqlanadi. Matnning o‘ziga xosligi, betakrorligi, hamisha ham bir andozada bo‘lmasligi xususiy hujjatlarning asosiy belgilaridir (masalan, xizmat yozishmalari va shu kabilar). Bunday hujjatlarda ham muayyan doimiy tarkib mavjud bo‘lsada, bevosita mazmun bayoni bir qadar erkin bo‘ladi. Namunali hujjatlar boshqaruvning muayyan bir xil vaziyatlari bilan bog‘liq, bir- biriga o‘xshash va ko‘p takrorlanadigan masalalar yuzasidan tuzilgan matnlarni o‘z ichiga oladi. Qolipli hujjatlar, odatda, oldindan tayyorlangan bosma ish qog‘ozlariga yoziladi, bunday hujjatlarda ikki turli axborot aks etadi, ya’ni o‘zgarmas (oldindan tayyor bosma matnda ifodalangan) va o‘zgaruvchi (hujjatni tuzish paytida mashinkada yoki qo‘lda yoziladigan) axborotlar; shuning uchun bu tur hujjatlarga nisbatan ko‘pincha «yozmoq» emas, balki «to‘ldirmoq» so‘zi ishlatiladi. Shu o‘rinda aytish kerakki, hujjatlarning qolipli turlarini kengaytirish ish yuritishni takomillashtirishdagi istiqbolli yo‘llardan biridir. Chunki bunday qilish hujjat matnlarini bir xillikka olib kelish va hujjat tayyorlash uchun ketadigan vaqt hamda mehnatni anchagina tejash imkoniyatini beradi. Qolipli hujjatlar sirasiga, masalan, ish haqi yoki yashash joyi haqidagi ma’lumotnomalar, ayrim dalolatnomalar, xizmat safarlari guvohnomalari va boshqa ko‘plab hujjatlarni kiritish mumkin. Hujjatlarning tayyorlanish xususiyati va darajasi ham benihoya muhim. Bu jihatiga ko‘ra hujjatlar quyidagicha tasniflanadi: qoralama; asl nusxa; nusxa; ikkinchi nusxa (dublikat); ko‘chirma. Tashkiliy hujjatlar mazmunan tashkilot, muassasa va korxonalarning huquqiy maqomi, tarkibiy tarmoqlari va xodimlari, boshqaruv jarayonining borishida jamoa ishtirokining qayd qilinishi, boshqa tashkilotlar bilan aloqalarning 3

huquqiy tomonlari kabi masalalarni aks ettiradi. Nizomlar, yo‘riqnomalar, majlis bayonlari, shartnomalar ana shunday tashkiliy hujjatlar sirasiga kiradi. Farmoyish hujjatlari guruhiga buyruq, ko‘rsatma, farmoyish kabilar kiradi. Ish hujjatlarini yuritish tili va uslubi. O‘zbek hujjatchiligini shakllantirish va takomillashtirishdagi eng muhim va dolzarb masalalardan biri hujjatlarning tili va uslubi masalasidir. Hujjat tayyorlash va rasmiylashtirishda eng avvalo o‘zbek tilining barcha asosiy qonuniyatlari va qoidalarini ma’lum darajada tasavvur etish zarur. Hujjatlar matniga qo‘yiladigan eng muhim talablardan biri xolislikdir. Hujjatlar rasmiy munosabatlarni ifodalovchi va qayd etuvchi rasmiy yozma vositalar sifatida axborotni xolis aks ettirmog‘i lozim. Shuning uchun hujjatlar tilida so‘z va so‘z shakllarini qo‘llashda muayyan chegaralanishlar mavjud. Xususan, rasmiy ish uslubida kichraytirish-erkalash qo‘shimchalarini olgan so‘zlar, ko‘tarinkitantanavor yoki bachkana so‘zlar, dag‘al so‘zlar, tor doiradagi kishilargina tushunadigan so‘zlar, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a, istiora, tashxis kabi obrazli tafakkur ifodasi uchun xizmat qiluvchi usullar ishlatilmaydi. Ularning ishlatilishi hujjatlar matnidagi ifodaning noxolisligiga olib keladi. Hujjat matni aniqlik, ixchamlik, lo‘ndalik, mazmuniy to‘liqlik kabi talablarga ham javob berishi kerak. Bu talablarga javob bera olmaydigan hujjat chinakam hujjat bo‘la olmaydi, bunday hujjat ish yuritish jarayoniga xalaqit beradi, uning samaradorligini keskin pasaytiradi. Hujjatlar tilida ot turkumiga oid so‘zlar ko‘p qo‘llanadi. Hatto fe’l bilan ifodalanuvchi harakat va holatlar ifodasi uchun ham otga yaqin so‘z shakllari tanlanadi, ya’ni «harakat nomi» deb ataluvchi so‘z shakllari faol ishlatiladi: «...tayyorgarlikning borishi haqida», «...qarorning bajarilishi to‘g‘risida», «...yordam berish maqsadida», «...qabul qilishingizni so‘rayman» kabi. Fe’l shakllarining qo‘llanilishida ham birmuncha o‘ziga xosliklar mavjud. Xususan, majhul nisbatdagi 3-shaxs buyruq-istak maylidagi yoki o‘tgan (yoki hozirgi-kelasi) zamondagi fe’l shakllarining qo‘llanish darajasi anchayin yuqori: 4

topshirilsin, tasdiqlansin, bajarilsin, bo‘shatilsin, tayinlansin, eshitildi, qaror qilindi, ko‘rib chiqildi, ko‘rsatib o‘tildi kabi. Hujjatlardagi gap qurilishi, odatda, tasniflash, mayda qismlarga ajratishga, qayd etuvchi va qaror qiluvchi qismlarning birligiga, umuman, sabab-oqibat va shart-oqibat munosabatlariga asoslanadi. Shuning uchun ham hujjatlarda nisbatan uzun jumlalar, murakkablashgan, uyushiq bo‘lakli gaplar ko‘p qo‘llanadi. Lekin gap tarkibida odatdagi so‘z tartibiga qat’iy rioya qilinadi, badiiy va boshqa asarlarda mumkin bo‘lgan g‘ayriodatiy so‘z tartibiga yo‘l qo‘yilmaydi. Hujjatlarning mohiyati va maqsadiga muvofiq ravishda ularda so‘roq va undov gaplar deyarli qo‘llanmaydi, asosan, darak va buyruq gaplar ishlatiladi. Zero, hujjatlarda tilning ikki vazifasi xabar berish (informativ) va buyurish (volyuntativ) vazifalari amalga oshadi. Masalan, ma’lumotnomada axborot ifodalanadi, buyruqda buyurish aks etadi, majlis bayonida esa ham axborot («eshitildi...»), ham buyurish («Qaror qilindi..») o‘z ifodasini topadi. Hujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Yakka rahbar nomidan yoziladigan farmoyish hujjatlari (buyruq, farmoyish, ko‘rsatma kabilar) birinchi shaxs tilidan bo‘ladi. Shuningdek, ayrim shaxs tomonidan yozilgan hujjatlar (ariza, tushuntirish xati kabi) ham birinchi shaxs, birlik sonda shakllantiriladi. Boshqa hujjatlar esa yo birinchi shaxs ko‘plik sonda, yoki uchinchi shaxs birlik sonda rasmiylashtiriladi: «...ga ruxsat berishingizni so‘raymiz», «...deb hisoblaymiz»; «ma’muriyat talab qiladi», «boshqarma so‘raydi» kabi. Hujjatlar matnini tuzishda turg‘unlashgan, qoliplashgan so‘z birikmalaridan ko‘proq foydalanish lozim. Chunki qoliplashgan, yagona doimiy shaklga ega bo‘lgan so‘z tizimlari, iboralar, muhandislik psixologiyasining ma’lumotlariga ko‘ra, boshqa so‘z birikmalariga qaraganda 8–10 marta tez idrok qilinar ekan. Buning ustiga qoliplashgan so‘z birikmalari hujjatlarni tayyorlash va ulardan foydalanish jarayonlarini anchagina tezlashtirish imkonini beradi. Tayinki, har bir hujjat turining mohiyati va maqsadi bilan bog‘liq ravishda o‘ziga xos 5

qoliplashgan sintaktik tuzilmalar shakllana boradi. Masalan, buyruqda quyidagicha qoliplashgan tuzilmalar qo‘llanishi mumkin: 1) «... ...so‘m maosh bilan ...lavozimiga tayinlansin»; 2) «...o‘z xohishiga ko‘ra ...lavozimidan bo‘shatilsin»; 3) «...boshqa ishga o‘tganligi munosabati bilan ...la vozimidan bo‘shatilsin»; 4) «...ga ...dagi faol va samarali ishtiroki uchun tashakkur e’lon qilinsin»; 5) «...ga o‘z bo‘limida intizomni bo‘shashtirib yuborganligi uchun hayfsan e’lon qilinsin» va h.k. Yoki xizmat yozishmalarida mana bunday qoliplash gan so‘zlardan foydalanish mumkin: 1) «Sizga ...ni ma’lum qilamiz»; «Sizga ...ni bildiramiz»; «Sizga ...ni eslatamiz»; 2) «... yordam tariqasida...» «... munosabati bilan...» «...qaroriga muvofiq ravishda...» 3) «...ga korxona ma’muriyati qarshi emas»;«...ga korxona kafolat beradi» va h.k. Hujjatdagi fikrni aniq, lo‘nda bayon qilishda xat boshi (abzats) ning ahamiyati ham katta. Har bir yangi, alohida fikr xat boshi bilan ajratilishi, bir xat boshidan ikkinchi xat boshigacha bo‘lgan matn 4–5 jumladan oshmasligi maqsadga muvofiq. Hujjatchilikda imlo va tinish belgilari masalasiga alohida e’tibor qilish kerak. Savodli yozilgan hujjatgina o‘z vazifasini mukammal bajarishi mumkin. Hujjatning nomini yozishda bizda har xillik mavjud, xususan, ba’zan kichik harf bilan, ba’zan bosh harf bilan yoziladi. Hujjatning nomi bo‘lganligi uchun uni bosh harf bilan yozgan ma’qul, shuningdek, bosma matnda boshqa usul bilan, masalan, mazkur nomni to‘lig‘icha bosh harflar bilan yozish orqali ham ajratib ko‘rsatish mumkin. 6

2. Ish hujjatlarining turlari va ularni shakllantirish tartibi ARIZA Muayyan muassasaga yoki mansabdor shaxs nomiga biror iltimos, taklif yoki shikoyat mazmunida yoziladigan rasmiy hujjat. Ariza ijtimoiy hayotda eng ko‘p qo‘llaniladigan va keng tarqalgan ish qog‘ozidir. Maktab o‘quvchisi va talaba, ishchi va dehqon, muhandis va olim, xizmatchi va yuqori mansabdor shaxs – jamiyatning barcha a’zosi ariza yozishdan xoli emas. Ariza yozuvchilarning yoshi va ijtimoiy vazifasi turlicha ekan, ariza yo‘llanayotgan muassasalar va idoralar ham xilma-xildir. Arizalar bog‘cha mudirasiga, maktab direktoriga, oliy o‘quv yurti rektoriga, magazin mudiriga, kolxoz boshqaruviga, korxona rahbariyatiga – xullas, oddiy arizachining taklif, iltimos yoki shikoyatini ko‘rib chiqib hal qila oladigan har qanday idora, har qanday boshliq nomiga yozilishi mumkin. Hajmi, uslubi va turidan qat’i nazar, ariza o‘zining umumiy zaruriy qismlariga ega va u ana shu qismlarning izchilligi asosida tuziladi. Arizaning zaruriy qismlari: 1. Ariza yo‘llangan muassasaning yoki mansabdor shaxsning nomi. 2. Ariza yozuvchining turar joyi, vazifasi, ismi, otasining ismi va familiyasi. 3. Hujjatning nomi (Ariza). 4. Asosiy matn (taklif, iltimos, shikoyat). 5. Arizaga ilova qilinadigan hujjatlar nomi (agar zarur deb topilsa). 6. Ariza yozuvchining imzosi, ismi va otasining ismini bosh harflari, familiyasi. 7. Ariza yozilgan vaqt (yil, kun va oy). Shuni eslatib o‘tmoq joizki, arizaning zaruriy qismlari barcha arizalarda ham birday takrorlanavermaydi. Masalan, xodim o‘zi ishlayotgan korxona yoki idora rahbariyatiga ariza yozganda uning yashash joyi haqida ma’lumot zarur bo‘lmaydi. Bunday hollarda xodim o‘zi ishlaydigan bo‘lim (qism, brigada va hokazo) va lavozimini ko‘rsatsa, kifoya. Shuningdek, ko‘pchilik arizalar uchun ilovalarning ham hojati bo‘lmaydi. 7

Ariza asosan qo‘lda yoziladi va uning mazmuni erkin bayon qilinadi. Mazmuni va uslubiga ko‘ra arizalar bir xil emas: u bir necha so‘zdan iborat bo‘lishi ham mumkin yoki keng jamoatchilikni o‘ylantirayotgan ijtimoiy masalalar yuzasidan fikr-mulohazalar bildirilgan xat tarzida bo‘lishi ham mumkin. Shu nuqtayi nazardan arizalar sodda va murakkab turlarga ajratiladi. Murakkab ariza matni katta bo‘lishi bilan birga, unga ilovalar qilinishi mumkin. Arizalar aksar hollarda shaxsiy xususiyatga egadir. Shu bilan birga, xizmat arizalari ham bo‘ladi. Xizmat arizasi fuqarolar yoki tashkilotlarning o‘z huquqlarini amalga oshirish yoki manfaatlarini himoya qilish yuzasidan yozma axborotlaridir. Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat peda- gogika universiteti kasaba uyushmasi hay’atiga Kasb ta’limi fakultetining 2-kurs talabasi Qobil Rahimovdan ARIZA Stipendiya miqdorining kamligi va xususiy xonadonda ijarada yashayotganligimni e’tiborga olib, menga moddiy yordam ko‘rsatishingizni iltimos qilaman. 2012.16.01. (imzo) K. Rahimov BILDIRISHNOMA, BILDIRGI Muayyan muassasa (tarkibiy qism) rahbariga xizmat faoliyati bilan aloqador muhim masalalar yuzasidan yoki yuqori idora, mansabdor shaxsga biron-bir voqea va hodisa haqida xabardor qilish zarurati tug‘ilganda taqdim etiladigan mufassal yozma axborot. Unda, odatda, bayon qilinayotgan masalalar bo‘yicha tuzuvchi (yozuvchi) ning takliflari aks etadi. Kimga yo‘nalganiga qarab bildirishnoma ichki va tashqi turlarga ajraladi. Ichki bildirishnoma o‘z muassasasi rahba riga yoki bo‘lim mudiriga yoziladi. U toza qog‘oz varag‘iga qo‘lda yoki kompyuterda yozilishi mumkin. Bunday bildirishnomalar muallif tomonidan imzolanadi. Tashqi bildirishnoma, ya’ni muassasa rahbari tomonidan yuqori idoraga yoki mansabdor shaxsga yoziladigan bildirishnoma, odatda, xos ish qog‘oziga ikki nusxada yoziladi. Hujjatning 8

ikkinchi nusxasi muassasaning o‘zida qoldiriladi. Bunday bildirishnoma lar muassasa rahbari tomonidan imzolanadi. Bildirishnomaning zaruriy qismlari: 1. Bildirishnoma yo‘llangan rahbarning lavozimi, ismi va otasi ismining bosh harflari hamda jo‘nalish kelishigidagi familiyasi. 2. Bildirishnoma tayyorlagan shaxsning lavozimi, ismi va otasi ismining bosh harflari hamda jo‘nalish kelishigidagi familiyasi. 3. Hujjat turining nomi (Bildirishnoma). 4. Matn sarlavhasi. 5. Bildirishnoma matni (mazmuni). 6. Qancha varaqligi ko‘rsatilgan ilovalar ro‘yxati (agar ilova bor bo‘lsa). 7. Bildirishnoma tayyorlovchi xodim yoki rahbarning imzosi (agar bir necha shaxs tomonidan tayyorlangan bo‘lsa, u barcha mualliflar tomonidan imzolanadi). 8. Bildirishnoma taqdim etilgan sana (sana muallif yoki muassasa rahbari tomonidan bildirishnoma imzolanayotgan paytda qo‘yiladi). O‘zbekiston Respublikasi trans port vazirligiga qarashli 4-avtokorxonasining boshlig‘i S.K. Qurbonovga korxona bosh texnigi M. Dadaboyevdan BILDIRISHNOMA Korxona tomonidan sozlangan avtomashinalarni shu yerning o‘zida tekshirish va nazorat sinovini o‘tkazish bir qancha sozlovchislesarlar va haydovchilarni belgilangan vaqtdan keyin ham biroz muddat qolib ishlashini taqozo etmoqda. Biroq, biz belgilan gan vaqtdan tashqari bajarilgan ishlarni hisob bo‘limida rasmiylashtirishda qiyinchiliklarga duch kelmoqdamiz. Aytilganlar asosida Sizdan ushbu masalani ijobiy hal etish chora-tadbirlarini o‘ylab ko‘rishingizni so‘rayman. Korxona bosh texnigi (imzo) M. Dadaboyev 2012.10.10. 9

Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, zaruriy qismlari va yozilish shakli jihatidan bildirishnomalar xizmat ma’lumotnoma (spravka) lariga yaqin turadi. Ularning farqi shundaki, ma’lumotnomalarda aso san talab qilingan, so‘ralgan voqea-hodisalar haqidagina axborot beriladi, bildirishnomalarda esa voqea- hodisalarni sanash bilan birga, ularni keltirib chiqargan omillar tahlil qilinadi va tegishli xulosalar qilinib, takliflar beriladi. DALOLATNOMA Muassasa yoki ayrim shaxslar faoliyati bilan bog‘liq biron-bir bo‘lgan voqea, hodisa, ish-harakatni yoki mavjud holatni tasdiqlash, unga guvohlik berish maqsadida bir necha kishi tomonidan tuzilgan hujjat. Dalolatnoma tuzish xilma- xil maqsadlarni ko‘zlaydi, lekin uning asosiy maqsadi sodir bo‘lgan voqea- hodisalarni yoki mavjud holatni qonuniy-huquqiy jihatdan isbotlash yoki tasdiqlashdir. Bir qancha hollarda dalolatnoma tuzish maxsus huquqiy normalar bilan qat’iy belgilangan. Masalan, korxonalarning hisob-kitob bo‘limlari faoliyatida dalolatnomalar avvaldan belgilangan mazmun va davriylikka asosan tuziladi va ular huquqiy jihatdan muhim o‘rin tutadilar. Dalolatnomaning zaruriy qismlari: 1. Bosh idora, muassasa va tarkibiy bo‘linma nomi. 2. Tuzilgan sanasi va joyi. 3. Tartib raqami va tasdiq belgisi (zarur hollar da). 4. Hujjat turi nomi (Dalolatnoma). 5. Matn sarlavhasi. 6. Hujjatni tuzish uchun asos (muassasa rahbari ning buyrug‘i, yuqori idoraning qarori yoki ko‘rsatmasi kabilar). 7. Komissiya tarkibi (raisi va a’zolar). 8. Ishtirok etuvchilar (guvohlar). 9. Dalolatnoma matni. 10. Ilovalar (har bir ilovaning necha betligi ko‘rsatiladi). 11. Tuzgan va ishtirok etganlarning imzolari. 12. Ijro haqidagi belgi. 10

Har bir dalolatnomaning ushbu zaruriy tarkibiy qismlari qatoriga ayrim hollarda boshqa ma’lumotlarni ham qo‘shish mumkin. Chunonchi, ishni qabul qilish-topshirish chog‘ida tuziladigan dalolatnomalarda xodimlar tomonidan topshirilayotgan qimmatbaho buyumlar, hujjatlar sanab o‘tiladi (ilovalarda), topshirish vaqtidagi ish ahvoliga baho beriladi, bajarilmagan ishlar qayd etiladi va hokazo. Dalolatnomaning zaruriy tarkibiy qismlarining joylanishi: Vazirlik, yuqori idora, muassasa nomi «TASDIQLAYMAN» DALOLATNOMA (Tasdiqlangan) Sana va tuzilgan joyi (Imzo) Familiya, sana Matn sarlavhasi: («...haqida») Asos: (muassasa rahbarining (sanadagi)-raqamli buyrug‘i yoki yuqori idoraning № -raqamli qarori) Raisi (shaxs lavozimi, ismi va otasi ismining bosh harflari, familiyasi) A’zolari: 1. (lavozimi, ismi va otasi ismining bosh harflari, familiyasi) 2. (lavozimi, ismi va otasi ismining bosh harflari, familiyasi) 3. (lavozimi, ismi va otasi ismining bosh harflari, familiyasi) dan iborat komissiya tomonidan (shaxs yoki shaxslar) lavozimi, init siallari, familiyasi) ishtirokida tuzildi. MATN ILOVALAR Komissiya raisi (imzo) ismi va otasi ismining bosh harflari, familiya Komissiya a’zolari (imzolar) ismi va otasi ismining bosh harflari, familiyalar Ishtirok etganlar (imzolar) ismi va otasi ismining bosh harflari, familiyalar 11

MAJLIS BAYONI Turli yig‘ilish, kengash va boshqa tur anjumanlarning borishini, majlis qatnashchilarining chiqishlarini va ular qabul qilgan qarorlarni aniq, siqiq holda qayd qiluvchi rasmiy hujjat. U voqelik ning o‘rni, vaqti va holati haqida ma’lumot berish bilan birgalikda, qarorlarning to‘g‘ri qabul qilinganligini tekshirish va uning bajarilishini nazorat qilishga imkon beradi. Doimiy ish ko‘ruvchi organlar (ilmiy kengash, hay’at va boshqalar), shuningdek, vaqtinchalik ish ko‘ruvchi organlar (konferensiyalar, yig‘ilishlar, slyotlar, komissiyalar) faoliyatlarida, albatta, majl is bayoni yozilishi kerak. Majlis bayonini yozishni tashkil qilish kotibning asosiy vazifalaridan biridir. Majlis bayonlari turli organlarning doimiy kotiblari tomonidan tuziladi va rasmiylashtiriladi. Vaq tinchalik ish ko‘ruvchi organlar majlislarida esa yig‘ilish jarayonida saylangan kotib aynan shu ishni bajaradi. Majlis bayonida o‘z aksini topgan axborotlarning aniqligi uchun butun mas’uliyat va javobgarlik majlis raisi va kotibi zimmasiga yuklatiladi. Majlis bayonining asosiy zaruriy qismlari: 1. Muassasa nomi. 2. Sarlavha (bamaslahat ish ko‘ruvchi organ yoki yig‘ilishining nomi). 3. Hujjatning nomi (Majlis bayoni). 4. Yig‘ilish sanasi. 5. Shartli raqami. 6. Yig‘ilish joyi. 7. Tasdiqlash ustxati (agar majlis bayoni tasdiqlanishi zarur bo‘lsa). 8. Yig‘ilish raisi va kotibining familiyasi. 9. Matn: a) qatnashuvchilar ro‘yxati yoki soni; b) kun tartibi; d) eshitildi; e) so‘zga chiqdilar; f) qaror qilindi. 12

Ilovalar (agar ular mavjud bo‘lsa). Imzolar. Matnning asosiy qismi kun tartibi masalalariga muvofiq joylashadi. Har bir bo‘lim uch qismdan iborat bo‘ladi: ESHITILDI, SO‘ZGA CHIQDILAR, QAROR QILINDI. Bu so‘zlar bosh (katta) harflar bilan yoziladi. «ESHITILDI» so‘zidan oldin kun tartibida gi masalalarning raqami qo‘yiladi, so‘zdan keyin esa ikki nuqta qo‘yilib, yangi satrdan ma’ruzachining ismi, familiyasi bosh kelishikda yoziladi. Familiyadan so‘ng chiziqcha (tire) qo‘yilib, ma’ruza yoki xabarning qisqacha mazmuni bayon qilinadi. Agar ma’ruza matni tayyor holda bo‘lsa tiredan keyin «Matn ilova qilinadi» deb yozib qo‘yiladi. Abdulla Qodiriy nomidagi Toshkent davlat madaniyat instituti kutubxonashunoslik fakulteti 3-kurs talabalari yig‘ilishining MAJLIS BAYONI № 3 2012.15.02. Toshkent shahri Rais – M.S. Rahimov Kotiba – S.P. Mahmudova Qatnashdilar: 65 kishi (ro‘yxat ilova qilinadi) Kun tartibi: 1. Talabalar oldida turgan asosiy vazifalar. Ma’ruzachi O. Karimova. 2. Kurs talabalarining ikkinchi yarim yil uchun tuzilgan ish rejasini tasdiqlash. Ma’ruzachi O.R. Soliyeva. 3. Navro‘z bayramiga bag‘ishlangan adabiy-badiiy kecha uyushtirish. S. Karimov axboroti. 1. ESHITILDI: O. Karimova – ma’ruza matni ilova qilinadi. SO‘ZGA CHIQDILAR: A. Mirakbarova – (Nutqining qisqa mazmuni yoki savoli bayon qilinadi). P. S. Choriyev – (Nutqining qisqa mazmuni yoki savoli bayon qilinadi). QAROR QILINDI: (Qabul qilingan qarorlar bayoni yoziladi). 13

2. ESHITILDI: O.R.Soliyeva – (Ma’ruzasining qisqacha yoki to‘liq bayoni yoziladi) SO‘ZGA CHIQDILAR: T. Ahmedova – (Nutqining qisqa mazmuni yoki savoli bayon qilinadi). QAROR QILINDI: (Qabul qilingan qarorlar bayoni yoziladi). 3. ESHITILDI: S.Karimov axboroti – (Axborotning mazmuni bayon qilinadi). QAROR QILINDI: (Qabul qilingan qarorlar bayoni yoziladi). Rais: (imzo) M.S. Rahimov Kotib: (imzo) S.P. Mahmudova MAJLIS BAYONIDAN KO‘CHIRMA Zaruriyat tufayli majlis davomida qabul qilingan qarorlardan ko‘chirmalar rasmiylashtiriladi. Buyruqdan ko‘chirmada bo‘lganidek, majlis bayonidan ko‘chirma ham imzo bilan tasdiqlanadi. Majlis bayonidan ko‘chirma quyidagi asosiy qismlardan iborat: 1. Tashkilot nomi. 2. Hujjatning nomi (Majlis bayonidan ko‘chirma). 3. Sana (majlis sanasi). 4. Shartli raqam. 5. Majlis bayoni tuzilgan joy. 6. Matn: a) kun tartibi; b) eshitildi; d) qaror qilindi. 7. Imzolar. 8. Nusxa tasdiqlanganligi haqida belgi. 14

MA’LUMOTNOMA Bo‘lgan voqea yoki mavjud holatlarni bildirish-axborot berish mazmunida ifodalaydigan hujjat. Ma’lumotnomalar, odatda, yuqori idora, mansabdor shaxs hamda oddiy kishilarning ko‘rsatmasiga, talabiga yoki iltimosiga binoan tuziladi hamda so‘ralayotgan yoki iltimos qilinayotgan axborot va ma’lumotlarni o‘zida aks ettiradi. Ma’lumotnoma o‘z xususiyati va mazmuniga ko‘ra ikkiga: xizmat ma’lumotnomasi va shaxsiy ma’lumotnomaga bo‘linadi. Rasmiy xizmat ma’lumotnomasida bosma ish qog‘ozidagi yozuvlardan tashqari, yana quyidagi zaruriy qismlar bo‘ladi: 1. Hujjat jo‘natiladigan yuqori idora yoki mansabdor shaxsning nomi (bosma ish qog‘ozining yarmidan o‘ng tomonga yoziladi). 2. Hujjat nomi (Ma’lumotnoma). 3. Ma’lumotnoma matniga sarlavha (xat boshidan yoziladi). 4. Asosiy matn (ma’lumotnoma mazmuni). 5. Mansabdor shaxs (tuzuvchi yoki korxona rahbari) imzosi. Oxunboboyev nomidagi mahalla raisi A. Rahimovga MA’LUMOTNOMA 2011-yilda mahalla rahbariyati nomiga mahalla a’zolari va unda yashab ishlovchi boshqa shaxslardan 65 ta ariza va shikoyat tushdi, ulardan 47 tasi ariza va 18 tasi shikoyatdir. Mazkur hujjatlarning barchasi qonunda belgilangan muddatlarda ko‘rib chiqilgan. Ma’lumotnoma asosi: Mehnatkashlarning 2011-yildagi ariza va shikoyatlarini qayd qilish daftari. Kotib(a) (imzo) O. Salimova 2012-yil 20-yanvar MA’LUMOTNOMA Shaxsiy ma’lumotnomalar quyidagi zaruriy qismlarni o‘z ichiga oladi: 15

1. Ma’lumotnoma beruvchi tashkilotning nomi. 2. Ma’lumotnomaning tartib raqami va berilgan sanasi. 3. Hujjat turining nomi (Ma’lumotnoma). 4. Ma’lumotnoma berilayotgan shaxsning ismi, otasining ismi va familiyasi 5. Ma’lumotnoma matni (u tasdiqlayotgan voqea yoki holat bayoni). 6. Ma’lumotnomaning maqsadi (ma’lumotnoma ko‘rsatiladigan, taqdim etiladigan joy nomi). 7. Mansabdor shaxs(lar) ning imzosi (lavozimi va familiyasi). 8. Muhr. Dastlabki uch zaruriy qism bosma ish qog‘ozida (bosma ish qog‘ozi bo‘lmagan hollarda to‘rtburchak muhrda) o‘z aksini topgan bo‘ladi. Ish haqini tasdiqlash haqidagi va pul bilan bog‘liq boshqa shaxsiy ma’lumotnomalarga tegishli muassasaning bosh (katta) hisobchisi ham imzo qo‘yishi kerak. Ma’lumotnomalarning bu turi ham jo‘natma hujjatlar daftarida qayd etilib, xodim qo‘liga beriladi. TAVSIFNOMA Ma’lum bir shaxsning mehnat va ijtimoiy faoliyati, shuningdek, uning o‘ziga xos xislat va fazilatlarini aks ettiruvchi rasmiy hujjat. Tavsifnoma muassasa ma’muriyati tomonidan o‘z xodimiga bir qancha maqsadlar uchun (o‘quv yurtiga kirishda, xorijiy mamlakatlarga ishlash va boshqa yumushlar uchun ketishda, lavozimga tayinlashda va boshqalarda) beriladi. Tavsifnomada xodimning jamoatchilik va xizmat faoliyati, uning ishchanligi va axloqiy sifatlari ham ko‘rsatib o‘tiladi. Tavsifnomaning asosiy zaruriy qismlari quyidagilardan iborat: 1. Tavsiflanayotgan shaxs haqida asosiy ma’lumotlar: ismi, ota sining ismi va familiyasi; tug‘ilgan yili; millati; partiyaviyligi; ma’lumoti; lavozimi; ilmiy darajasi va unvoni (agar ular mavjud bo‘lsa). 2. Hujjat nomi (Tavsifnoma). 16

3. Matn. 4. Imzolar. 5. Sana va muhr. Tavsifnoma matnini o‘zaro mantiqan bog‘langan uch tarkibiy qismga ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchi qismda shaxsning mehnat faoliyati to‘g‘risida, ya’ni uning mutaxassisligi, aynan shu korxona yoki tashkilotda qaysi muddatdan buyon ishlayotganligi, xizmat vazifasidagi o‘zgarishlar va boshqalar haqida ma’lumot beriladi. Ikkinchi qismda uning shaxsiy tavsifi, ya’ni ishga munosabati, mutaxassislik bo‘yicha mahorati, siyosiy va iqtisodiy bilimlarini oshi rishi, jamoat ishlarida ishtiroki, oilaviy ahvoli, xulq-atvori, hatto ba’zida siyrati, ishdagi o‘rtoqlariga munosabati, xodimning qanday hukumat mukofotlariga sazovor bo‘lganligi va boshqa asosiy rag‘batlantirishlar, berilgan ma’muriy jazolar qayd etiladi. Uchinchi qismda esa bayon qilinganlardan xulosa chiqariladi va tavsifnoma qanday maqsadda yoki nima uchun berilayotganligi ko‘rsatiladi. Tavsifnoma matni uchinchi shaxs tilidan bayon qilinadi. Tavsifnomaga qoidaga ko‘ra uch shaxs – muassasa boshlig‘i, bo‘lim yoki kafedra mudiri, kasaba uyushmasi tashkilotining raisi imzo chekadi va ular imzosi yumaloq muhr bilan tasdiqlanadi. TAVSIYANOMA Biror shaxsni ma’lum lavozimga yoki ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarga a’zo bo‘lish uchun tavsiya etuvchi rasmiy hujjat. Tavsiyanomalar ijodiy uyushmalar, muassasa ma’ muriyati yoki alohida shaxs tomonidan berilishi mumkin. Har qanday tavsiyanoma matnida tavsiya qilinayotgan shaxsning xususiyatlari – mutaxassis sifatida malakasi, ishchanligi, oilaviy, axloqiy jihatlari va ijtimoiy faoliyatiga baho beriladi, shuningdek, tav siya etilayotgan lavozimga yoki ijtimoiy-siyosiy tashki lotlarga a’zo bo‘lishga munosib ekanligiga ishonch bildiriladi. 17

Tavsiyanomalar ba’zi xususiyatlariga ko‘ra tavsifnomaga o‘xshaydi. Shu sababli ham tavsiyanomalarning ko‘pchiligi tavsifiy tavsiyanomalar shaklida bo‘ladi. Ular orasidagi asosiy farq shundaki, tavsifnomalarda shaxsning barcha ijobiy, salbiy xususiyatlari qayd qilinadi. Tavsiyanomalarda esa uning ijobiy xusu siyatlari ko‘rsatilishi bilan birga, keyinchalik uning zimmasiga yuklatiladigan vazifani bajara olishiga ishonch bildiradi va tavsiya etiladi. Turli mukofotlarga taqdim etish ham tavsiyanoma shamoyilida bo‘ladi. Tavsiyanomaning asosiy zaruriy qismlari: 1. Hujjatning nomi (Tavsiyanoma). 2. Matn. 3. Tavsiyanoma beruvchi shaxsning lavozimi, ism-familiyasi. 4. Imzo. 5. Sana. TAKLIFNOMA Biror-bir tantanali tadbirga taklif etish uchun qo‘llanuvchi yozma axborot. Taklifnomaning asosiy zaruriy qismlari: 1. Nomi (Taklifnoma). 2. Matn: a) taklifnoma turiga qarab: taklif qilinayotgan shaxsning famili- yasi yoki ismi va otasining ismi; b) taklif qiluvchi muassasaning nomi; d) qanday tadbirga taklif qilinayotganligi. 3. Tadbirning o‘tkazilish sanasi va vaqti. 4. O‘tkazilish joyi. 5. Imzo (tadbirni tashkil etgan tashkilotning nomi). Taklifnomalarda tadbirning kun tartibi yoki dasturi ham berilishi mumkin. Ilmiy anjumanlarga mo‘ljallangan taklifnomalarda ko‘pincha alohida ilmiy dastur ilova qilinadi 18

TARJIMAYI HOL Ma’lum bir shaxs tomonidan o‘z shaxsiy hayoti va faoliyati haqida bayon qilingan yozuv. Tarjimayi hol bir xil andozaga ega emas, mufassal yoki muxtasar yozilishi mumkin. U muallif tomonidan mustaqil tuziladigan hujjatdir. Garchi u erkin (ixtiyoriy) tuzilsada, biroq tarjimayi holda ayrim qismlarning bo‘lishi shart. Tarjimayi holning asosiy zaruriy qismlari: 1. Hujjatning nomi (Tarjimayi hol). 2. Matn: a) muallifning familiyasi, ismi va otasining ismi; b) tug‘ilgan yil, kun, oy va tug‘ilgan joyi; d) ota-onasi haqida qisqacha ma’lumot (familiyasi, ismi va ota ismi, ish joyi); e) ma’lumoti va ma’lumotiga ko‘ra mutaxassisligi; f) ish faoliyatining turlari; g) oxirgi ish joyi va lavozimi; h) mukofot va rag‘batlantirishlar; i) jamoat ishlarida ishtiroki; j) partiyaviyligi; k) oilaviy ahvoli va oila a’zolari; l) turar joyi (uy manzili). 3. Sana. 4. Imzo. Tarjimayi hol oddiy qog‘ozga, ayrim hollarda, ya’ni ishga, o‘qishga kirishda maxsus bosma ish qog‘ozlariga qo‘lda yoziladi. Matnni bayon qilish shakli hikoya uslubida bo‘lib, birinchi shaxs tilidan yoziladi. TARJIMAYI HOL Men, Salimov Karim Olimovich, 1985-yil 15-sentabrda Toshkent shahrida, xizmatchi oilasida tug‘ildim. Otam – Salimov Olim Oripovich Toshkent pedagogika bilim yurtida o‘qituvchi, onam – Rahimova Gulnora Azimovna 122- bolalar bog‘chasida bosh tarbiyachi bo‘lib ishlaydilar. 19

1992-yildan 2000-yilgacha Toshkent shahridagi 1-o‘rta maktabda so‘ngra Toshkent politexnika kollejida o‘qidim. 2003-yilda Toshkent Politexnika institutining qurilish fakultetiga o‘qishga kirdim. 2003–2004-yillarda O‘zbekiston Res publikasi qurolli kuchlari safida haqiqiy xizmatni o‘tab qaytgach, o‘qishni davom ettirdim va 2008-yilda shu institutni imtiyozli diplom bilan tugatib, quruvchi-muhandis mutaxassisligiga ega bo‘ldim. Institutni tugatgach yo‘llanma bilan Toshkentdagi 166-qurilish trestining 94- mexanizatsiyalashgan ko‘chma korxonasiga ishga yuborildim. Dastlab muhandis lavozi mida, 2010-yildan buyon bosh muhandis lavozimida ishlayapman. 2011-yilda rejadagi topshiriqlarni muvaffaqiyatli bajarganimiz va erishilgan natijalar uchun O‘zbekiston Respublikasi Qurilish vazirligining faxriy yorlig‘i bilan taqdirlandim. Bir necha jamoat ishlarida ham qatnashaman, jumladan, 166qurilish tresti hamda shahar xalq nazorati komitetining a’zosiman. Uylanganman. Xotinim – Rasulova Muhabbat, 1988-yilda tug‘ilgan. 2-shahar kasalxonasida hamshira bo‘lib ishlaydi. O‘g‘lim – Salimov Nodir, 2009-yilda, qi zim – Salimova Lola, 2011-yilda tug‘ilgan, ular 520-bolalar bog‘chasiga qatnaydi. Mening turar joyim: 700210, Toshkent, Usmon Nosir ko‘chasi. 5-uy, 27-xonadon. tel.: 72-28-61. 2013.14. 01. K. Salimov Barcha ma’lumotlar davriylik (xronologiya) asosida beriladi. Tarjimayi hol shunday tuzilishi kerakki, u bilan tanishgan kishi muallifning hayot yo‘li, ishchanlik mahorati, ijtimoiy-siyosiy faoliyati haqida tasavvurga ega bo‘lsin. TILXAT Ma’lum bir shaxsdan yoki muassasadan pul, hujjat, qimmatbaho buyumlar yoxud boshqa biror narsa olinganligini tasdiqlovchi rasmiy yozma hujjat. Tilxat birgina nusxada tayyorlanadi hamda pulli va qimmatbaho hujjat sifatida saqlanadi. Tilxatning asosiy zaruriy qismlari: 20

1. Hujjatning nomi (Tilxat). 2. Matn: a) tilxat beruvchi shaxsning lavozimi, familiyasi, ismi va otasi- ning ismi; b) pul, hujjat, buyum yoki boshqa biror narsani beruvchi shaxs- ning lavozimi, familiyasi, ismi va otasining ismi (zaruriyat bo‘lganda muassasa nomi); d) pul, hujjat, buyum yoki boshqa biror narsaning nomi va ular- ning miqdori (zaruriyat bo‘lganda bahosi); f) olinayotgan buyumning texnikaviy holati (agar u mashina, apparatlar va h.k. bo‘lsa). 3. Tilxat berilgan sana. 4. Tilxat muallifining imzosi. Olinadigan pul miqdori yoki buyumning bahosi va uning soni tilxatda raqamlar bilan ko‘rsatiladi, qavs ichida esa so‘zlar bilan ham berilishi shart. Matn va imzo oralig‘idagi bo‘sh joylar chiziladi. Tilxatdagi yozuvlarni o‘chirish yoki tuzatish mumkin emas, aks holda bunday hujjatning haqiqiyligi shubha ostiga olinishi mumkin. TILXAT Men, Toshkent davlat madaniyat institutining xo‘jalik ishlari bo‘limining mudiri Bahodir Olimov Toshkent musiqa asboblari kor xonasining tayyor buyumlar ombori mudiri Erkin Karimovdan institut buyurtmasi asosida tayyorlangan, umumiy bahosi 1800 (bir ming sakkiz yuz) so‘m bo‘lgan 100 (yuz) dona rubobni qabul qilib oldim. 2010.12.08. (imzo) B. N. Olimov Ba’zan tilxatda guvohlar ham ko‘rsatiladi. Bunday hollarda guvohlar o‘z imzolari bilan hujjatni tasdiqlashlari kerak. 21

TUSHUNTIRISH XATI Xizmat sohasidagi, xizmatga aloqador masalani, uning ayrim jihatlarini yozma izohlovchi va muassasa I (bo‘lim) rahbariga (ichki) yoki yuqori tashkilotga (tashqi) yo‘llanuvchi hujjatdir. Tushuntirish xati quyidagi zaruriy qismlardan iborat bo‘ladi: 1. Hujjat yo‘llanayotgan tashkilot yoki mansabdor shaxsning to‘liq nomi. 2. Hujjatni tayyorlagan (yozgan) muassasa yoki shaxsning to‘liq nomi. 3. Hujjat turining nomi (Tushuntirish xati). 4. Hujjat matni (mazmuni). 5. Imzo va sana (hujjat yozilgan vaqt) «Malika» ishlab chiqarish birlashmasi kasaba uyushmasi tashkilotining raisi S. Abdullayevga birlashmaning 3-bo‘lim tikuvchisi Dilorom Boboyevaning TUSHUNTIRISH XATI Qizimni bolalar shifoxonasining mavsumiy ko‘rigidan o‘tkazish uchun olib borganim sababli ishga yarim soat kechikib keldim. Ilova: Bolalar shifoxonasidan berilgan ma’lumotnoma. (imzo) D. Boboyeva 2012-yil 30-iyun ToshDU huquqshunoslik fakultetining sirtqi bo‘limi bo‘yicha dekan o‘rinbosari M. Botirovga I kurs talabasi Ahmadjon Dadaxo‘jayevning TUSHUNTIRISH XATI Surxondaryo viloyatida bir necha kun samolyotlar uchishi uchun qulay ob- havo bo‘lmagani tufayli 2012-yil 28–29-oktabr kunlariga belgilangan mashg‘ulotlarga yetib kela olmadim. (imzo) A. Dadaxo‘jayev 2012-yil 31-oktabr 22

KAFOLAT XAT Muayyan bir shart yoki va’dani tasdiqlash maqsadida tuziladi. Xatlarning bu turi qoidaga ko‘ra bajarilgan ish uchun haq to‘lashda, ishning bajarilish muddati haqida, turar joy bilan ta’minlashda, ishga qabul qilishda, bajariladigan ishning sifati haqida kafolat berish uchun tayyorlanadi va tashkilot yoki alohida shaxslarga jo‘natiladi. Hurmatli Hasan Abdullayevich! «Algoritm» zavodi Sizga ingliz tilini o‘rgatish bo‘yicha mashg‘ulotlar olib borishingiz uchun barcha sharoitlarni yaratishga va o‘zaro shartnoma asosida haq to‘lashga kafolat beradi. Zavod direktori (imzo) O.N. Vahobov Bosh hisobchi (imzo) R.S. Karimov E’LON Ko‘pchilikni yoki ma’lum guruhdagi shaxslarni yaqin orada (kelgusida) bo‘ladigan biror-bir tadbir-majlis, uchrashuv, suhbat, shuningdek, ishga, o‘qishga qa bul qilish va boshqalar haqida xabardor qilish uchun qo‘llanuvchi yozma axborot. E’lonning zaruriy qismlari: 1. Nomi (E’lon). 2. E’lon qilinayotgan tadbirning vaqti, o‘tkazilish joyi. 3. Tadbirning mavzusini o‘zida aks ettiruvchi matn. 4. Imzo (odatda, bo‘ladigan tadbirni e’lon qilayotgan tashkilot, organning nomi «Ma’muriyat», «Kasaba uyushmasi», «Yozuvchilar uyushmasi», «Tashkiliy komitet» tarzida beriladi). E’LON 2010-yil 4-oktabrda soat 15 da universitetning anjumanlar zalida umumfakultet devoriy gazetasi tahrir hay’atining yig‘ilishi bo‘ladi. Kun tartibi: 1. Devoriy gazetaning so‘nggi sonining muhokamasi. 2. Yangi yil bayramiga bag‘ishlangan sonini chiqarish. Gazetalar muharrirlari taklif etiladi. 23

Tahrir hay’ati 3. Shartnoma va kontraktlar haqida ma’lumot hamda ularni tuzish asoslari Fuqarolar va yuridik shaxslarning huquq va burchlarini belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan harakatlarga shartnoma (yoki bitimlar) deyiladi. Shartnoma ikki yoki undan ortiq tomonning fuqarolik huquqlari va majburiyatlarini belgilash, o‘zgartirish yoki to‘xtatish yo‘lidagi kelishuvidir. Boshqacha qilib aytganda, shartnoma tomonlarning biron-bir munosabatlar o‘rnatish haqidagi kelishuvi (bitimi)ni qayd etuvchi va bu munosabatlarni tartibga soluvchi hujjatdir. Shartnoma davlat, jamoat tashkilotlari, korxonalar, muassasalar, shuningdek, fuqarolar o‘rtasida tuzilishi mumkin. Shartnoma munosabatlari muassasa bilan ayrim shaxs yoki shaxslar o‘rtasida o‘rnatilayotgan bo‘lsa, bunda tuzilajak hujjat aksar hollarda mehnat bitimi deb ataladi. Shartnomalar o‘z mazmuniga ko‘ra juda xilma-xil ko‘rinishga ega: mahsulot yetkazib berish haqida, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini davlat yo‘li bilan xarid qilish haqida, mulkiy (moddiy) javobgarlik haqida, bino va inshootlar qurilishi haqida, turar joy ijarasi haqida, uy-joy yoki transport vositalarining oldi-sotdisi, hadya qilish, almashtirish, mol-mulkni ijaraga olish, qarz berish haqida va boshqalar. Muassasalar o‘rtasida keng tarqalgan shartnoma turlariga mol (tovar) yetkazib berish, pudrat, imoratlar ijarasi, asbob-uskunalarni o‘rnatish haqidagi shartnomalarni ko‘rsatish mumkin. Har qanday shartnoma o‘z mazmuni va shakliga ko‘ra qonunga muvofiq bo‘lishi kerak. Bu qoidaning buzilishi Shartnomaning qonuniy kuchini yo‘qqa chiqaradi va uni shu ahvolda tuzgan yoki tuzishga yo‘l qo‘ygan mansabdor shaxslarni javobgarlikka olib keladi. Shartnomalar og‘zaki, yozma usulda tuzilishi hamda notarial idoralar tomonidan tasdiqlangan tarzda ham bo‘lishi mumkin. Shartnomaning ayrim turlari, chunonchi, imoratlarning oldi-sotdi shartnomasi tegishli davlat idoralarida qayd qilinishi zarur. Keyingi holat faqat qonunda belgilangan taqdirda qo‘llanadi. 24

Shartnoma muassasalarga tegishli bo‘lganda, tomonlar imzolangunga qadar unda muayyan muassasa hisobchisi va adliya maslahatchisining rozilik belgisi (vizasi) bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Tomonlar mazkur hujjatning barcha bob va qismlari bo‘yicha kelishib olib, uni tegishli ravishda rasmiylashtirganidan keyingina shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Ishlab chiqarish sohasidagi hamkorlikning asosiy shakli shartnoma asosida mayda va yirik korxonalar orasidagi aloqalar hisoblanadi. Bunga yirik korxonalar mayda korxonalarni uzoq muddatli shartnomalar asosida zaruriy manbalar bilan ta’minlab turishi misol bo‘la oladi. Hamkorlar orasida tuziladigan qonuniy hujjat – shartnoma hisoblanadi. Shartnomaga ko‘ra ishlab chiqaruvchi bir tomondan, o‘z tovarini (mahsulotlarini) belgilangan miqdorda, sifatda, assortimentda va muddatlarda yetishtirib berish majburiyatlarini olsa, ikkinchi tomondan buyurtmachi yoki iste’molchi esa uni qabul qilib olish, qiymatini belgilangan va kelishilgan narxlarda to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Majburiyat – bu fuqarolik huquqiy munosabat bo‘lib, unga asosan, bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga, chunonchi: mol-mulkni topshirish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish, pul to‘lash va h.k. yoki muayyan harakatdan o‘zini saqlashga majbur bo‘ladi, kreditor esa qarzdordan o‘zining majburiyatlarining bajarilishini talab qilish huquqiga ega bo‘ladi. Shartnomalar – mahsulot yetkazib berish shartnomalariga, xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha, ijara shartnomalariga va bajariladigan ishlarning xususiyatiga qarab boshqa turlarda bo‘lishi mumkin. Mahsulot yetkazib berish shartnomasi bir yilga yoki taraflar kelishuvida nazarda tutilgan boshqa muddatlarga tuzilishi mumkin. Shartnomaning mohiyati quyidagi bandlar bo‘yicha yoritilishi mumkin: I. Shartnoma mohiyati (predmeti), nima to‘g‘risida ekanligi. II. Tomonlarning majburiyatlari. 2.2. Mijozning (iste’molchining) majburiyatlari. 25

III. Tomonlar huquqi. 3.2. Mijozning huquqlari. IV. Xizmatlarga iste’molchining pul to‘lovlari miqdori va mud-dati. V. Tomonlarning javobgarligi. VI. Fors-major majburiyatlari. VII. Shartnomaning amal qilish muddati, uni o‘zgartirish, uzish tartibi. VIII. Shartnomaning boshqa shartlari. IX. Tomonlarning huquqiy manzili va to‘lov hujjatlari. Oddiy xo‘jalik shartnomalarining zaruriy qismla ri quyidagilar: 1. Shartnomaning nomi (Yetkazib berish shartnomasi, Imoratni ijaraga olish shartnomasi, Pudrat shartnomasi kabi). 2. Shartnoma tuzilgan sana. 3. Shartnoma tuzilgan joy. 4. Shartnoma tuzayotgan tomonlarning aniq va to‘liq nomi (matnning keyingi o‘rinlarida ularni qisqartirib shartli nomlash mumkin: «buyurtmachi», «institut», «muassasa», «uy-joy boshqarmasi», «bajaruvchi», «ijrochi» kabi); tomonlar vakillarining ism va otasining ismlari, familiyalari, ularning vakolat doirasi (ularga shartnoma tuzish huquqini beruvchi vakolatlar haqida). 5. Shartnoma matni (bu qism ba’zan boblarga bo‘linadi, har bir bob rim raqamlari bilan belgilanadi. Boblar bandlarga bo‘linib, ularning tartib raqamlari arab raqamlari bilan ko‘rsatiladi. Xuddi shu yerda nizolarni ko‘rib chiqish tartibi, shartnomaning umumiy summasi, uning umumiy amal qilish muddati ham bayon qilinadi). 6. Tomonlarning huquqiy manzillari. 7. Tomonlarning imzolari va muhrlari. Shartnomalar ularni tuzishga vakil qilingan shaxslar tomonidan imzolanadi; bunda «imzo» degan zaruriy qismda imzo qo‘yuvchilarning lavozimlari emas, balki shartnomaviy munosabatlar o‘rnatayotgan huquqiy shaxslarning (to‘liq yoki qisqargan) nomi ko‘rsatiladi. 26

Shartnomalar ikki nusxadan kam tuzilmasligi kerak, chunki har bir huquqiy shaxs hujjatlar yig‘masida kamida bir nusxasi bo‘lishi kerak. Shartnomaning barcha nusxalari bir xil huquqiy kuchga ega bo‘ladi. Shartnomaning ma’nosi, bu – tomonlar majburiyatlarining o‘rnatilishi, o‘zgarishi yoki butunlay to‘xtatilishi yo‘nalishidagi roziligidir. Tijorat huquqida bu tushuncha quyidagi ko‘rinishlarda amalga oshirilishi belgilab qo‘yilgan: Kontrakt – shartnoma, kelishuv, har ikkala tomon uchun huquq va majburiyatlarni muhlatlari bilan belgilovchi hujjatdir. Kelishuv – korxona tashkilotlar hamda fuqarolarning rasmiylashgan bir tomonlama majburiyati bo‘lib, u mulk huquqini olish yoki berishda ishlatiladi. Uning ko‘p tarqalgan shakli litsenzion kelishuvdir. Oshkora shartnoma – tijorat tashkiloti bilan tuzilgan kelishuv bo‘lib, unda, uning tovar sotish, ish yoki xizmatlar bajarish bo‘yicha majburiyatlari belgilanadi. Bu shartnoma asosida amalga oshiradigan faoliyat turlari: chakana savdo, aloqa xizmati, energiya ta’minoti, tibbiyot, mehmonxona xizmati va boshqalar. Shartnoma, kontrakt yoki kelishuvda, eng avvalo, biznes bo‘yicha sheriklarning aniq, yuridik nomi, mulk shakli, shartnomaning ro‘yxatdagi tartib raqami, hujjat imzolangan joy va sana, tuzilayotgan bitimning asl ma’nosi (oldi- sotdi, lizing, litsenziya va boshqalar), uning muhim shartlari, tovarning miqdori va narxi to‘g‘risidagi axborotlar, sotish yoki olishda esa, ayrim hollarda texnik talablar yoki mahsulotning tarkibiy ro‘yxati aks ettiriladi. Xo‘jalik shartnomasi, qoida tariqasida, taraflardan birining oferta (shartnoma tuzish haqida taklif) yo‘llashi va ikkinchi taraf (taklifni qabul qilishi) akseptlashi yo‘li bilan tuziladi. Ular yozma, og‘zaki va boshqa har qanday shaklda qilinishi mumkin. Yetkazib berish shartnomasi. Reja topshiriqlariga muvofiq, moddiy boyliklar va imkoniyatlarga ega bo‘lish uchun yetkazib beruvchi korxona iste’molchi korxonaga mahsulot yetkazib berish bo‘yicha o‘zaro munosabatlar o‘rnatadilar. Yetkazib berish shartnomasi quyidagi zaruriy qismlarni o‘z ichiga oladi: 27

1. Hujjat turi nomi va uning tartib raqami. 2. Shartnoma tuzilgan joy va sana. 3. Shartnoma tuzuvchi tomonlarning nomi. 4. Shartnomani imzolovchi shaxslarning ismi, otasining ismi va familiyasi; ularning vakolatlari haqida ma’lumot. 5. Yetkazib berilishi zarur bo‘lgan mahsulotning aniq nomi, miqdori, zaruriy hollarda esa ular ning turlari. 6. Shartnomaning umumiy amal qilish muddati va yetkazib berishning aniq muddatlari. 7. Mahsulotning sifati va to‘liqligi. 8. Shartnoma summasi va mahsulot narxini ko‘rsatish. 9. Mahsulotni miqdoriy va sifatiy jihatdan qa bul qilib olish tartibi. 10. Idishlarga va mahsulotning joylanishiga bo‘l gan talablar. 11. Yetkazib beriladigan mahsulot uchun hisob-kitob tartibi. 12. Mulkiy javobgarlik. 13. Tomonlar o‘rtasidagi nizolarni ko‘rib chiqish joyi va tartibi. 14. Tomonlarning huquqiy manzillari (bunda korxonalarning Davlat bankidagi hisob-kitob raqamlari albatta ko‘rsatiladi). 15. Shartnoma tuzgan tomonlarning imzolari va muhrlari. Barcha yetkazib berish shartnomalariga yetkazib beruvchi va iste’molchi korxonalarning mas’ul xodimlari (moddiy-texnika ta’minoti va sotish bo‘limlarining xodimlari, bosh yoki katta hisobchilar, adliya maslahatchilari) oldindan ruxsat belgilarini qo‘yishi kerak. Shartnoma tegishli ravishda rasmiylashtirilgandan keyin maxsus daftarda ro‘yxatga olinadi. Mehnat bitimi shartnoma turlaridan biri bo‘lib, u orqali muassasalar bilan ularning hisobida turmaydigan xodim(lar) o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar rasmiylashtiriladi. Shartnomada quyidagi ma’lumotlar ko‘rsatiladi: 28

● xizmatlarni bajaruvchi tashkilotning (yakka tartibdagi tadbirkor uchun familiya, ismi, sharifi, davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi to‘g‘risida ma’lumot) firmali nomlanishi (nomlanishi) va joylashishi (yuridik manzili); ● xizmat turi; ● xizmat bahosi; ● materiallar (buyumlar)ning aniq nomi, ta’rifi va bahosi. Bu shunday holatda sodir bo‘ladiki, agarda xizmat bajaruvchi materiallaridan yoki iste’molchi materiallaridan (buyumidan) tayyorlanadigan bo‘lsa; ● iste’molchi tomonidan xizmatlar bahosining to‘liq to‘langanligi to‘g‘risida belgi yoki hujjatlarni rasmiylashtirish paytida oldindan qisman to‘lash (avans); ● qabul qilish va buyurtmani bajarish muddatlari; ● ish natijalariga kafolatlangan muddatlar; ● ko‘rsatilgan xizmatlarning o‘ziga xosligi bilan bog‘liq bo‘lgan qolgan zaruriy ma’lumotlar; ● buyurtmani qabul qilgan shaxsning amali, uning imzosi, shuningdek, buyurtmani topshirgan iste’molchining imzosi. Shartnomaning bir nusxasi xizmat bajaruvchisi tomonidan iste’molchiga beriladi. Iste’molchining qatnashgan holdagi bajargan xizmat ko‘rsatish to‘g‘risidagi shartnoma kassa cheki, chiptasi va hokazolar yo‘li bilan rasmiylashtirilishi mumkin. Iste’molchi, shuningdek, xizmat ko‘rsatish muddatlarining buzilishi sababli unga yetkazilgan zararlarning to‘liq qoplanishini talab qilishga haqli. Xizmat ko‘rsatish belgilangan muddatlarining yoki iste’molchi tomonidan belgilangan yangi muddatlarning buzilishi holatida, servis tashkiloti (bajaruvchi) iste’molchiga har bir o‘tib ketgan kun (soat, agarda muddat soatda belgilangan bo‘lsa) uchun xizmat ko‘rsatish bahosining uch foizi, agarda xizmat ko‘rsatish bahosi shartnomada belgilanmagan bo‘lsa, buyurtma umumiy bahosining uch foizi miqdorida jarima to‘laydi. 29

Xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shartnoma bekor qilinganda, bajaruvchi xizmat ko‘rsatish jarayonida vujudga kelgan o‘z xarajatlarining qoplanishini, shuningdek, ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lovni talab qilishga haqli emas, istisno sifatida faqat shunday holatdaki, agarda iste’molchi ko‘rsatilgan xizmatlarni qabul qilsa. O‘z materialidan foydalanilgan holda xizmatlarni bajaruvchi servis tashkiloti (bajaruvchi) uning sifati uchun fuqarolik qonunchiligiga taalluqli ravishda, kerakli darajada sifati bo‘lmagan tovarlar uchun sotuvchi javobgarligi qoidalari bo‘yicha javob beradi. Bajaruvchi tomonidan iste’molchi talablarini qondirishning tartibi va muddatlari, shuningdek, ushbu muddatlarning buzilishi bo‘yicha javobgarlik O‘zbekiston Respublikasining «Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonuni bilan tartibga solinadi. O‘zbekiston Respublikasida xizmatlarni taqdim etish qoidalari va ularga talablar O‘zbekiston Respublikasining «Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonunida, alohida xizmat turlarini ko‘rsatish qoidalari, xizmat turlari uchun standartlar va boshqalarda aks ettiriladi. 4. Ishchi-xodimlar mehnatini tashkil etishning xususiyatlari Har bir davlatda ishchi-xodimlarning mehnatini tashkil etish va ularga berilgan shart-sharoitlar haqida qonunlar mavjud. Ularga ko‘ra, masalan, har bir ishchi-xodimlarning ish kuni, ijtimoiy muhofazasi, ish o‘rnida sanitariya normalari va texnika xavfsizligi qoidalari belgilanadi. Ishchi-xodimning samarali ish bajarishi uchun qo‘yiladigan quyidagi talablar ular bajaradigan mehnatining samarali bo‘lishini aniqlaydi: ● Bilim darajasi; ● Jismoniy jihatlari; ● Tajribaga egaligi; ● Tirishqoqligi; ● Qiziqishi; ● Xarakterli belgilari (chaqqonlik, mustaqillik va boshqalar). 30

Kadrlar bo‘limi gazeta va jurnallarga axborot berishlari, tanlovlar e’lon qilishi yoki oddiy yo‘l bilan ishchilarni ishga olishlari mumkin. Bo‘lajak ishchi- xodimlarni ishga olishda u bilan suhbat, imtihon, tekshiruvlar o‘tkaziladi. Ular ichida ayniqsa suhbat ko‘p qo‘llaniladi. Bo‘lg‘usi ishchi-xodimlarning o‘z maqsadiga erishishi uchun unga yaxshi tayyorgarlik ko‘rishlari kerak, savollarni o‘ylab chiqishlari zarur. Servis sohasi elektron texnikasi buyumlari korxonalarining asosiy vazifalari mamlakatning iqtisodiy o‘sishini ta’minlash, jamiyatning moddiy ehtiyojini o‘z mehnatlari va mahsulotlari bilan qondirish, korxonaga tushgan foyda asosida mehnat jamoasini iqtisodiy jihatdan ta’minlashdan iborat. Mulkchilik shakli jihati bo‘yicha korxonalar quyidagi turlarga bo‘linadi: Shaxs mulkchiligi asosida: shaxsiy, oilaviy. Jamoa mulkchiligi asosida: jamoa miqyosida (kooperativ ishlab chiqarish, aksioner shakli asosida tashkil etilgan korxona, jamoa tashkilotlari asosidagi korxonalar va boshqalar). Davlat mulkchiligi ixtiyoridagi: respublika miqyosida (mahalliy, avtonom respublikalar va boshqalar). Bundan tashqari korxonalar ijaraga ham berilishi mumkin. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni davrida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida korxonalar huquqini himoyalash maqsadida tashkilotlar uyushmalarga, xo‘jalik assotsiatsiyalariga, konsernlar va boshqa birlashmalardan tashkil topishi mumkin. Bu birlashmalar demokratik boshqaruv asosida korxona va xo‘jaliklarning o‘zaro manfaatdorligini rivojlantirish, aholi moddiy ehtiyojini ta’minlash va ularga xizmat ko‘rsatish vazifalarini o‘z ichiga oladi. Korxona faoliyatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: ● to‘liq xo‘jalik hisobida; ● o‘z-o‘zini mablag‘ bilan ta’minlash; ● o‘z-o‘zini boshqarish asosida tuziladi. 31

Korxona o‘zining mustaqilligini saqlagan holda yuridik shaxs bo‘lishi mumkin va bitimga mos ravishda birlashmalar bilan o‘zaro hamkor bo‘ladi. O‘zbekistonda aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish uchun respublika, viloyat va avtonom respublikalar miqyosida ham tashkil etilgan. O‘zbekistonda aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish tarkibiga avtonom respublikadagi maishiy xizmat ko‘rsatish birlashmalari, viloyat, mahalliy-davlat kooperativ tashkilotlar, birlashmalar, maishiy xizmat turlari assossiatsiyalari, aksionerlik jamiyatlari, kooperatorlar uyushmasi, kichik va o‘rta korxonalar, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish bo‘yicha yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslar uyushmasi kiradi. Xizmat ko‘rsatish turiga qarab ishlab chiqarish korxonalari, shahar ishlab chiqarish tarmoqlari, viloyatlardagi maishiy xizmat uylari, markaziy davlat kooperativ korxonalari, tuman, shahar, ishlab chiqarish korxonalar birlashmalari, kooperativ uyushmalari, kichik va o‘rta korxonalar, yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslar, maishiy xizmat ko‘rsatish uyushmalari xo‘jalik hisobidagi shartnoma asosida ish yuritish xususiyatiga ega. Ta’mirlash ishlari bilan shug‘ullanuvchi, turli mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar va ko‘p tarmoqli maishiy xizmat turi bilan shug‘ullanuvchi birlashmalar ixtisoslashgan korxonalarga birlashadilar. Bu birlashmalar davlat korxonalari va kooperativlar bo‘lishi mumkin. Joylashish o‘rniga qarab shahar, tuman, viloyat, respublika birlashmalari bo‘lishi mumkin. Hozirgi davrda aholini ish bilan ta’minlash maqsadida tashkilot turlarini izchil rivojlantirishga qaratilgan. Jahon tajribasida xizmat sohasi tarmoqlarini tasniflashtirishni ishlab chiqarish texnik va funksional yondashishlarning bir-biriga qo‘shish asosida o‘tkazish qabul qilingan. Ishlab chiqarish yondoshishi xizmatlar sohasidagi tarmoq yo‘nalishlarining ishlab chiqarish texnik va texnologik umumiyligi tamoyillaridan kelib chiqadi. Funksional yondashish turli xil ko‘rinishli yo‘nalishlarni amalga oshiradi. Ushbu yo‘nalishlar jumlasiga ishlab chiqarishga, jamiyatga, uy xo‘jaligiga xizmat 32

ko‘rsatish, shaxsga xizmat ko‘rsatishgacha taqsimlash, saqlash, resurslar va tovarlar bilan ta’minlash funksiyalari kiradi. Ushbu tamoyilga ko‘ra xizmatlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: ● savdo xizmatlari; ● oziq-ovqat bilan ta’minlash va yashash bo‘yicha xizmatlar (mehmonxonalar, ommaviy ovqatlanish korxonalari va hokazolar); ● transport xizmatlari; ● aloqa xizmatlari va axborot xizmat ko‘rsatilishi; ● ta’minot, tayyorlov va moddiy-texnik resurslarni saqlash bo‘yicha xizmatlar; ● bozorning harakat qilishini (kredit, moliya va sug‘urta, ko‘chmas mulk bo‘yicha oldi-sotdilar va boshqalar) ta’minlash bo‘yicha xizmatlar; ● ta’lim, madaniyat va san’at xizmatlari; ● fan va fan xizmatlari; ● sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sportni qo‘shgan holdagi xizmatlar; ● uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xizmatlar (uy xo‘jaligini saqlash va ta’mirlash, ishlab chiqarish, maishiy va kommunal xizmatlar); 33

● shaxsiy tavsifdagi xizmatlar (non ishlab chiqarish, maishiy xizmatlar, sartaroshxonalar, fotoatelye, oyoq kiyimini ta’mirlash va hokazolar); ● davlat boshqaruvi xizmatlari. Hozirgi kunda iqtisodiy adabiyotda va klassifikatorlarda turli yangi mezonlar va ularga taalluqli ravishda xizmatlarning turli xil tasniflanishi taklif etilmoqda. Jumladan, quyidagi xizmatlar tasniflari: moddiy darajasi bo‘yicha insonlarning shaxsiy aloqalari darajasi, xizmatlar mehnat sig‘imi, xizmat sohasida ijtimoiy va shaxsiy bog‘lanishlar nisbati bo‘yicha. Har bir tasniflashtirish tarmoqni ma’lum maqsadda o‘rganishga mo‘ljallangan. Xizmatlardagi farq ularning tasnifi, maqsadli belgilanishi, taqdim etish shakllari va haq to‘lash usulidan kelib chiqadi. Tasnifi bo‘yicha ko‘rsatilayotgan xizmatlar aniq ifodalangan tarmoq yo‘nalishiga egadir: ● maishiy mashinalar va asbob-uskunalarni ta’mirlash, yangi mahsulotni ishlab chiqarish; ● qishloq xo‘jaligi, gigiyenik tavsifdagi xizmatlar; ● transport, savdo, axborot, ijaraga berish xizmatlari; ● qurilish, uylarni ta’mirlash, badiiy ishlar va xalq ijodi mah-sulotlarini ishlab chiqarish; ● ta’lim, tibbiy va boshqalar. Maqsadli belgilanish bo‘yicha xizmatlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: ● maishiy belgilanishdagi predmetlarning iste’mol xususiyat-larini ta’minlash maqsadida aholi buyumlarini ta’mirlash va qarash xizmatlari (kiyim-kechakni, oyoq kiyimini va elektron texnikasi buyumlarini ta’mirlash, kimyoviy tozalash va buyumlarni bo‘yash va boshqa xizmatlar); ● aholi buyumlari bo‘yicha yangi mahsulotni tayyorlash, ya’ni yangi iste’mol qiymatlarini yaratish (kiyim-kechakni tikish, trikotaj mahsulotlarini tikish, mebel tayyorlash, uy qurish va hokazolar); ● turmushda qulayliklarni yaratish bo‘yicha xizmatlar, jismoniy shaxs sifatida insonning ehtiyojlarini qondirish, shuningdek, uy xo‘jaligini yuritish bilan bog‘liq

● xizmatlar (sartaroshxonalar, sanitar-gigiyenik va tibbiy xizmatlar, madaniy- maishiy belgilanishdagi buyumlarni ijaraga berish va hokazolar); ● ma’lumot-axborot va vositachilik, sayyohlik va boshqa xiz-matlar; ● shaxs sifatida insonning ehtiyojini qondirish bo‘yicha (ta’lim, madaniy) xizmatlar. Xizmatlarni pullik, bepul va aralashlarga bo‘lish alohida ahamiyatga ega. Ushbu tasnif qabul qilingan iqtisodiy kenglikni iqtisodiyotning xususiy (bozor) va ijtimoiy (nobozor) sektorlariga bo‘linishlariga asoslanadi. Bepul xizmatlardan farqli ravishda pullik xizmatlar quyidagi xususiyatlarga ega: ● iste’molning yakka tartibdagi tavsifi, bo‘linish va saylanish bilan; ● raqobatlilik, monopol holatning bo‘lmasligi bilan. To‘lash uslubi bilan xizmatlarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: ● oldin va to‘liq tartibda to‘lanadigan yoki buyurtmani qabul qilishda qisman oldindan to‘lanadigan va buyurtma topshirilishida oxirgi hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibidagi xizmatlari; ● aholiga bepul ko‘rsatilgan xizmatlar (maishiy belgilanishdagi mashina va apparatlarni kafolatlangan ta’mirlash); ● kechiktirilib to‘lanadigan, ya’ni kreditga beriladigan xizmatlar. Xizmatlar yo‘naltirilgan faoliyatning turlari bo‘yicha funksional tasniflashtirish, xizmatlarni besh guruhga bo‘lishni ko‘zda tutadi: ● ishlab chiqarish – lizing, ishlab chiqarish asbob-uskunalariga texnik xizmat ko‘rsatish, texnik kommunikatsiyalarni ta’mirlash va hokazolar; ● iste’mol – uy xo‘jaligiga mo‘ljallangan ommaviy xizmatlar (turar joy va unda mavjud bo‘lgan uzoq muddatli foydalanishdagi buyumlarni normal holatda saqlash); ● professional – sug‘urta, moliya, bank, reklama, maslahat; ● taqsimot – transport, aloqa, savdo xizmatlari; ● shaxsiy tavsifdagi xizmatlar sohasi (sartaroshxonalar, foto-atelye va hokazolar) xizmatlari.

● Xizmatlarning sistemaliroq tasnifi ularni buyumlashtirilgan tamoyil bo‘yicha bir necha sinflarga bo‘ladi: tovarlar va boshqa fizik obyektlarga yo‘naltirilgan his etiladi- gan harakatlar (kimyoviy tozalash, asbob-uskunalarni saqlash va ta’mirlash, qo‘riqlash va boshqa xizmatlar); ● inson tanasiga yo‘naltirilgan his etiladigan harakatlar (fitnes markazlar, restoranlar va kafelar, go‘zallik salonlari); ● insonning ongiga yo‘naltirilgan his etilmaydigan harakatlar (ta’lim, teatrlar, muzeylar, axborot xizmatlari). Servis tizimi faoliyatining turlari asosan ayrim normalarni ko‘zda tutgan holda ishchi xizmatchilarni yaxshi faoliyat yuritishga chorlaydi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: ● servisning qulayligi (xizmatlar o‘z vaqtida, iste’molchilarga ma’qul bo‘ladigan va kerakli joyda taqdim etilishi lozim); ● servisning axborot qaytimi (servis axborotiga korxona rah-barlari, menejerlari, marketologlari diqqat bilan quloq solishlari lozim). Servis tizimining funksional belgilanishidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni ifodalash mumkin: ● mumkin bo‘lgan iste’molchilarni ular tomonidan ushbu kor-xona mahsulotlarini xarid qilishlaridan oldin maslahat o‘tkazish. Bu iste’molchilarning ongli ravishdagi tanlovini yengillashtiradi; ● iste’molchini u tomonidan xarid qiladigan mahsulotlarni sa-marali va bexatar ekspluatatsiya qilishga tayyorlash; ● iste’molchiga mahsulotdan to‘g‘ri foydalanishga yordam bera-digan zaruriy texnik hujjatlarni berish; ● mumkin bo‘lgan iste’molchiga mahsulotni namoyish qilish paytida, u tomonidan voz kechishning oldini olish maqsadida, mahsulotni sotishdan oldin tayyorlash; ● yo‘lda buzilishning minimal ehtimolida mahsulotni eksplua-tatsiya joyiga yetkazish;

● ● mahsulotni ekspluatatsiya joyida ish holatiga keltirish va iste’molchiga uning harakatini namoyish etish; ● mahsulotning iste’molchi ixtiyorida bo‘ladigan to‘liq muddati davomida ekspluatatsiyaga to‘liq tayyorgarligini ta’minlash; ● ehtiyot qismlar bilan operativ ravishda ta’minlash, ularning ishlab chiqaruvchilar bilan yaqin aloqalarini o‘rnatish; ● mahsulotlarni iste’molchilar tomonidan ekspluatatsiya qilinishi to‘g‘risida (ularning mulohazalari, takliflari, shikoyatlari) ma’lumot to‘plash va uni tizimlashtirish; ● to‘plangan ma’lumotlar tahlili natijalari bo‘yicha iste’mol qili-nayotgan mahsulotlarni takomillashtirish va modernizatsiya qilishda qatnashish; ● raqobatchilarning servis faoliyatlari to‘g‘risida ma’lumot to‘plash va ularni sistemalashtirish; ● korxona marketing xizmatiga bozorlar, iste’molchilar va tovar-larni tahlil qilish va baholashda yordam berish; ● «siz bizning tovarni xarid qilasiz va undan foydalanasiz, biz qolgan barcha narsalarni qilamiz» tamoyili bo‘yicha doimiy iste’molchilar segmentini shakllantirish. O‘zbekistonda aholiga taqdim etilayotgan maishiy xizmatlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: ● oyoq kiyimini ta’mirlash va tayyorlash; ● to‘quv, mo‘yna va charm mahsulotlari, bosh kiyimi va to‘qimachilik, attorlik mahsulotlarini ta’mirlash va tayyorlash, trikotaj mahsulotlarini ta’mirlash va tayyorlash (to‘qish); ● turar joylarni (xonadonlarni) aholining buyurtmasi bo‘yicha ta’mirlash va qurish; ● maishiy texnika va uskunalarni, soatlarni ta’mirlash, zargar-lik mahsulotlarini ta’mirlash va tayyorlash, radioelektron apparatura, kompyuterlar, televizorlar, magnitofonlar, musiqa tovarlarini ta’mirlash va ularga texnik xizmat ko‘rsatish;

● ● fuqarolarga tegishli bo‘lgan transport vositalarini (yengil mashinalar, mototsikllar va hokazolar) ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish; ● mebelni tayyorlash va ta’mirlash; ● kimyoviy tozalash va bo‘yash; ● qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va xomashyosini qayta ishlash xizmatlari, qolgan qishloq xo‘jaligi xizmatlari; ● fotoatelye va fotolaboratoriya xizmatlari, shuningdek, ovoz yozish xizmatlari; ● sartaroshxonalar xizmatlari. Hozirgi kunda maishiy xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha faoliyat O‘zbekiston Respublikasida aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish qoidalari bilan tartibga solinadi. Iste’molchilarning yakka tartibdagi buyurtmalarini ta’mirlash, texnik xizmat ko‘rsatish, tayyorlash bo‘yicha xizmatlar o‘z ichiga quyidagilarni oladi: kiyim-kechak va oyoq kiyimini ta’mirlash va tayyorlash; ● metall va zargarlik mahsulotlarini ta’mirlash va tayyorlash; ● mebelni ta’mirlash va restovratsiya qilish; ● texnika, bino va qurilmalarni ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish. Ta’mirlash bo‘yicha xizmatlar zamonaviy texnik vositalardan foydalanilgan holda bajariladi. Ular jumlasiga: ● ixtisoslashtirilgan ishlab chiqarish – asbob-uskuna va jihoz-lar; ● mahsulot nosozliklari va kamchiliklarini aniqlovchi diagnos-tika vositalari; ● sifat nazoratining texnik vositalari kiradi. Ishlab chiqarish – texnologik jarayoni tekis ketishi uchun ular quyidagilar bilan ta’minlanadi: ● malakali xodimlar bilan; ● xomashyo materiallari va yarim fabrikatlar bilan; ● yoqilg‘i-moylash materiallari bilan; ● ta’mirlash, ehtiyot qismlari, uskuna va agregat qismlari uchun kerakli materiallar bilan.

● Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash ishlari uchun korxonalar va undagi ishchi xodimlar quyidagilarga egalik qiladilar: ● ma’muriy binolar; ● tashrif buyuruvchilarni qabul qilish uchun bino (salonlar); ● ta’mirlash ishlari uchun binolar (ta’mirlash bo‘yicha sexlar); ● yoqilg‘i materiallari, ehtiyot qismlari, ta’mirlangan va ta’mir-lashga kelib tushgan mahsulotlarni saqlash uchun omborlar; ● garaj va hokazolar. Ta’mirlash – bu tovarning ishlash qobiliyati va xususiyatlarini tiklash bo‘yicha operatsiyalar kompleksidir. Texnik xizmat ko‘rsatish – bu tovarning belgilanishi bo‘yicha foydalanishda uning ish qobiliyati va sozligini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha operatsiya yoki operatsiyalar kompleksi. Mahsulotni yakka tartibdagi buyurtma bo‘yicha tayyorlash – bu buyurtmaning yakka tartibdagi ehtiyoji asosida mahsulotni yaratish bo‘yicha operatsiyalar kompleksi malakali ishchi tomonidan amalga oshiriladi. Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishning asosiy shakllari bo‘lib, statsionar va ko‘chma xizmat ko‘rsatish hisoblanadi. Statsionar xizmat ko‘rsatishni bajarish iste’molchilardan buyurtmalarni modellar uylari, moda uylari, atelye va ustaxonalarda qabul qilishga asoslangan. Ko‘chma xizmat ko‘rsatish, buyurtmalarni qabul qilish va ularni egalariga iste’molchi ko‘rsatgan joylarda berishni, mahsulotlarni ta’mirlash va tikishni statsionar sharoitda amalga oshi rishni ko‘zda tutadi. 5. Mehnatni ilmiy asosda tashkil etish Hozirgi sharoitda amalga oshirilayotgan islohotlar milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim bo‘ladi. Uning tarkibiy qismi bo‘lib hisoblangan servis tizimini rivojlantirish aholining hayot sifatini oshirish, uning turli xildagi talablarini qondirishning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi kunda servis tizimi faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxona va tashkilotlar hamda yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyati davlat iqtisodiyotiga

● katta hissa qo‘shmoqda. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti davlatlarda servis tizimi sohasiga yalpi ichki mahsulotning yarmidan ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi. Servis faoliyatini rivojlantirish orqali mamlakatning iqtisodiy qudratini oshirish, hamda aholining mehnat bandligini ta’minlash mumkin bo‘ladi. Masalan, 1997-yilda AQSH da xizmat sohasida mehnatga layoqatli aholining 72,0%, Italiya va Shveysariyada 60,5%, Rossiyada 50,0% band bo‘lgan. O‘tgan asrning 80-yillar o‘rtalariga kelib xizmat ko‘rsatish sohasida ayrim noaniq holatlar vujudga keldi. Ya’ni aholining servis xizmatlariga ehtiyoji yuqori bo‘lsada, ushbu turdagi xizmatlarga bo‘lgan talab kamaya boshladi. Talabning kamayishi o‘z navbatida xizmatlar narxlarining keskin darajada oshishiga olib keldi. Servis xizmatini amalga oshiruvchilarining o‘zlari ham iste’molchilar talablarini to‘liq qondira olmasliklarini yaxshi tushunar edilar. Bunday holatlarning vujudga kelish sabablaridan asosiylari, turli xil materiallarning yetishmasligi, xizmat ko‘rsatish tizimi sohasi korxonalardagi texnik xizmat ko‘rsatish takomillashmagan va boshqa bir qator obyektiv sabablarning vujudga kelishi hisoblanadi. Albatta bunday holatda servis tizimi faoliyatini amalga oshiruvchilar xizmat sifati va madaniyatini oshirish zarurligini anglay boshladilar. Iste’molchilarga yangi sifatdagi xizmatlarni taklif etuvchilardan birinchisi bo‘lib, turli maishiy xizmat ko‘rsatuvchi kooperativlarni keltirish mumkin. Ularning vujudga kelishi bilan aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish sohasida qayta qurish boshlandi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Aholining kooperativlar va yakka tartibdagi tadbirkorlar faoliyatiga qiziqishi asta-sekin ortib bordi. Chunki ular tomonidan amalga oshirilayotgan xizmatlar soni va sifati davlat korxonalaridan ancha yuqori edi. Kooperativlarning keskin ravishda oshishi davlat korxona va tashkilotlari, muassasalardan bo‘shaganlar va boshqalar uchun qo‘shimcha ish joylarini tashkil etdi. Undan tashqari kooperativ servis korxonalarining o‘ziga xos xususiyatlari shundan iborat ediki, ulardagi xodimlarning mehnat natijalariga qiziqishlari

● baland edi. Ya’ni kooperativ faoliyati natijasida olingan daromad qancha yuqori bo‘lsa, xodimlar daromadlari ham taalluqli ravishda yuqori bo‘lgan. Kooperativ servis korxonalarinig o‘ziga xos afzalliklaridan biri shundan iborat ediki, ular o‘zlari kerakli faoliyat turini, ko‘rsatiladigan xizmatlar assortimentini talabga bog‘liq holda o‘zgartirish, naqd pulga kerakli materiallarni sotib olish, xizmat narxlarini oshirish yoki kamaytirish imkoniyatlariga ega bo‘lishgan. Davlat korxonalarida bunday imkoniyat bo‘lmagan. Lekin davlat korxonalarining kooperativ korxonalariga qaraganda afzalliklari ham mavjud edi. Ulardan asosiysi shundan iborat ediki, kooperativlar binolar va asbob-uskunalarni o‘z mablag‘lari hisobiga xarid qilsalar, davlat korxonalari rejaga taalluqli ravishda moliyalashtirilgan, undan tashqari kooperativlar ixtiyorida eski asbob-uskunalar mavjud bo‘lib, ular buyurtmalarni o‘z vaqtida bajarish borasida ma’lum qiyinchiliklarni boshlaridan kechirishgan. Shunga qaramasdan kooperativlarda ish haqining miqdori davlat korxonalaridagiga qaraganda yuqori bo‘lgan. Kooperativlarning ayrimlarida kamchiliklar mavjud bo‘lgan. Ya’ni ish haqining bir qismi kooperativni rivojlantirish fondiga yo‘naltirilgan. Kooperativlarning ayrimlari xizmatlar taqchilligini bilgan holda, ularning baholarini asossiz ravishda oshirish hisobiga qo‘shimcha daromadlarga ega bo‘lishgan. Yuqorida qayd qilingan kamchiliklarga qaramasdan kooperativlar mamlakat hayotida muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan, ya’ni ular uydagi kam unumli bo‘lgan mehnatni kamaytirish evaziga iste’molchilarning bo‘sh vaqtlarini oshirishga erishgan. Shuningdek, kooperativlar davlat korxonalariga qaraganda ancha tez va samarali faoliyat yuritishgan. Kooperativlarning keyingi muhim ijtimoiy ahamiyatli funksiyalaridan biri bo‘lib, aholining yakka tartibdagi talablariga taalluqli ravishda xizmatlar assortimentini oshirish, ularning talablarini to‘laroq qondirishdan iborat edi. Natijada maishiy xizmatlarga bo‘lgan talablar qondirila boshlandi (ijtimoiy funksiya) va yalpi ijtimoiy mahsulotdagi shaxsiy iste’mol fondi oshdi. Bu o‘z navbatida bozorning qisman sog‘lomlashtirilishiga olib keldi (iqtisodiy funksiya).

● Yuqorida qayd qilingan ijobiy holatlarga qaramasdan o‘sha davrlarda maishiy xizmat ko‘rsatish darajasining rivojlanishi aholi talabidan ancha ortda qolgan edi. Rivojlanib borayotgan kooperativlar ham aholining barcha xizmatlarga bo‘lgan talablarini qondira olmasdi. O‘sha davrlar sotsiologik tadqiqotlari shundan dalolat berardiki, XX asr 80-yillar oxiriga kelib, mamlakat miqyosida aholining maishiy xizmatlarga bo‘lgan talabi 30–40% qondirilgan, xolos. Xizmat ko‘rsatish madaniyati va sifatining bunday past darajasi sabablari kooperativlarning tashkiliy tuzilmasidan kelib chiqqan. Faoliyatdagi haqiqiy kamchiliklar va ichki muammolardan tashqari, kooperativ harakatning rivojlanishini to‘xtatib turgan asosiy omillardan biri bo‘lib, bir tomondan iste’molchilar tomonidan ularga unchalik ishonmaslik bo‘lsa, ikkinchi tomondan, turli vazirliklar, mahkamalar va boshqarmalar boshliqlari ning salbiy munosabatlari hisoblangan. Ya’ni birinchi holatni aholining mentaliteti deb hisoblasak, ikkinchi holatni boshqaruvning byurokratik tizimi natijasi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Kooperativlarning rivojlanishi xizmat ko‘rsatish sohasidagi mavjud muammolarni yecha olmasdi, chunki ular maishiy xizmat ko‘rsatish faoliyatining bir qismi hisoblangan. Shunga qaramasdan har qanday shakldagi kooperativlar servis tizimi faoliyatini tashkil qilishning qulay shakllaridan hisoblangan va o‘z- o‘zini qoplash, o‘z-o‘zini boshqarish tamoyillariga asoslangan. Hozirgi kunga kelib respublikamizda kooperativlarning qulay va to‘g‘ri keladigan shakllaridan biri bo‘lib, uy-joy mulkdorlari shirkatlari xo‘jaliklari hisoblanadi. Ushbu shirkatlar oldidagi maqsad foyda olish emas, balki servis faoliyatini faqat xizmatlar iste’molchilarining talablarini qondirishga qaratish hisoblanadi. Uy-joy mulkdorlari shirkatlarida xizmat ko‘rsatish xodimlari muammosi osonlikcha yechiladi. Chunki ushbu faoliyatga nafaqaga chiqqanlar, yosh bolali ayollar va o‘smirlarni jalb qilish mumkin. To‘liqsiz ish kunida ishlash mumkin. Bu o‘z navbatida yuqorida qayd qilingan toifadagilar uchun o‘ta qulay hisoblanadi.

● Hozirgi sharoitda servis tizimi faoliyati va xizmatlarga bo‘lgan talab birinchi navbatda sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi va aholi xarid qobiliyatining oshishiga bog‘liqdir. Sanoat korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot servis tashkilotlari tomonidan ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xizmatlarning obyekti bo‘lib hisoblanadi. Ishlab chiqarish va savdoning rivojlanishi auditorlik, axborot, tibbiy va boshqa xizmat turlarini taqozo etadi. Ya’ni ishlab chiqarishning rivojlanishi servis tizimi faoliyatining rivojlanishiga turtki beradi va teskari, uning past darajasi servis tizimi faoliyatining ham taalluqli darajasini belgilaydi. Mustaqillikdan so‘ng amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar negizida vujudga kelayotgan yangi iqtisodiy munosabatlar servis tizimi faoliyatini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar yaratdi. Ya’ni iqtisodiy islohotlar servis tashkilotlari faoliyatlarini takomillashtirish, yangi xizmat ko‘rsatish shakllari va usullarining vujudga kelishiga imkoniyat yaratdi. Bugungi kunga kelib servis tizimi faoliyati iqtisodiy jihatdan ishlab chiqarishga qaraganda samarali bo‘lib bormoqda, chunki servis korxonalarida moliyaviy mablag‘larning aylanishi ham tezroq, va eng asosiysi dastlabki faoliyatni boshlash uchun kam sarmoyalar talab etiladi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti davlatlar tajribasiga tayangan holda, respublikamizda kichik biznes va tadbirkorlik oxirgi yillar mobaynida jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Albatta bu servis tizimi faoliyatini chetlab o‘tmadi. Kichik servis korxonalari bozor konyunkturasi talablari va iqtisodiy muhitning o‘zgarishiga sanoat korxonalariga qaraganda tez moslashish qobiliyatlariga egadirlar. Iqtisodiyotimiz rivojlanishining hozirgi bosqichida servis xizmatlari soni va sifatiga qo‘yilayotgan talablar oshib bormoqda. Rivojlangan davlatlar tajribasining qo‘llanilishi xizmatlarga bo‘lgan talabning oshishiga olib keldi. Bu o‘z navbatida iste’mol bozori strukturasida o‘zgarishlarni vujudga keltirdi. Aholi ning ayrim qatlamlari moddiy farovonligining oshishi natijasida xizmatlarga o‘zlarining talablari va ehtiyojlari mavjud bo‘lgan iste’molchilarning yangi kategoriyasi

● vujudga keldi. Moddiy jihatdan ta’minlangan iste’molchilar o‘zlarining hayot qulayliklarini oshirishni ta’minlaydigan turli assortimentdagi xizmatlarga katta talabgorlar hisoblanishadi. Shu sababli ayrim servis korxonalari o‘z faoliyatlarini aynan aholining shu tabaqalari ehtiyojlarini qondirishga qaratdilar. Servis tizimi korxonalari ko‘proq e’tiborni iste’molchilarning yakka tartibdagi ehtiyojlarini qondirishga qarata boshlashdi. Chunki bunday yo‘l tutishga ularni sohada vujudga kelayotgan raqobat muhiti majbur qiladi. Raqobat o‘z navbatida xizmatlar sifatiga qattiq talablar qo‘yadi. Lekin bu yerda shuni ta’kidlash joizki, bizda hozir to‘liq raqobat muhiti servis tizimi sohasida yaratilgan emas. Raqobat muhitining yaratilishi, O‘zbekistondagi servis tizimi korxonalari ishini rivojlantirish va takomillashtirish, yangi xaridorlarni topish, aholining ta’minlangan va kam ta’minlangan qatlamlari uchun xizmatlar assortimentini taalluqli narxlarda shakllantirish uchun qo‘shimcha dastak bo‘lishi shubhasizdir. Yuqorida qayd qilingan omillar xizmatlar bozorining rekonstruksiya qilinishini ta’minlaydi. Natijada servis tizimi korxonalari faoliyatlari manzillarini aniqlaydi. Ya’ni bir tomondan yakka tartib dagi iste’molchilarning hozirgi davrdagi talablarini qondiruvchi, ikkinchi tomondan tashkilotlarning (bank xizmatlari, axborot xizmatlari, sayyohlik xizmatlari, shaxsiy, axborot, moliyaviy xavfsizlik ni qo‘riqlash xizmatlari) ehtiyojlarini qondiruvchi servis xizmatlari ning yangi yo‘nalishlari vujudga keldi. Bir vaqtning o‘zida tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi ularga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash bilan bog‘liq bo‘lgan xizmatlarga talabning oshishini rag‘batlantirdi. Masalan, respublikamizda avtomobil ishlab chiqarilish yo‘lga qo‘yilgandan so‘ng, turli rusumdagi avtomobillarga servis xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash shoxobchalari soni, ulardagi xizmatlar soni keskin ko‘paydi. Yoki yana bir misol, yangi va qo‘llanishi oson bo‘lgan fotoapparatlarning paydo bo‘lishi, fotografiya xizmatini ko‘rsatuvchi korxonalarda fotosuratlarni chiqarish va ko‘paytirish bo‘yicha talabning oshishiga olib keldi. Shuningdek, elektr asboblarning turli-tuman ko‘rinishlarda ishlab chiqilishi elektron texnikasi buyumlarini ta’mirlash bo‘yicha servis xizmatining kengaytirilishiga olib keldi.

● Respublikamiz ichki bozorida chet ellarda ishlab chiqarilgan yuqori sifatli mollarning ko‘payishi, servis xizmatlarining ommaviy tus olishi uchun shart- sharoit yaratib berdi. Ushbu xizmat turlariga xaridorlarga sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish, bepul ma’lumot-maslahatlar berish, maishiy asbob-uskunalar va mashinalarga kafolat vaqtida va kafolat vaqtidan keyingi texnik ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish kabilar kiradi. Mollarning sotishdan oldingi va sotishdan keyingi servis xizmatlarining rivojlanishi, maishiy texnikaning raqobatbardoshligini ta’minlaydi, servis va ishlab chiqarish faoliyatlarining chambarchas bog‘lanishiga zamin yaratadi.

Похожие

Muomala madaniyati va inson fe’l-atvori

Mаdаniyatshunоslik fаnining prеdmеti, mаqsаd vа vаzifаlаri. Mаdаniyat vа sivilizаtsiya. Mа`nаviy mаdаniyat tizimlаri

Diplomatik etiket

Biznesmen etiketi

Vatan ravnaqi va yurt tinchligi xalq farovonligi va komil inson g‘oyasi