Mаdаniyatshunоslik fаnining prеdmеti, mаqsаd vа vаzifаlаri. Mаdаniyat vа sivilizаtsiya. Mа`nаviy mаdаniyat tizimlаri - Культурология - Рефераты

Mаdаniyatshunоslik fаnining prеdmеti, mаqsаd vа vаzifаlаri. Mаdаniyat vа sivilizаtsiya. Mа`nаviy mаdаniyat tizimlаri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97.5 KB

Mаdаniyatshunоslik fаnining prеdmеti, mаqsаd vа vаzifаlаri. Mаdаniyat vа sivilizаtsiya. Mа`nаviy mаdаniyat tizimlаri ulаrning rivоjlаnish qоnunlаri. Rеjа: 1. M а d а niyatshun о slik f а ni sh а xs v а j а miyat h а yotid а m а d а niy t а r а qqiyotining o ’ rni v а а h а miyatini o ’ rg а nuvchi t а` lim о t ek а nligi . 1. Mаdаniyat tushunchаsi vа uning ilmiy-fаlsаfiy tа h lili. 2. Mаdаniyat vа sivilizа t siya tushunchаsi, ulаrning o ’xshаshligi vа fаr q li xususiyatlаri. 3. Mа`nаviy mаdаniyat tizimlаri, ulаrning rivоjlаnish q оnuniyatlаri.

XXI asr o`zining jo`shqin voqealarga, ziddiyatli munosabatlarga boyligi bilan bir qatorda jahon hamjamiyati ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga xos madaniy-siyosatda ham tubdan o`zgarishlar davrini boshlab berganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Zero,-“Bugungi kunda har qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat yer osti boyliklari bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati bilan, birinchi navbatda o`zining yuksak madaniyati va ma‘naviyati bilan kuchlidir”, deb yurtboshimiz I.Karimov bejizga yozmagan edilar. (Qarang: I.A.Karimov. “Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori”. Toshkent. ”O’zbekiston” 1997 yil 5-bet. ) Davlatimiz rahbarining yuqorida ta‘kidlangan fikrlaridan ko`rinib turibdiki, bugungi kunda odamlarning ongi, tafakkuri, madaniyati va ma‘naviyatini yuksaltira borish mamlakatimizda barpo etilayotgan demokratik, fuqaroparvar jamiyatni barpo etishning ustivor yo`nalishlaridan biriga aylangandir. Shakllana borayotgan bunday madaniy siyosat-sobiq ittifoq davridagi mafkuraviy qarashlardan farqli o`laroq, eng avvalo ilg`or demokratik tamoyillarga, huquqiy me‘yorlarga asoslangan holda, ikkinchi tomondan esa necha ming yillar osha yashab kelayotgan yuksak ahloqiylikka, insonparvarlik, baynalminallik, vatanparvarlik hamda milliylik va umuminsoniylik an‘analariga asoslanishni madaniyatshunoslik ta‘limoti uchun ijtimoiy-tarixiy zaruriyat darajasiga olib chiqmoqda. Shuning uchun ham bugungi madaniyatshunoslik fanimiz madaniyat masalalarini tahlil etganda yoki uning muammolari yuzasidan fikr yuritganda bu boradagi amalga oshiriladigan dolzarb masalalar nafaqat kelajakda qiladigan ishlarimizgagina bog`liq bo`lib qolmasligi, ayni bir paytda o`tmish madaniy merosimizning har qaysi shakligi to’g’ri munosabatda bo`la olishimiz, qolaversa ularga tanqidiy baho berish bilan birga, ulardan bugungi taraqqiyotimiz uchun foydalana bilishning ilmiy-nazariy hamda tarixiy ahamiyatga molik qonunlari borasida bahs va munozalar yuritadigan falsafiy ta‘limotga aylana bormoqda.. Ana shunday ta‘limotgina bizning “Bosib o`tgan yo`limizni tanqidiy baholab, milliy davlatchiligimiz negizlarini aniqlab, buyuk madaniyatimiz tomirlariga, qadimiy merosimiz ildizlariga qaytib, o`tmishimizdagi boy an‘analarini yangi jamiyat qo`rilishiga tadbiq etmog`imiz kerak” ligi borasidagi ehtiyojlarimizni o`stira borishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham bu ta‘limot talaba yoshlarga madaniyat haqidagi shunchaki kuzatishlar, qarashlar va dalillarning oddiy tahlili to`g`risida tushunchalar berib qolmay, madaniyatni jamiyat taraqqiyotining natijasi o`laroq vujudga kelishi hamda rivojlana borishi ekanligining o`ziga xos qonunlarini yanada chuqurroq tahlil eta boradi. Demak madaniyatshunoslik fani madaniyatning paydo bo`lishi va rivojlana borish qonunlarini atroflicha o`rgana boruvchi falsafiy ta‘limotdir. Shu ma‘noda ham bu fanni madaniyat haqidagi ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyatga molik bo`lgan

bilimlar, tushunchalar va qarashlar tizimining o`ziga xos majmuidir deb aytishimiz mumkin. Ijtimoiy fanlar tizimida o`ziga xos falsafiy ta‘limot sifatida joy ola bilgan “Madaniyatshunoslik” fanining eng muhim o`ziga xos xususiyatlarini quyidagicha belgilash mumkin. Birinchidan, madaniyat tushunchasini ham nazariy ham amaliy jihatdan o`z predmeti ob‘ektining bosh mavzusi deb qaraydi. Ikkinchidan, bu ta‘lim madaniyat haqida bahs va munozara yuritganda madaniyatni yaratuvchisi inson ekanligini birlamchi tushuncha deb biladi. Uchinchidan, madaniyat rivojining jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bilan o`zaro aloqadorlikda o`rganadi. To`rtinchidan, bu ta‘limot madaniyat va jamiyat tushunchalarini o`zaro aloqadorlikdagi rivojlanishining ijtimoiy shakli deb biladi. Yuqorida ta‘kidlaganlardan ko`rinib turibdiki, talabalarga madaniyat haqidagi tushunchalarni shakllantira boradigan “Madaniyatshunoslik” fani madaniyatni faqat jamiyatning ma‘naviy-ahloqiy hayotiga xos ma‘lum bir tushunchalar, bilim va malakalarga xos qarashlar tizimidangina iborat bo`lib qolmasligi, qolaversa bu ta‘limot madaniyatning mazmun va mohiyatida jamiyatning moddiy-iqtisodiy taraqqiyotiga xos yutuqlarning majmuini ham ifoda etilishini keng qamrovli yo`nalishda tahlil eta boradi. Albatta talabalarga “Madaniyatshunoslik” fanining bosh masalasi bo`lgan madaniyat tushunchasi bilan jamiyat munosabatlari haqida tushunchalar berishda bu har ikki tushunchaning o’zaro aloqadorligiga xos bir-biriga nisbatan belgilovchilik munosabatlarining vujudga kela borishi insoniyat tarixining nihoyatda uzoq o`tmishiga borib taqalishini alohida ta‘kidlamoq zarur. Chunki, madaniyat ijtimoiy hodisa sifatida kishilik jamiyati ijtimoiy-iqtisodiy hayotida tarkib topa borarkan odamzodning o`sha ibtidoiy senkritizm ongi parchalanayotgan jarayonlardayoq ya‘ni ; (Amerikalik sotsiolog L.Margon ta‘kidlaganidek, yovvoiylikdan sivilizatsiyagacha bo`lgan jarayondagi) taraqqiyotning mahsuli sifatida vujudga kela boshlagan. Ayni ana shu jarayonda o`z insoniy fazilatlarni shakllantira borayotgan odamzod mehnat qurollarini kashf etishi-yu va undan foydalanish malakalarining egallay borishlarigacha bo`lgan tarixiy taraqqiyot bosqichida aqlli mavjudot sifatida o`z oldida maqsad qo`ya bilishi, boshqacha aytganda bokira tabiatda “ikkinchi tabiat” yaratishga erisha borishi jarayonida madaniyatning yaratuvchisiga sabab bo’lganligini ta‘kidlash joiz. Ana shunday insoniy evolyutsion taraqqiyotning maxsuli sifatida tarkib topa borgan madaniyat tushunchasi bugungi kunda nihoyatda keng qamrovli rang- barang yo`nalishga ega bo`lgan shunday bir tushunchalar yig`indisiga aylana bormoqdaki, unda insoniyatning mehnatni ijtimoiy tashkil etishdan tortib, fan- texnika yutuqlarini egallay borishlariga, ma‘naviy-ahloqiy darajasidan tortib, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, huquqiy-iqtisodiy hayotida ishtirok etishigacha, turmush tarzini yaxshilash, salomatlikni saqlash ishini yo`lga qo`yish, ma‘lumot va bilim olishni yuksaltirish, maktab, o`rta maxsus va oliy ta‘limni amalga oshirish, ilmiy muassasalar va ijodiy uyushmalar faoliyatini kengaytira borish, adabiyot,

san‘at rivojiga keng yo`l ochish, ijtimoiy-falsafiy g`oyalar, konstitutsion burch hamda demokratik tamoyillarni bugungi kun nuqtai nazardan anglab yetish kabi juda ko`plab sohalardagi faoliyatini, o`zida mujassamlantira bormoqda. Hech mubolag`asiz aytish mumkinki, jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy yo`nalishlaridagi taraqqiyoti shu jamiyatda yashayotgan va faoliyat ko`rsatayotgan kishilarning madaniyat tushunchasi va tasavvuri, qobiliyat va malakalariga bevosita bog`liq bo`ladi. Shu ma‘noda ham aytish mumkinki, bugungi kunda gap inson faoliyatining serqirra sohalari haqidami, tafakkur rivojining me‘yorlari to`g`risidami, qadriyatlarga yangicha munosabatlar zaruriyati borasidami, bundan qa‘tiy nazar madaniy jarayonga mansub ana shunday keng qamrovli tushunchalar haqida bahs yuritish «Madaniyatshunoslik» fanining bosh mavzusi bo`lib qolaveradi. Chunki, madaniy jarayon haqida ana shunday ham ilmiy-nazariy, ham amaliy ahamiyatga molik bo`lgan bilimlar sistemasi bu fan ob‘ektida mujassamlasha borishi uning ijtimoiy fanlar qatoridagi o`z o`rni va mavqeini belgilab olishda o`ziga xos ustuvor ahamiyat kasb eta boradi. Ko`rinib turibdiki, talabalar «Madaniyatshunoslik» fanini o`rganish jarayonida jamiyat moddiy va ma‘naviy taraqqiyotining o`ziga xos qonunlarini hamda ana shu jarayonda inson omilining ijodiy yaratuvchanlik faoliyatiga xos maxsus bilimlar sistemasini o`zlashtira borishi bu fanning mushohada yuritish predmet ob‘ekti ekanligini yanada chuqurroq anglab yetadi. Qolaversa, ana shunday xulosaga ega bo`la borayotgan talabalar madaniyatshunoslik fani falsafiy ta‘limot sifatida nafaqat madaniyat masalalari, uning tarkibiy qismlari borasida fikr va mulohazalar yuritadi, o`z navbatida madaniyatning jamiyat taraqqiyotidagi o`rni va ahamiyatini ham ochib beradigan ta‘limot ekanligini bilib boradi. Yuqorida ta‘kidlangan fikr va mulohazalardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, madaniyatshunoslik fani o`zining predmeti tadqiqot ob‘ektlarini belgilab olishda qo`yidagi yo`nalishlarda bahs va munozaralar yuritishni taqoza etadi. - Madaniyat tushunchasini ijtimoiy hodisa sifatida o`rganuvchi maxsus bilimlar sistemasi ekanligini ta‘minlash. - O`z predmeti obyektida madaniyat taraqqiyotiga xos qonunlarni o`rganishni bosh masala deb bilish. - Madaniyat tushunchalarini tahlil etishda boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan o`zaro aloqadorlikda bo`lish va ayni ana shu jarayonda o`zining takrorlanmas xususiyatlarini belgilab olish. - Madaniyatning jamiyat hayotidagi ijtimoiy-amaliy, tarbiyaviy va dunyoqarash ni shakllantirish h amda bilim berish funksiyalarini aniqlay borish. - Jamiyat taraqqiyotining o`ziga xos bosqichlarida vujudga kela borgan mafkuraviy tizimlar tayziqi ostida madaniy jarayondagi vujudga kela borgan ziddiyatlarning ob‘ektiv va sub‘ektiv sabablarini tahlil eta borish. - Mustaqillik sharoitida bu fanning dolzarb masalalarini belgilab berish. Mana shuning uchun ham bu ta‘limotni madaniyat haqidagi, shunchaki kuzatishlar, qarashlar va dalillarning oddiy yig`indisidangina iborat bo’lmasligi, o`z navbatida bu ta‘limotni madaniyat va jamiyat munosabatlariga xos jarayonning natijasi

o`laroq vujudga kela boradigan madaniyat haqidagi falsafiy bilimlar majmuidir deb tushunmoq zarur. Madaniyatshunoslik fanini madaniyat haqidagi ilmiy-falsafiy ta‘limot ekanligiga xos yana bir muhim xususiyat shundaki, bu fan o`zining predmet ob‘ektidagi u yoki bu narsa va hodisalar haqida mushohada yuritganda ma‘lum bir ilmiy-amaliy ahamiyatga molik bo`lgan muayyan asosga tayanib ish ko`radi. Bu ta‘limotga xos aynan mana shu xususiyatlar madaniyat borasidagi turlicha qarashlarning mazmuni va mohiyatini falsafiy nuqtai nazardan belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shunday o`zining ilmiy-falsafiy kontseptsiyalariga tayanib ish ko`radigan madaniyatshunoslik ta‘limoti madaniyat borasidagi har qanday g`ayri ilmiy qarashlardan farqli o`laroq o`z tadqiqot ob‘ektini real voqelikning o`ziga qaratadi. Va madaniyat insoniyat qo`lga kiritgan ijtimoiy faoliyatining mahsuli ekanligini ta‘kidlagan holda, uni jamiyat hayotini real ehtiyojlariga, qolaversa uning taraqqiyotiga xizmat qiladigan katta sotsial kuch ekanligini alohida qayd etadi. Madaniyatshunoslik fanining madaniyat haqidagi ilmiy-falsafiy ta‘limot ekanligining uchinchi bir xususiyati shundaki, bu fan ham boshqa fanlar kabi o`zining tayanch nuqtalari bo`lmish o`z kategoriyalari sistemasini shakllantira boradi. Qolaversa, o`zining kategoriyalariga xos tushunchalar tizimida o`z davrining dunyoqarashiga mos tajribalar, nazariy va amaliy ahamiyatga molik qarashlar, hamda xulosalarni o`z yo`nalishlarga ko`ra u yoki bu kategoriyalarining mazmun va mohiyatida mujassamlashtira boradi. Bu o`rinda: «Madaniyat tipologiyasi», «Madaniy qadriyat», «Madaniy jarayon», «Madaniy meros», «Madaniyatda rang-ba-ranglik va umummushtaraklik», «Madaniyatda milliylik va umuminsoniylik», «Til va madaniyat», «Madaniyat va sivilizatsiya», «Ahloqiy madaniyat», «Huquqiy madaniyat», «Siyosiy madaniyat», «Iqtisodiy madaniyat», «Estetik madaniyat» kabi ko`plab kategoriyalarini qayd etish mumkin. Madaniyatshunoslik fanining ilmiy-falsafiy ta‘limot ekanligi borasidagi o`ziga xos jihatlarini talabalarga yetkaza borishda bu fanning boshqa ijtimoiy gumanitar fanlar bilan o`zaro aloqadorligi va ana shu fanlar tizimida tutgan o`rni nimalardan iborat ekanligi haqida ham bahs va munozara yuritish alohida ahamiyat kasb etadi. Zero madaniyat masalalari va muammolari yuzasidan falsafa, tarix, ahloqshunoslik, estetika, siyosatshunoslik, arxeologiya, sotsiologiya, etnografiya, san‘atshunoslik, adabiyotshunoslik, tilshu-noslik qolaversa pedagogika fanlari ham bahs va munozara yuritadi. Ayni shu jarayonda masalaning muhim tomoni shundaki, har bir fan madaniyat haqida bahs va mushohada yuritganda eng avvalo o`zining predmeti ob‘ektining ehtiyojlari nuqtai nazardan masalaga yondoshadi. Masalan, falsafa fani madaniyatni ijtimoiy hodisa sifatida talqin etarkan, o`z mushohadalari me‘yorida madaniyatni jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga bog`liq holda rivojlana borishi hamda ayni ana shu taraqqiyot jarayonida madaniyatning o`rni va ahamiyatiga xos o`zaro aloqadorlik mavjudligining dialektik qonunlarini tahlil etadi. Eng muhimi, ilmiy-falsafiy ta‘limot madaniyatga mansub tushunchalar tizimini o`rganganda «Narsa o`zida» mavjud uni bilish mumkin emas degan nuqtai nazardan emas, aksincha madaniyat insoniyatning mavjud olamdagi narsa va hodisalarni bilish va o`zlashtira borishi jarayonining mahsuli ekanligini ochib

beradi. Shu nuqtai nazardan tabiat va jamiyatga xos butun voqeylik falsafa uchun «Madaniyat dunyosi» ga aylana boradi. Shuning uchun falsafa ijtimoiy voqeylikka xos butun insoniylashuv jarayonini madaniyatning mazmun va mohiyatiga bog`liq holda o`rganishni taqoza etadi. Qisqacha qilib aytganda falsafa uchun madaniyat ajratib olingan emperik bilimlar, g`oyalar yig`indisi emas, balki bu ta‘limot madaniyat tushunchasi asosida insonning ongli mavjudot sifatida o`z oldiga muayyan maqsadni qo`ya bilishi, o`z aqli tafakkuriga ko`ra yaratuvchanlik, tashabbuskorlik hamda ijodkorligiga xos keng qamrovli faoliyatning mujassamlasha borishi ekanligini qayd etadi. Huddi shuningdek madaniyatshunoslik fani bilan san‘atshunoslik va adabiyotshunoslik fanlari ham chambarchas bog`liq bo`ladi. Bizga ma‘lumki madaniyatshunoslik fani ma‘naviy madaniyat tizimlarining o`ziga xos shakllari bo`lgan san‘at va adabiyot haqida, uning rivojlana borishi jamiyat taraqqiyotiga bog`liq ekanligi va o`z navbatida ana shu jarayonda ularning o`ziga xos badiiy nafosatli ta‘sir etish imkoniyatlarining yuzaga kelishini tahlil etadi. Bu boradagi masalaning muhim tomoni shundaki, ana shu san‘at va adabiyotning taraqqiyot qonunlarini tahlil etuvchi dasturamallik vazifasini adabiyotshunoslik fani bajaradi. Madaniyatni ilmiy-amaliy nuqtai-nazardan o`rganishda tarix fanining ham ahamiyati katta. Tarix fani u yoki bu davrlar madaniy-tarixiy jarayon haqida mushohada yuritarkan, eng avvalo xro-nologik izchillikka amal qilgan holda u yoki bu millat, halq madaniyatining paydo bo`lishi va rivojlanishini har bir ijtimoiy- tarixiy bosqichiga xos madaniy jarayon sifatida o`sha davr iqtisodiy- siyosiy shart-sharoiti bilan birgalikda o`rganadi. Qolaversa, tarix fani muayyan bir davr madaniy hayotini o`rganishga kirisharkan, o`sha madaniy hayotda o`z davri ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot-ning mavqeini izohlashga alohida e‘tibor qiladi. Etika va estetika fanlari ham madaniyatshunoslik fani bilan nihoyatda chambarchas bog`liqki, hatto bu fanlarning o`ziga xos tarkibiy qismlariga ko`ra o`rtadagi nisbiy farqlar ham tafovvutli ahamiyat kasb etmagandek tuyuladi. To`g`ri, etika jamiyat ahloqining paydo bo`lishi va rivojlanishi qonunlari, uning asosiy kategoriyalari, norma va tamoyillarini o`z qonunlari nuqtai nazardan tahlil etadi. Shuningdek estetika ham tabiat, jamiyat va inson faoliyatidagi nafosat olami haqida bahs yuritganda masalaning yechimini estetik ong doirasidan turib hal etadi. Ko`rinib turibdiki, har ikkala fan uchun ham insonni ongli faoliyati bosh mavzu bo`lib qolmoqda. Huddi ana shu jarayon bu fanlarning madaniyatshunoslik fani tizimida tarkib topishini izoh etadi. Lekin bu bilan estetika va etika fanlari madaniyatshunoslik fanidan farqli xususiyatlariga ega emas ekan degan hulosa kelib chiqmasligi kerak. Chunki, etika va estetika fanlari madaniyatshunoslik fanining qonun va kategoriyalariga tayanib o`z tadqiqot ob‘ektini o`rgana borsada, madaniyat masalasini yaxlit bir tizim sifatida tahlil eta olmaydi. Bu fanlar o`zlarining takrorlanmas ichki xususiyatlari nuqtai nazardan turib ahloqiy madaniyat, estetik madaniyat ko`rinishida ish tutadi. Madaniyatshunoslik fani bilan boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar o`rtasidagi aloqalarni bir yoqlama tushinish, ya‘ni madaniyat masalalari va uning muammolarini faqat madaniyatshunoslik fani hal qiladi, degan xulosaga ham

bormaslik kerak. Chunki ular o`rtasidagi o`zaro aloqadorlik va hamkorlikni e‘tibordan soqit qilish ilmiy-amaliy jihatdan mumkin emas. Zero madaniyatshunoslik barcha ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan nihoyatda chambarchas aloqadorlikda o`zini mazmunan boyitib boradi. Qolaversa ana shu aloqadorlik asosida madaniyatshunoslik fanining mazmun va mohiyatini, uning o`zgarishlarga boy taraqqiyot yo`sinini, jamiyat moddiy va ma‘naviy hayotidagi tutgan o`rni va ahamiyatini to`g`ri tushunish, uning ijtimoiy - amaliy va muayyan vazifalarni bajarish xususiyatlarini belgilab olishga yordam bera borarkan o`zining qo`yidagi ijtimoiy va amaliy vazifalarini belgilab olish imkoniyatlarini vujudga keltiradi. Birinchidan: madaniyatshunoslik fani madaniyatning shakllanishi va rivojlana borishining o`ziga xos qonunlarini gnoseologik nuqtai nazardan tahlil etish orqali jamiyat a‘zolariga muayyan yo`nalishga qaratilgan bilim berish vazifasini amalga oshirada. Bunda jamiyat madaniy-tarixiy jarayonida to`plana borgan ilmiy-nazariy va amaliy bilimlar, qarashlar va munosabatlar bayon etiladi va ular ma‘lum bir manbalar to`plamiga aylana boradi. Natijada madaniyat va uning yaratuvchisi bo`lgan insonning bunyodkorlik faoliyatiga turlicha munosabatlar g`oyaviy va ma‘naviy jihatdan tadqiq etiladi hamda tahlil etishning yangicha yo`nalishlari vujudga kela boradi. Ikkichidan, madaniyatshunoslik fani jamiyat a‘zolarining dunyoqarashini shakllantirishi va o’stirish vazifasiga ega bo`ladi. Uning bu vazifasi bilim berish vazifasi bilan bevosita bog`liq holda, kishilarga o`zlari yashab turgan ijtimoiy tuzumning manfaatlariga xos va mos holdagi madaniy siyosatga mansub mafkuraviy qarashlarni tavsiflash va izohlash orqali g`oyaviy ta‘sir eta boradi. Ana shu kuch ta‘sirida shakllana borayotgan dunyoqarash esa, har bir jamiyat a‘zosiga xos yaratuvchanlik va ijodkorlik tamoyillari va qobiliyatlarini, ishtiyoqlarini insoniy ehtiyojlarga xizmat qilishga boshqarib boradi. Uchinchidan madaniyatshunoslik fani tarbiyaviy vazifaga ega bo`lib bu jarayonda barkamol inson madaniyatining serqirra yo`nalishlarini tarbiyalashga xizmat qiladi. Bu eng avvalo kishilar-da yurish-turish, muamola, jamoatchilik ichida o`zini tuta bilish madaniyatidan tortib, qadriyatlarni o`zlashtira bilish, san‘at, adabiyot namunalari asosida badiiy ehtiyojlarini o’stira borish, uning ahloqiy – estetik madaniyatini shakllantirish qolaversa, o`z kasbining ijodkori bo`la olish kabi xilma-xil sifatlar bilan izohlanadi. Yuqorida ta‘kidlaganlardan kelib chiqib aytish mumkinki, O`zbekiston mustaqilligi sharoitida o`z istiqloli va istiqboli sari dadil intila borayotgan mamlakatimiz ijtimoiy hayotida madaniyat masalalari davlat ahamiyatiga molik ustuvor yo`nalishlar darajasiga chiqib bormoqda. Zero, mustaqillik sharofati ila vujudga kelgan ana shunday madaniy siyosat asosida halqimizning ongi va dunyoqarashida shakllana borayotgan hozirgi zamon ruhi va harakteriga xos bunyodkorlik, ishbilarmonlik, fidoyilik va tashabbuskorlikka xos erkin fikr va erkin iqtisod tushunchalarining ota-bobolarimiz an‘analariga mos oliyjanob maqsadlarga qarata borishi bilan bir qatorda shu jamiyat ma‘naviyati va madaniyatini taraqqiyotimizning qudratli kuchiga aylantira bormoqda. Madaniyat tushunchasi va uning mohiyati

Talabalar madaniyatshunoslik fanini dan r eyting nazoratlariga tayyorgarlik k o` rish jarayonida madaniyat tushunchasining o`ziga xos xususiyatlari va uning mohiyatiga mansub takrorlanmas jihatlari nimalardan iborat ekanligini ham o`zlashtira boradilar. Madaniyat tushunchasi haqida o`zining mustaqil fikr va mulohazalariga ega bo`lgan talabalargina madaniyat muayyan xalqning har bir ijtimoiy tarixiy davrda yarata olgan hamda o`zlashtira borgan moddiy h amda ma‘naviy boyliklari majmui ekanligini tushuna boradi. Va o`zining ana shu yo`nalishdagi tushunchalari mazmunida insoniyatning moddiy va ma‘naviy madaniyatga mansub boyliklarni yaratish jarayoni oddiydan-murakkablikka, alohidalikdan-umumiylikka, rang- baranglikdan umummushtaraklikka o`ta boruvchi uzluksiz jarayon ekanligini anglab yetadi. Qolaversa, talabalar o`zlarining ana shunday malakalari asosida umumjahon madaniy taraqqiyoti jarayoniga mansub o`ziga xos vorisiylikning mavjudligi, ayni shu asosda xalqlar, millatlar, madaniy jarayonida o`ziga xos davomiylik, hamda ularning bir-birlariga ta‘sir eta borishi kabi yo`nalishlardagi tushunchalarini ham yanada mustahkamlay di . Darhaqiqat, talabalarga madaniyat tushunchasi va uning mohiyati haqida yo`nalishlar berib borishda insoniyat tarixining muayyan bosqichida yaratilgan madaniyat o`zidan oldingi bosqich-larda yaratilgan madaniyatdan farq qila borishi, keyingi davr madaniyatida o`z davri taraqqiyotiga xos munosabatlar, tushuncha va qarashlar mujassamlasha borishi ta‘sirida o`zidan oldingi madaniyat yutuqlarini yanada rivojlantira bori shi haqida ham ma’lumotlar beriladi . Shu boisdan ham jamiyatning ma‘lum bir taraqqiyoti bosqichidagi madaniyat o`zidan oldingi madaniyatga xos jarayonni ko`r-ko`rona qabul qilmasligi, balki ularni tanqidiy va ijodiy o`zlashtira borishi haqidagi tushunchalarni ham o`qituvchi dars jarayonida o`qtira borish zarur. Chunki madaniyat insoniyat taraqqiyotining har bir davrida vujudga kela borgan ijtimoiy-tarixiy ehtiyojlar asosida vujudga kela boradi va taraqqiyotga xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib masalaga yondoshadigan bo`lsak, madaniyatning ilk ko`rinishlari insoniyat tarixining o`sha yarim yovvoyilik davrilaridanoq moddiy ehtiyojlarni qondirish zaruriyatidan vujudga kela borganligini ko`ramiz. Boshqacha aytganda odamzod o`zining insoniylashuv jarayonini ham eng avvalo o`zining tabiiy-moddiy ehtiyojlari manfaatiga ko`ra moddiy ishlab chiqarishdan boshlanganligi va shu asosida u ma‘naviy ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan malaka va qobiliyatlarini egallay borganligini anglab yetadi. Shuning uchun ham moddiy madaniyat har qanday jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyasining har-bir bosqichida moddiy boyliklar majmuiga xos jamiyatning bazisi ekanligi, ma‘naviy madaniyat esa, jamiyatning ma‘naviy hayoti darajasiga xos ustqurtmasi ekanligini qayt etish mumkin. Moddiy va ma‘naviy madaniyatga xos munosabatlar aloqadorligini talabalarga yetkazishda masalaning nozik tomoni shundaki, ularning o`zaro aloqadorligi va bir-biriga ta‘sirini tahlil etgan-da moddiy madaniyat ma‘naviy madaniyatga nisbatan birlamchi ruhdagi belgilovchilik ahamiyat kasb etadi, (Marksizm ta‘limotidagidek) degan bir tomonlama xulosaga bormaslik kerak. Zero shunday

xulosaga keladigan bo`lsak, madaniyatning ijtimoiy-tarixiy jarayonidagi o`rni va ahamiyatini to`g`ri belgilay olmaymiz. Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti bosqichlarini madaniyat va jamiyat munosabatlari nuqtai nazardan tahlil etadigan bo`lsak, ba‘zan shunday holatlarni kuzatish mumkinki, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning ma‘lum bir bosqichida madaniyat jamiyatning umum ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidan ilgarilab ketishini, ayrim hollarda orqada qolishi mumkinligini ko’ramiz. Masalan, Yevropa o`yg`onish davri madaniyati Yevropa umumijtimoiy taraqqiyotidan ancha ilgarilab ketgan edi. Shu boisdan ham Yevropada ilm va fanga mansub buyuk kashfiyotlar, ilg`or g`oyalar va nazariyalari vujudga kela borib o`z davrida ijtimoiy taraqqiyotiga to`sqinlik qilib kelgan diniy mutaassiblikni inkor eta bordi va yangi kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarini vujudga keltirdi. Bu esa jamiyat ma‘naviy hayotida insonparvarlik tushunchalari rivojiga keng yo`l ocha bordi. Ana shunday dunyoviy ilm va ma‘rifat yo`liga tusha boshlagan Yevropa U`yg`onish davri madaniy siyosatidagi eng muhim xususiyat ham shunda bo`ldiki, eng avvalo maktabni cherkovdan, cherkovni davlatdan ajratish zaruriyatini tarixiy ehtiyoj darajasiga olib chiqdi. Xulosa qilib aytganda Yevropada vujudga kelgan Uyg`onish davri madaniyati Yevropa taraqqiyotida fan va texnika, ilm va ma‘rifatni asosiy omilga aylantira bordi. Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ana shunday yuksak ahamiyat kasb eta boradigan madaniyat tushunchasi, uning mazmun va mohiyatini ijtimoiy-tarixiy nuqtai nazardan yanada chuqurroq tahlil etib borarkanmiz hayotimizga shu qadar chuqur singib borgan, qolaversa, ana shunday keng qamrovli tushunchalar tizimini o`zida mujassamlashtira olgan «Madaniyat» so`zining istimolimizda anglatgan mazmun va mohiyati haqida ham talabalarga ma‘lum tushunchalar berish maqsadga muvofiqdir. Sharq mutafakkirlari talqinida madaniyat so`zining mazmun mohiyatida insonning aqliy-ma‘naviy barkamolligi, baxt va saodatga erishuvi ma‘nosida talqin yetish yetakchilik qilib kelgan. Shu sababli ham madaniyat tushunchasida ko`proq insonning aqliy yetukligi, uning ichki madaniyati bilan tashqi qiyofasiga xos uyg`unlikni ko`z oldimizga keltiramiz. Ayrim manbalarda madaniyat tushunchasini arabcha «Madina» so`zi anglatgan shahar ma‘nosidagi mazmunga xos qiyoslab tahlil etilishini ham uchratish mumkin. Buyuk sharq mutafakkirlaridan Abu Nasr Farobiy fikricha, madaniyatlilik bu fozillikdir, aqliy kamolotga erishmoqlilikdir. Shuningdek Farobiy madaniyatlilik deganda, har bir kishisi kasb-hunarli, teng huquqli, ular o`rtasida farq bo`lmaydigan, har kim o`zi istagan yoki tanlagan kasb-hunari bilan shug`ullanish imkoniga ega bo`lgan shahar (jamiyat)ni tushungan va madaniyatlilik deganda ideal jamiyat tushunchasini ilgari surib, «Madaniy jamiyat va madaniy shahar (yoki mamlakat) shunday bo`ladiki, shu mamlakatning aholisidan bo`lgan har bir odam kasb hunarda ozod: hamda bab-baravar bo`ladi, kishilar o`rtasida farq bo`lmaydi, har kim o`zi istagan yoki tanlagan kasb hunar bilan shug`ullanadi. Odamlar chin ma‘nosi bilan ozod bo`ladilar. Biri ikkinchisiga xo`jayin bo`lmaydi. Odamlarning tinchlik va erkinliklariga halaqit beruvchi sulton (ya‘ni podshoh)

bo`lmaydi. Ular o`rtasida turli yaxshi odatlar, zavq lazzatlar paydo bo`ladi» ( Q arang: Farobiy Fozil odamlar shahri. Toshkent. 1993 yil. 190-bet. ) deb yozadi. Shu bilan birga, Farobiy o`sha asarida madaniy bilim to`g`risida ham fikr yuritadi. Uningcha, madaniy bilim shunday narsalarni o`rgatuvchi bilimki, uning yordamida shahar xalqlari va shaharli bo`lmagan xalqlarni …insonlarga xos bo`lgan barcha hislatlar birlashtiriladi. Farobiy ana shu madaniy ilm tushunchasi orqali odamlar ijtimoiy hayot, jamiyatni o`rganishni egallaydi degan xulosaga keladi. O`rta asr Sharq renessansining buyuk namoyondalari Abu Ali Ibn Sino va Abu Rayhon Beruniy ham Farobiy singari yetuk jamoaga ega bo`lgan shahar turmushi tarzini madaniyatlilik tarzida tushunganlar. Alisher Navoiy esa yetuk ahloqlilik, ma‘rifatparvarliklilik, adolatparvarlikni madaniyatlilik tarzida tushunadi. Shuningdek, keyingi davr mutafakkirlari (Furqat, Zavqiy, Avaz O`tar, Komil Xorazmiy, Ahmad Donish, Behbudiy, Fitrat va boshqalar) madaniyatlilik deganda xalqni ilmli-ma‘rifatli qilish g`oyalarini ilgari suradilar, Ahmad Donish madaniyatli inson tushunchasini ilm-fan va texnikani egallagan shaxs tarzida talqin qiladi. U Yevropa madaniyatini bevosita o`z ko`zi bilan ko`rib, halq ongiga ilm-fanni singdirish zarurligini anglab yetadi. Darhaqiqat «Madaniyat» so`zi ma‘nosining rivojlanish bosqichlarida to`xtaladigan bo`lsak, dastlab u lotincha «Cultura» so`zidan olingan bo`lib, yerga, tuproqqa ishlov berish ma‘nolarini anglatadi. Rimning mashhur huquqshunosi, notig`i va publitsisti Mark To`liy Tsitseron (er.avv.106-43) o`zining «Tuskulan suhbatlari» nomli asarida, mashhur shoir Kvint Goratsiy Flakk esa (er.avv.65-8) o`zining, «Satiralar» nomli asarida birinchi marta «kultura» so`zini «Rux (jon)ni takomillashtirish» tarzida qo`llaydilar. Shuni unutmaslik kerakki, «kultura» so`zi dastlab agrar ma‘nodagi ishlab chiqarishga nisbatan ishlatilgan bo`lsa, bir muncha keyinroq ruhiyatga tegishli atama sifatida qo`llanila boshlangan. Gap madaniyat tushunchasi va uning falsafiy tahlili to`g`risida borarkan bu atamaning o`ta qadimiyligi va zamonaviyligini nazardan qochirmaslik lozim. Shuning uchun madaniyat tushun-chasi haqidagi ko`plab adabiyotlarda uning turli ma‘nolarni ifoda etishi to`g`risidagi fikrlarning ilgari surilishi bejiz emas. Darhaqiqat, madaniyat tushunchasining paydo bo`lishi etimologiyasiga nazar tashlaydigan bo`lsak, yuqorida ta‘kidlaganimizdek uning lotincha «Cultura» atamasi yerga ishlov berish, parvarishlash bilan birga, madaniyat tushunchasi insoniyatning dehqonchilik faoliyati bilan bog`liq ekanligini ko`rsatadi. Jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy – tarixiy jarayonida uning mazmundorlik qamrovi kengaya borib insoniyat yaratgan hamda jamiyat ijtimoiy – iqtisodiy hayotida tarixan erishilgan va amalga oshirilayotgan bugungi rivojlanishni harakterlaydigan moddiy va ma‘naviy qadriyatlar majmui sifatida ham qo`llanila boshladi. Madaniyatning ta‘rifi haqidagi qarashlarni tahlil etadigan bo`lsak, u haqda 400 ortiq ta‘riflar mavjudligini qayd etish mumkin. Bu tahlillarni umumlashtirgan holda olib qarasak, ular: «madaniyat odamzodning o`z tabiiy faoliyatini inkor etish va madaniy faoliyatiga o`tishi jarayonida ikkinchi tabiatni yaratish»; «inson tomonidan yaratilgan moddiy va ma‘naviy qadriyatlar yig`indisi»; «insonning ijodiy faoliyati mahsuli»; «insonning aqlli mavjudod sifatida o`z oldiga maqsad

qo`ya bilishi»; «jamiyatning ijtimoiy – iqtisodiy ahvolini ko`rsatuvchi taraqqiyot»; «odamning insoniy fazilatlari»; «jamiyatning fan va texnika sohasidagi taraqqiyoti» kabi xilma – xil ko`rinishlarda ifodalanadi. Ana shunday xilma – xil tahlillardan ko`rinib turibdiki, madaniyat tushunasi borasida ma‘lum bir o`zgarmas ta‘rifni berish qiyin. Qolaversa, bunday xulosaga kelishning o`zi ham mumkin emas, chunki jamiyatning qanchalik taraqqiy etib borishiga qarab madaniyat tushunchasining mazmundorlik qamrovi ham shunchalik kengaya boradi. Bunday murakkablikning ibtidosi ma‘lum ma‘noda madaniyatning paydo bo`lishi haqida tushunchalarining kelib chiqishiga borib taqalsa, unga xos jarayon esa madaniyatning bugungi va ertasiga xos ijtimoiy hodisa sifatidagi yashovchanlik xarakteriga borib taqaladi. Madaniyat muammolari borasida qarashlarning xilma – xilligi va turli tuman ziddiyatlar yechimi masalalariga borib taqaluvchi an‘analar ham mavjudki, ularning mazmunini anglab yetish madaniyat muammolarining hozirgi bosqichidan farqlanuvchi o`zining tarixan shakllanish jarayoni, ya‘ni uning «klassik modeli»ga tayanib fikr yuritishni taqazo etadi. Madaniyat tushunchasining eng umumiy qonunlarini o`rganuvchi madaniyatshunoslik ta‘limoti uni falsafiy tahlil etishda shunday klassik an‘anani vujudga keltiradiki, unda ongning insondan tabiatgacha bo`lgan mavjud olamni his etish va tahlil qilishning barcha jihatlarini kesib o`tuvchi ma‘naviy tushunchalar birligi mu-jassamlasha boshladi. Bu esa madaniyat haqidagi klassik tushunchalar yoki uning «klassik modeli» ni shakllana borishining ijtimoiy – tarixiy zamini bo`lib xizmat qiladi. Mana shuning uchun ham aytish mumkinki, madaniyatning «klassik modeli»ni bilmasdan turib, madaniyat borasidagi hozirgi qarashlarning ilmiy – amaliy ahamiyatini to`laqonli tushunib yetish qiyin. Zero madaniyat haqidagi tasavvurlarni madaniyat tarixidan farqlamoq kerak. Qolaversa «madaniyatning kurtaklari» kishilik jamiyati tarixining ilk bosqichlaridayoq uchrasada bu «kurtaklar» odamlar ongida madaniyatning ijtimoiy hodisa ekanligi shaklida aks etmagan. Chunki ijtimoiy- tarixiy taraqqiyotning bu davrida kishilarning hayotiy faoliyatini belgilovchi madaniyat tushunchasi ularga bo`ysunmagan tabiat kuchlariga bog’liq holda talqin etilgan. Shu boisdan ham ularning hayotidagi hal qiluvchi rolni o’ynagan madaniyat tushunchasi inson mehnat faoliyati ustidan xukmron bo`lgan tabiatning stixiyali kuchlariga bog’liq holda tasavvur etil-gan. Qolaversa, ularning ibtidoiy ma‘naviy madaniyatiga tabiatdagi turli predmetlar va hodisalarni ilohiylashtirish, diniy ehtirom, sajda qilish kabi mifologik harakterdagi tushunchalar shaklida bo`lgan. Faqat keyingi taraqqiyot bosqichlariga kelib kishilar o`z hayot-larining ko`pgina jihatlarini o`zlariga va o`zlarining shaxsiy sama-rali ijodiy kuch-qudratiga bog`liq ekanligini anglab yetdilar. Bu esa kishilarning madaniyat haqidagi dastlabki sodda lekin gumonli va noaniq tasavvurlarining paydo bo`lishiga olib keldi. Masalan, ularning hosildorlikning sababi xudoning ehsoni emas ekanligini, anglab yetishlari orqali yerga ishlov berish va dehqonchilik madaniyatini bilishiga unday boshladi. Bu esa, madaniyat tushunchasi mazmuni va mohiyatida insonning o`z o`rni va roli, faqat ungagina

xos bo`lgan, faoliyat mahsuli ekanligi, hech qanaqa ilohiyatga (ayniqsa ilohiy kuchlarga) ham tegishli bo`lmagan insoniy faollikni anglab yetishga zamin yaratdi. Mazkur tushuncha va tasavvurlar barcha ilohiy kuchlar o`rniga insonning o`zi «hal qiluvchi kuch» sifatida maydonga kelganligini ko’rsatadi. Ana shunday ziddiyatli murakkab jarayonda madaniyatning «klassik modeli» ga xos bo`lgan gumanizm (insonparvarlik), ratsionalizm (aqlga suyanish) va tarixiylik printsiplari shakllana bordi. Madaniyatning «klassik modeli»ga xos gumanizm printsipi inson (umuman inson emas, balki aniq bir shaxs-shoir, rassom, faylasuf va boshqalar) «madaniyatning yaratuvchilaridir» deganda falsafiy g`oyani ilgari suradi. XV asr italian gumanisti D.Monettining so`zlari bilan aytganda, hamma narsa nazarimizda biz tomondan ixtiro qilindi, tayyorlandi va mukamallikka yetkazildi. Tevaragimizdagi hamma narsa bizniki, ya‘ni insoniydir, chunki ular kishilar tomonidan yaratilgandir. Gumanistlar inson tabiat tomonidan bevosita berilgan narsalarni yaxshilovchi ko`rkamlashtiruvchi, takomillashtiruvchi «san‘ati» tufayli o`zining jismoniy mavjudligi chegaralanganligi ustidan g`olib keladi, degan fikrni ilgari suradi. Tabiat tomonidan umri qisqa qilingan inson yaratuvchilik qobiliyati tufayli o`zining cheklanganligini bartaraf etish va bu bilan u yaxlitlik garmoniyasiga dahldor bo`ladi degan g’oyani ham ilgari surdilar. Insonning o`z intilishlari natijasida ijtimoiy cheklanganlik doirasidan chiqish, butunlik va mukammallik holatiga yetishini, uni erkin va mustaqil shaxs sifatida olib qarash-U yg`onish davri gumanizmining «insonni kashf etish» nomini olgan bosh kashfiyoti bo`ldi. Bu esa insonga yangicha qarashning to`g`ilganidan dalolat edi. Inson endilikda bir-biri bilan bog`lanmagan ikki tabiiy va ilohiy (yarim hayvon, yarim farishta) substantsiya (mohiyati) sifatida emas, balki alohida o`zida insonni mohiyatini mujassam-lashtirgan tan va ruh sifatida namoyon bo`ladi. Demak, bu davrga kelib inson o`zining hayotining boshqa shakllaridan farqli jihatla-rini anglab yetdi va ulardan ajratib turadigan chegaralarni mada-niyat tushunchasi qamrovida idrok etadi. Taraqqiyotning so`nggi davrlarida XVII asrning oxirlariga kelibgina u o`zining aniq qiyofasini ko`rsata boshladi. XVII asrda mustaqil madaniyat tushunchasining paydo bo`lishi insonning ilohiy va tabiiy olamidan tamoman ozod bo`lishi to`g`risidagi tushuncha va tasavvurlarning paydo bo`lishiga olib keldi. Insondagi mustaqil va ijodiy yaratuvchanlik kuchlari man- baini ko`rgan yangi zamon mutafakkirlari bu kuchlar ta‘sirida paydo bo`ladigan «maydoni»ni belgilab oldilarki, endi bu maydonni «madaniyat maydoni» deb qabul qildilar. Inson madaniyatining mahsuli emas, balki madaniy boyliklarni yaratuvchi mavjudod sifa-tida gavdalandi, tashqi sharoitlar, ya‘ni tabiat hodisalari ta‘sirida bo`luvchi ob‘ekt sifatida emas, balki o`zi tabiat hodisalariga ongli ta‘sir ko`rsatuvchi, ikkinchi tabiatni yaratuvchi sub‘ekt sifatida taqdim etildi. Shu ma‘noda ham aytish mumkinki, insonning boshqa mavjudodlaridan ajralib turish chegarasi bu madaniyat chegarasidir. Inson madaniyatiga mansub bu chegara uni ijtimoiy borliqdan ajratib turuvchi devor ham emas, balki insonning o`z «tabiatiga ko`ra kim bo`lishi uchun bosib o`tishi lozim bo`lgan tarixiy masofadir. Bu chegara butun insoniy tarixdir, insonning shakllanishi va

rivojlanishi jarayondir. Shunga muvofiq madaniyat ham ana shu chegaraga teng kattalikdir. Bu masofaning tarixiy yo`lning ikki nuqtasi ajratib boradi: ulardan birinchisi, odamning hali tabiatdan ajralmagan holati (bu tabiiy holat); ikkinchisi, aql qonunlari bilan oldindan belgilangan holat (bu, aqlli olat). Demak, madaniyat ayni bir paytda insoniyat paydo bo`lgandan boshlab bosib o`tgan tarixiy yo`l va shu yo`lning bosh natijasidir. Madaniyat va sivilizatsiya Talabalarga madaniyat haqidagi rang-barang tushunchalar bera borishda madaniyat va sivilizatsiya tushunchalari hamda ular orasida o`zaro o`xshashlik va farqli xususiyatlar nimalardan iborat ekanligini tahlil etib borish alohida ahamiyat kasb etadigan jarayondir. Darhaqiqat madaniyat va sivilizatsiya tushunchalarining o`zaro bog`liqligi hamda bir-biridan takrorlanmas farqli xususiyatlarga ega ekanligini tahlil etishda har ikkala tushunchalarning jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayoti bilan bog`liq ekanligini nazardan qochirmaslik kerak. Bir qarashda madaniyat va sivilizatsiya tushunchalari jamiyatning moddiy taraqqiyoti hamda ma‘naviy qiyofasini anglatuvchi atamalardek tuyuladi. Lekin bu tushunchalarning mazmun va mohiyatidan kelib chiqib fikr yuritadigan bo`lsak, ularning har biri o`ziga xos xususiyatlarga hamda bir-biridan nisbiy mustaqillikka ega bo`lgan tushunchalar majmui ekanligini ham anglab yetamiz. Gap madaniyat haqida ketganda, biz o`rganayotgan madaniyatshunoslik fani boshqa fanlardan farqli ularoq madaniyat tushunchasini falsafiy nuqtai nazardan tahlil etarkan, uni bir butun ijtimoiy hodisa sifatida tahlil etadi. Shu nuqtai nazardan ham bu fan madaniyat tushunchasini ham tarixiy, ham ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyatga molik jihatlarini o`rganishda eng avvalo bu tushunchaning kelib chiqishi etimologiyasiga ham alohida e‘tibor bilan qaraydi. Va ayni ana shu jarayon haqida fikr yuritib madaniyat arabcha «madina» so`ziga «iyat» so`z yashovchi qo`shim-chasining qo`shilishidan hosil bo`lgan atama ekanligi, o`zbek tilida bu so`z «shaharlikga oid» ma‘nosini anglatishiga ko`ra madaniyatning mazmun va mohiyatida ilm-fan, ma‘rifat rivojiga xos tushunchalari dastavval odamlarning shahar turmush tarzida taraqqiyot eta borganligiga ishora etiladi deb izohlaydi. Jahondagi juda ko`p xalqlar madaniyat tushunchasini Yunon tilidan qabul qilingan “Cultura” atamasi bilan izohlab kelayotganligi va bu tushunchaning agrar ma‘nodagi mazmunlariga xos jihatlarini oldingi mavzularda yetarlicha izohlanganligini e‘tiborga olib madaniyatni inson ongli faoliyatining mahsuli ekanligini alohida qayd etamiz. Sivilizatsiya tushunchasi ijtimoiy-falsafiy fikrlar tahliliga keyinroq kirib kelgan tushunchalaridan biri bo`lib, u haqidagi ilmiy-falsafiy mushohadalar XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida vujudga kelganligi ba‘zi bir manbaalarda ko`zga tashlanadi. Hatto ba‘zi manbaalarda (Hozirgacha ham) sivilizatsiya madaniyatining sinonimi sifatida tahlil etilishiga duch kelamiz. Ayniqsa frantsuzlarda hozirgacha madaniyat so`zi o`rnida sivilizatsiya so`zini ishlatishni ma‘qul ko’rilishi fikrimiz dalilidir.

Sivilizatsiya tushunchasini tahlil eta borarkanmiz, bu boradagi mavjud adabiyotlardagi qarashlarni o`rganish jarayonida ana shu tushuncha tahlili asosida jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining rang-barang yo`nalishlariga alohida e‘tibor qaratiladiki, bu umuman sivilizatsiya tushunchasini ijtimoiy hodisa sifatida mohiyatini yanada chuqurroq anglab yetish imkonini shakllantiradi. Barcha manbalarda sivilizatsiya tushunchasi lotincha so`zdan olinganligi, bu so`zning mazmun mohiyatida fuqarolik va fuqarolikka da‘vat degan ma‘nolarning anglatilishi ilgari suriladi. Sivilizatsiya tushunchasini birinchilardan bo`lib, Shotlandiyalik tarixchi, faylasuf olim A. Fergyusson (1723-1816 yillarda) jahon tarixiy jarayonining ma‘lum bir bosqichi ma‘nosida tahlil etgan edi. Ushbu atamani Fransuz davlat arbobi va faylasufi A. Tyurgo 1768 yilda nashr ettirgan «Ayollar do`sti» yoki sivilizatsiya to`g`risida «Traktat» nomli asarida keng ma‘nodagi taraqqiyot tushunchasi sifatida qo`llaydi. Fransuz ma‘rifatparvarlarining qarashlarida aql va adolatga asoslangan jamiyatni «sivilizatsiya»lashgan davlat yoki jamiyat deb atash ma‘qullangan. Madaniyat va sivilizatsiya tushunchalarini bir-biridan farqlash nemis faylasufi Osvold Shpenglir (1880-1936 yillar) tomonidan ilgari surilgan edi. U madaniyat va sivilizatsiya tushunchalarini sof xronologik sivilizatsiya tushunchalari mazmunida madaniyatning antipodi ma‘nosidagi ya‘ni insoniyat tarixiy taraqqiyotining inqiroziga xos bosqichini xarakterlash ma‘nosida ishlatgan bo`lsa, ingliz sotsiologi va tarixchisi A.Toynbi bu tushunchaning mazmunida nisbatan yopiq bo`lgan jamiyat taraqqiyotini ifodalash uchun qo`lladi. Darhaqiqat sivilizatsiya ma‘lum ma‘noda madaniyatga nisbatan birlamchi ahamiyat kasb etgandek bo’ladi. Masalan, ibtidoiy odamlar tomonidan oddiy toshdan mehnat qurollarining yasalishi sivilizatsiyaga zamin hozirlagan, lekin bu hali sivilizatsiya emas edi. Mehnat qurollarini yaratish bilan ibtidoiy odam, keyingi ijtimoiy-moddiy taraqqiyotga (sivilizatsiya) yo`l ochadi. Chunki sivilizatsiya har qanday ijtimoiylashuv jarayonini ifodalaydigan tushuncha hamdir. Ma‘lum bir ma‘noda sivilizatsiya ko`proq jamiyatning moddiy ishlab chiqarish taraqqiyotining, ob‘ektlashishi va ijtimoiylashuvini anglatadi. Madaniyat esa, shaxsning ongli mehnat faoliyati bilan bog`liq tushunchadir. Shu boisdan ham, biz bu odamda yuksak sivilizatsiya bor deb atashidan ko`ra, balki bu odamda yuksak madaniyat bor deb atay olamiz. Fan-texnika va madaniyat taraqqiyotining keyingi bosqichlarida ko`pgina olimlar, ayniqsa, g`arb faylasuflari hamda sotsiologlari sivilizatsiya tushunchasi to`g`risidagi o`z fikr va mulohaza-larini ilgari suradilar. Masalan, Amerikalik olim, L.Morgan (1818-1881 yillar) insoniyatning yovvoyilik va varvarlikdan keyingi taraqqiyotini sivilizatsiya deb ta‘riflagan edi. «Sivilizatsiya» tushunchasidan «sivilizatsiyali jamiyat», «sivilizatsiyalashgan xalq», «sivilizatsiyalashgan inson» kabi tushunchalarni hosil qilishda ham foydalaniladi. Ma‘lumki, «sivi-lizatsiya» tushunchasi keng qamrovli tushuncha bo`lib, ularning har biri o`ziga xos tavsiflanadigan tomonlari mavjudligi bilan izohlanadi. Bu hol sivilizatsiyaga nisbatan bir-biriga qarama-qarshi ikki xil nazariya borligidan kelib chiqadi. Mazkur nazariyaning birinchisi sivilizatsiya aql

farosatning natijasi, adolat va farovonlikning garovi degan nazariya bo`lib, u Fergyusson, Mirabo, Volter, Gerder asarlarida ilgari so`rilgan. Keyinchalik bu fikrlar keyingi davr falsafiy qarashlarida yanada rivojlantirilgan. Ikkinchi xil nazariya sivilizatsiya insoniylikka havf soluvchi, axloqqa zid, insonni atrof-muhit va tabiat ustidan zo`ravonligidir, degan nazariya bo`lib, u J.J.Russo, I.Kant hamda ba‘zi xayoliy sotsialistlar asarlarida ilgari surilgan. Bu xildagi qarashlar g`arb falsafasida ham, nemis faylasufi O.Shpengler (Yevropa quyoshining botishi asarida) bayon etilgan bo`lib, unga ko`ra, sivilizatsiya har qanday madaniy taraqqiyotning tugal bosqichini bildiradi. Ko`rinib turibdiki, bu qarashlarda sivilizatsiyani madaniyatga qarshi qo`yish ko`zga tashlanadi. Hozirgi davr adabiyotlari va ijtimoiy-falsafiy tafakkurida talqin qilinishicha, sivilizatsiya inson va jamiyatning moddiy va ma‘naviy madaniyat sohasidagi o`zgartiruvchilik faoliyati va uning natijasidir. Shuning uchun ham sivilizatsiya jamiyatning moddiy, ijtimoiy-siyosiy va ma‘naviy sohalarini qamrab oladi. Sivilizatsiya tushunchasi qat‘iy ma‘noda jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida insonning moddiy va ma‘naviy boyliklari sohasida erishgan yutuqlariga, uning o`zgartiruvchilik faoliyatining so`nggi natijalarini ifodalaydi. Shunday qilib, sivilizatsiya deb ijtimoiy rivojlanishning ma‘lum bosqichida insoniyatning moddiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy sohalarida erishgan yutuqlariga aytilsa, ba‘zida inson faoliyatining moddiy va ma‘naviy sohalarida erishgan yutuqlarining jami ham deb ta‘riflanadi. Demak, sivilizatsiyaga xos rivojlanishning muhim qonunlaridan biri, uning ijtimoiyligidir. Shuning uchun ham, aytish mumkinki, kishilarning mehnat qurollari, mehnat predmetlari, texnika va jami ishlab chiqaruvchi kuchlar sohasida o`zgartiruvchilik faoliyati jamiyatdan tashqarida bo`lishi va rivojlanishi mumkin emas. Zero, har qanday sivilizatsiyani tabiat bermaydi, balki u kishilarning, ya‘ni jamiyatning ishlab chiqarish faoliyati asosida vujudga keladi. Inson yo`q joyda, insoniyat jamiyatisiz sivilizatsiya haqida so`zlash be‘manilikdir, Chunki, sivilizatsiya va uning xilma-xil ko`rinishlari, kishilarning ishlab chiqarishi, sohasidagi faoliyatining natijasidir. U inson faoliyatining orta borishi bilan rivojlanib, almashinib boradi. Qolaversa, sivilizatsiya rivojlanishining muhim qonuniyatlaridan biri, uning tarixiyligidir. Chunki, har bir ijtimoiy hodisa singari sivilizatsiya ham ma‘lum tarixiy davrdagi ishlab chiqaruv-chi kuchlar, ishlab chiqarish munosabatlari, texnika, fan, madaniyat taraqqiyotining darajasi bilan belgilanadi. Ijtimoiy hayotning har bir tarixiy davri - antik davr yoki o`rta asrlar, qolaversa hozirgi taraqqiyotni ham, insoniyatning tarixiy taraqqiyotining alohida sivilizatsiyalashgan bosqichlari deb hisoblash mumkin. Ko`rinib turibdiki, sivilizatsiya har bir davrning yuqorilab, rivojlanib, taraqqiy eta borish darajasini ko`rsatadi. Bu fikrlarning barchasi sivilizatsiyaning tarixiy hodisa ekanligini ifodalaydi. Shunga ko`ra ham sivilizatsiyaning har bir turlari o`ziga xos tarzda bir- biridan farq qiladi. Insoniyat bosib o`tgan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarga muvofiq sivilizatsiyalar farqlanib boradi.

Sivilizatsiyalar geografik omillar va xalqlarning yashash joylariga qarab g`arb va sharq sivilizatsiyasiga, tarixiy rivojlanishi davrga ko`ra esa, qadimgi yoki hozirgi davr sivilizatsiyalariga bo`linishi mumkin. Sivilizatsiyani bunday tarixiy turkumlashning har biri ma‘lum asosga ega bo`lib, ayni bir vaqtda uning rivojlanishining o`ziga xos xususiyatlarini ham anglatadi. Bu sivilizatsiyalarning ba‘zilari qisqa davom etganligi bilan, shuningdek bir-birini tarixiy rivojlanish jarayonida qonuniy almashib turganligi bilan izohlanadi. Kishilik jamiyatining ilk sivilizatsiyasi makonlarini qadimgi Misr va Misopatamiya, qadimgi Xitoy, Hindiston, qadimgi Yunon-Rim shuningdek O`rta Osiyo, jumladan O`zbekistondagi sivilizatsiyalar bilan ham asoslash mumkin. Hozirgi davrda sivilizatsiya tushunchasi yana boshqa ko`plab ma‘nolarda, masalan: ijtimoiy-taraqqiyot bosqichlarini (yovvoyilik va johillikdan keyingi bosqichi) kishilik jamiyati rivojining ma‘lum bir bosqichini, (neolit, kapitalistik, hozirgi zamon sivilizatsiyalari); ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaga ko’ra (quldorlik, feodalistik, kapitalistik); diniy madaniy birlikka ko’ra (islom sivilizatsiyasi) turli olamlar (er sivilizatsiyasi, yerdan tashqari dunyolar sivilizatsiyasi) kabi ko`plab ma‘nolarda ham qo’llaniladi. Bizningcha, sivilizatsiya tushunchasining moddiy taraqqiyot, ya‘ni ijtimoiy rivojlanishga oid eng maqbul tushuncha deyish maqsadga muvofiqdir. Chunki, ijtimoiy taraqqiyot natijasida inson-ning moddiy ishlab chiqarish faoliyatida, ijtimoiy munosabatlarida, ma‘naviy hayot turmush tarzida tub o`zgarishlar ro`y beradi. Sivilizatsiya rivojlanishining muhim va o`ziga xos qonuniyatlaridan yana biri uning ziddiyatli va murakkab ko`rinishda ekanligidir. Sivilizatsiyaning rivojlanishini to`g`ridan-to`g`ri, ziddiyatsiz amalga oshadi deb qarash noto`g`ridir. Chunki sivilizatsiya rivojlanib va yuksalib boruvchi jarayon bo`lishi bilan birga orqaga ketish, inqirozga uchrash, turg`unlik kabi holatlardagi aksil sivilizatsiya ma‘nosida bo`lishi ham mumkin. Shuning uchun ham aytish mumkinki, jamiyatda sivilizatsiya ko`tarilib, yuksalib borsada, u jahonning barcha mamlakatlarida bir xil tarzda amalga oshmaydi. Sivilizatsiya rivojlanish jarayonida xalqlar, millatlar, davlatlarning tutgan o`rni, o`ynagan roli, yuksalish sur‘ati bir xilda bo`lmaydi va bo`laolmaydigan hodisalar majmuidir. Ba‘zi xalqlar va muayyan mamlakatlar ob‘ektiv sharoitlarga ko`ra, o`z iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotlarida boshqalardan ilgarilab, uzib ketadi, boshqalari esa orqada qoladi. (Qarang: Falsafa.T.,O`qituvchi, 1999 yil, 309-bet.) Umuman jahon sivilizatsiyasining rivojlanishini olib qaraydigan bo`lsak, uning iqtisodiy, sotsial, madaniy, texnikaviy sohalarda xalqlar hamda davlatlarning o`zaro hamkorligida rivojlana borishi hozirgi kunda yaqqol namoyon bo`lmoqda. Jahon xalqlarining ana shunday hamkorligi va birlikdagi amaliy xarakatlari, ayniqsa tinchlikni saqlash va ta‘minlash yoki fan-texnika sivilizatsiya taraqqiyotidagi ziddiyatlar va muammolarni ijobiy hal etish bugungi sivilizatsiya jarayonining eng dolzarb muammolariga aylanib bormoqda. Shunday qilib, sivilizatsiya va madaniyat bir-biri bilan chambarchas bog`langan va o`ziga xos farqli xususiyatlarga ega bo`lgan ijtimoiy hodisadir deb aytish mumkin. Bugungi kunda madaniyat va sivilizatsiya yutuqlari jamiyat taraqqiyotining,

barcha xalqlarning farovonligi, tinchligi va hamjihat bo`lib yashashlari uchun xizmat qilishi lozim bo`lgan umuminsoniy qadriyatlardan biriga aylanib bormoqda. Shuning uchun ham bugungi kun madaniyat va sivilizatsiyasining mazmunida har bir mamlakatning va xalqning suverineteti, bir-birini hurmat qilishi, belgilangan xalqaro huquq va majburiyat normalarini vijdonan bajarishi, insonning erkinligi, tengligi va qadr-qimmatini ta‘minlashga qaratilgan tushunchalar ustuvor ahamiyat kasb etib bormoqda. Ma‘naviy madaniyat tizimlarining shakllanishi va rivojlana borishining o`ziga xos xususiyatlari Talabalarning madaniyat borasidagi bilimlari sistemasini takomillasha borishida madaniyat tizimlari borasidagi tushunchalarini egallay borishlari alohida ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan ham ularga ma‘naviy madaniyat tizimlarining vujudga kela borishi va taraqqiyotining o`ziga xos jarayon ekanligi haqida ham tarixiy, ham ilmiy-nazariy ahamiyatga molik tushunchalarni yetkazish lozim. Darhaqiqat tarixga nazar solsak, ma‘naviy madaniyat tizimlarining dastlabki ilk ko`rinishlarining paydo bo`lishi kishilik jamiyati tarixini ilk ibtidoiy davrlariga borib taqaladi. Odamzod o`zining o`sha ibtidoiy davridayoq sodda ibtidoiy sinkretizm ko`rinishlaridagi ong darajasida kundalik moddiy ehtiyojlari zaruriyati nuqtai nazardan o`ziga xos faoliyat ko`rsata borishi asosida o`zining taraqqiyotini ana shu darajasidagi ma‘naviy ehtiyojlarini ham shakllantirib kelganligi borasida juda ko`plab misollar keltirish mumkin. Qolaversa, ibtidoiy davrni insoniyat hayoti faoliyatining ijtimoiy-madaniy nuqtai nazardan boshlang`ich yo`nalishi ekanligini tahlil etarkanmiz, odamzod ana shu davrdanoq egallay borgan ma‘naviyati darajasida yashash, mehnat qilish, malakalarini egallay borganligini alohida qayd etish mumkin. Ana shunday malakalar va tushunchalar asosida odamzodning ongli maqsadga muvofiqlasha borayotgan mehnatining ijtimoiy-tarixiy jarayondagi taqsimoti ham o`zgara boradi. Ana shu hayotiy zaruriyatlar asosida ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik kabi mehnat turlari vujudga keldi. Mehnat tarixiy taqsimotidagi bunday o`zgarishlarning vujudga kela borishi esa jismoniy va aqliy mehnatning mazmuni va mohiyatida yangicha sifatlarning yanada mukammallashuviga, falsafiy ma‘noda aytganda ibtidoiy ongning sinkretizm ko`rinishidagi holatini asta-sekinlik bilan xilma-xil ko`rinishdagi shakllarga ajralishini boshlab berdi. Ana shu jarayonda odamlarning olam haqidagi mifologik tushunchalari zaminida, diniy, ahloqiy, falsafiy, badiiy estetik ko`rinishlardagi ilk ma‘naviy madaniyat tizimlari vujudga kela bordi. Bu o`rinda ma‘naviy madaniyatning ilk qadimgi shakllaridan biri badiiy estetiklik haqida fikr yuritadigan bo`lsak, uning mazmunida insonning tabiat va jamiyatning umumiy birligi-yu, ichki va tashqi aloqadorligi jarayoniga xos rang-barang hodisalari, narsa va predmetlari to`g`risidagi hissiy tushunchalari bilan to`yingan badiiy obrazli fikrlash manzarasini ko`rish mumkin. Shu boisdan ham aytish mumkinki, ma‘naviy madaniyatning bu shakli insoniyatning o`ziga xos orzu- istaklari kechinmalari asosida badiiylasha borib, uning mayillariga xos va mos bo`lgan maqsadi yoki bu obrazli ko`rinishida bayon etila bordi.

Masalan, Qadimgi Yunonlar yaratgan «Iliada», «Odessiya», hindlarning «Ramayana», «Maxobxorat» yoki Markaziy Osiyoda yaratilgan «Avesto» kabi muqaddas asarlarda shu xalqlarning o`z davriga xos hayotining badiiy-estetik talqinini ko`rishimiz mumkin. Shuningdek, ma‘naviy madaniyatning o`ziga xos shakli bo`lgan diniy madaniyatda insoniy sifatlarga xos hissiyot, muhabbat, zavqlanish, ehtirom, quvonch, umid va boshqalar diniy tasav-vurlar bilan qo`shilib ketib, tegishli yo`nalishga ega bo`lgan ma‘no va mazmun kasb eta boradi. Ana shunday hollarda ularning qarashlaridagi ilohiy tushunchalardagi «Xudoga muhabbat», «Gu-nohkorlik», «Itoatkorlik», «Bandalik to`yg`usi», «Xudo bilan muloqotda bo`lish quvonchi», «Narigi dunyoga umid» va hakozo kechinmalari o`ziga xos hayot normasiga aylanadi. Shuning uchun ham ana shunday diniy mazmundagi hissiyot tushunchasini ilohiyotchilar inson ongining oliy darajadagi ko`rinishi, bilishning ishonchli shakli deb ham o`qtiradilar. Diniy madaniyatning umumiy ilohiy belgisiga xos jihati shundaki, u diniy g`oyalar, tasavvurlar, tushunchalar, afsonalarni haqiqat sifatida qabul qilish hamda ruhiy kuchning mavjudligiga ishonishni targ’ib qila boradi. Diniy madaniyatning shakllanishi va rivojlanishida diniy urf-odatlarning yaratila borishi, shuningdek turli diniy bayramlar, marosimlarning o`tkazilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Eng muhimi u o`zining ana shu marosimlari bilan kishilar ko`nglida ko`tarinki kayfiyat, xursandchilik, hamkorlik, vijdon, burch, poklik, odamiylik va shu kabi insoniy fazilatlarni shakllantirish, ma‘naviy kamol topishga ko`maklashadi. Diniy madaniyatning xalq ongiga singib, uning qalbida chuqur ildiz otib ketishining boisi ham ularning oddiy kishilar ruhiyatiga moslashib, hissiyoti, tafakkuriga ta‘sir etadigan va ko`p vaqtgacha esda saqlanib qoladigan yorqin obrazlar, afsonalar, rivoyatlar, shaklida izhor qilinishidir. Diniy madaniyat xususida so`z ketganda, o`tmishda masalaga bir tomonlama yondashilib, uning ijobiy tomonlari inkor etildi. Hozirgi paytda o`tmishda qilingan xatolarga barham berilmoqda. Ijtimoiy adolat tiklanmoqda. Xalqlar, millatlar madaniyati va ma‘anaviyatining erkin rivojlanishiga imkonlar yaratib bermoqda. Bugungi diniy madaniyat tinchlikni saqlash, xalqlar o`rtasida do`stlik va hamkorlik aloqalarini o`rnatish, insoniyatni madaniy merosi va ijobiy urf-odatlari, an‘analarini avaylab-asrashga, ekologik va demografik muammolarini ijobiy hal etishga da‘vat etishga yetakchilik qilmoqda. Mana shuning uchun ham bugungi kunda diniy madaniyat haqida gap ketganda yurtboshimiz ta‘kidlaganidek, «Bugungi davlatchiligimiz haqida so`z yuritganda, rejalar tuzgan-da, dinni, eng avvalo, ham milliy, ham umuminsoniy qadriyat sifatida e‘tiborda tutishimiz lozim» (Qarang: I.Karimov. O`zbe-kistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T.,O`zbekiston, 1995 yil, 55-bet.) Siyosiy madaniyat esa, siyosatning mohiyatini anglab yetgan shaxslar va ijtimoiy guruhlarning jamiyat hayotiy faoliyati va siyosiy jarayonlar to`g`risidagi tushuncha va bilimlari yig`indisidan iborat bo`lib, ularning jamiyat siyosiy hayotida qatnashish darajasini anglatadi. Siyosiy madaniyat ma‘naviy madaniyatning boshqa tizimlaridan farqli ularoq siyosiy ong va siyosiy faoliyat shaklida namoyon bo`la boradi.

Siyosiy ong va siyosiy faoliyat umumlashib, bir-birini to`ldirib kelgan taqdirdagina siyosiy madaniyatga aylanadi. Chunki siyosiy ong mavjud bo`lsa-yu, u siyosiy faoliyat orqali mustahkam-anmasa, siyosiy faoliyatda o`z ifodasini topmasa, u oddiy safsatabozikdan iborat bo`lib qoladi. Yoki muayyan siyosiy g`oyalar, qarashlar va nazariyalar bilan asoslanmagan siyosiy faoliyatning umri qisqa bo`ladi. Siyosiy madaniyatning keng va tor ma‘nolarda ishlatish mumkin. Keng ma‘nodagi siyosiy madaniyat –bu aholining siyosiy bilimlarini, siyosiy voqealar, vaziyatlar va jarayonlarga beradigan baholari hamda ulardan kelib chiqadigan xatti- harakatlaridir. Tor ma‘nodagi siyosiy madaniyatda kishilarning davlat tomonidan olib borilayotgan siyosatga bo`lgan munosabatlari va mazkur voqea yuzasidan kelib chiqadigan fikr almashuvlari kiradi. Kishilar siyosiy madaniyatini qay darajadaligini aniqlashda ularning muayyan siyosiy voqealarga bo`lgan munosabatlari va xukumlariga qarab aniqlash mumkin. Kishilarning davlat siyosati va ijtimoiy hayot jarayonida faol ishtirok etishi siyosiy madaniyatning shakllanishida o`ta muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek ma‘naviy madaniyat tizimida fan alohida o`rin tutadi. Chunki, fan moddiy va ma‘naviy madaniyatning tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Qolaversa, fan o`z mazmun va mohiyatiga ko`ra ma‘naviy ishlab chiqarishning mahsuli sifatida o`zida insonning ma‘naviy holatiga xos jarayonni ifoda etishi bilan birga inson yashayotgan jamiyatning ishlab chiqarish munosabatlari jarayonida o`ziga xos vositaga aylana borishiga ko`ra ham moddiy madaniyatning namunasiga xoslik ko`rinishini kashf etadi. Shuning uchun ham fan madaniyat tizimi sifatida e‘tirof etilar ekan, eng avvalo uning insoniyatning xususiylashgan maxsus bilimlarini o`zida mujassamlashtira boruvchi ijtimoiy hodisa ekanligini nazardan qochirmaslik kerak. Bu o`rinda shuni ta‘kidlash joizki, fan har qanday tushuncha, qarashlardan farqli ularoq ijtimoiy amaliyotda jamiyat ehtiyojlariga hizmat qilish darajasiga ko`tarilgan nazariy va amaliy bilimlar majmui sifatida vujudga kela boradi. Binobarin ijtimoiy-madaniy taraqqiyot jarayoni shuni ko`rsatadiki, ijtimoiy amaliyot-insoniyatning bilim va malakalarini jamiyat manfaatlariga mos yoki zid ekanligini ko`rsata borish jarayonida fanga ulkan vazifalarni qo`yadi. Jamiyat hayotida o`ziga xos sotsial kuchga aylana borayotgan fan rang-barang olamdagi narsa va hodisalarni o`rgana borarkan, ular orasidagi o`zaro aloqadorlikni aniqlab ularning qaysi biri muhim, qaysi biri nomuhim ekanligi to`g`risida xulosalar chiqaradi. Fan ana shunday murakkab jarayonda insoniyatning ilmiy bilish faoliyatining o`ziga xos shakli sifatida tarkib topa borarkan, olamdagi cheksiz narsa va xodisalar tizimini o`rganadigan qonunlar majmuini ham kashf eta oladi. Voqelikni bilishning ob‘ektiv qonunlarini kashf eta borayotgan fan kishilarning nafaqat bugungi kun talablariga xos bilimlari darajasini kengaytiradi, qolaversa shakllanib borayotgan fanning qonunlari uzoq o`tmishdagi voqea hodisalarni bilishga, qayta tiklashga xizmat qiladi. Shuning uchun ham fan tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalarni nafaqat o`rgana boradi, o`z navbatida «aql kuchi»

sifatida kelgusida bo`ladigan yangiliklar, o`zgarishlar haqida bashorat qilish imkoniyatiga ham ega bo`ladi. Xulosa qilib aytganda, fan kishilarning ilmiy nazariy hamda amaliy faoliyatidagi tadqiqotlari bilan bevosita bog`liq jarayonda vujudga kela borib unda tabiat va jamiyat haqidagi inson tafakkuri tarqqiyotining ma h suli sifatida vujudga kela boradi. Biz yuqorida ma‘naviy madaniyat tizimining ayrim shakllari haqida qisqagina fikr va mulohazalarimizni bayon qildik. Shuningdek ma‘naviy madaniyat tizimining ayrim shakllari mavjudki, ularning har biri taraqqiyotimizning o`ziga xos xususiyatlarini takrorlanmas ahamiyatga molik nuqtai nazardan ifodalash va shu jarayonga rang-barang yo`nalishlarda ta‘sir etish imkoniyatlariga ega ekanliklarini ko`rishimiz mumkin.

Похожие

Mаdаniyat tipоlоgiyasi. Ibtidоiy vа Qadimgi dunyo mаdаniyati, ulаrning rivоjlаnish xususiyatlаri

Tеmur vа tеmuriylаr dаvri mаdаniyati

Dunyo mаdаniyati rivоjlаnishining muаmmоlаri. Mustаqillik shаrоitidа o’zbеk milliy mаdаniyatining istiqlоli vа istiqbоli

Madaniyatshunоslik fani prеdmеti va vazifalari

Mаrkаziy Оsiyo xаlqlаrining ilk uyg’оnish dаvri mаdаniyati