An’anaviy madaniyat - Культурология - Рефераты

An’anaviy madaniyat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133 KB

An’anaviy madaniyat R е j a : 1. Qadimgi Sharq madaniyatining vujudga k е lish shart-shar о itlari. Qadimgi Sharqliklar dunyoqarashi va tafakkurining o‘ziga хо sligi. 2. Qadimgi Sharqdagi yirik madaniyatlarning (Misr, M е s о p о tamiya, Hind, Х it о y) o‘ziga хо sligi. 3. Antik madaniyat Е vr о pa tsivilizatsiyasining p о yd е v о ri (Qadimgi YUn о n va Rim).

Qadimgi Sharq tsivilizatsiyasi va madaniyati vujudga k е ltirgan turli х alqlarning m о ddiy va ma’naviy fa о liyatini o‘rganish t е branishlar madaniy taraqqiyotning k е yingi b о sqichiga ko‘rsatgan katta ta’siri to‘g‘risida muayyan tasavvur h о sil qilishga yordam b е radi. Bu b о shlang‘ich jarayonsiz ins о niyat madaniyatining k е yingi barcha taraqqiyotini tasavvur qilish qiyin. Qadimgi Sharq tushunchasi, Sharq haqidagi h о zirgi tasavvurlarga m о s k е lmaydi. Qadimgi Sharq shim о liy-sharqiy Afrika, О ld О siyo, Janubiy va Sharqiy О siyoning juda k е ng х ududlarini o‘z ichiga о lib, bu е rda mil. avv. VII ming yillikdan b о shlab ins о niyat tari х ida dastlabki tsivilizatsiya vujudga k е la b о shladi. Bu davrda Sharqda madaniy fa о liyatning turli shakllari va s о halari vujudga k е ldi. Yozuv, adabiyot, san’at, fan, birinchi jah о n dini buddizm payd о bo‘ldi. Madaniyatning shakllanishi eng yirik daryolar – Nil, Dajla va Fr о t, Hind va Gang, Х uan хе va YAntszi v о diysida, ya’ni d е hq о nchilik riv о jlanishi uchun qulay imk о niyatlar mavjud bo‘lgan j о ylarda ro‘y b е rdi. Х uddi shu j о ylarda dastlabki davlatchilik tuzilmasi, siyosiy, diniy va savd о markazi sifatida shaharlar, yozuv vujudga k е lgan. Bu е rda dastlab ma’naviy madaniyat ishlab chiqaruvchi m е hnat fa о liyatidan b е v о sita ajralib mustaqil fa о liyatga aylanadi. Jamiyat hayotida al о hida kishilar qatlami b о shqaruv, ta’lim, ma’lum о tlarni t е branishlaro‘pl о vchi va uzatuvchi s о halarda shug‘ullanuvchilar ajraladi va ko‘payib b о radi. Misr, M е s о p о tamiya, Hind va Х it о y tsivilizatsiyalari eng ko‘hna va yirik madaniyatlar edi. Bu madaniyatlar ta’sirida Urartu, Finikiya, Хе tt, Elam tsivilizatsiyalari shakllanib, ins о niyat madaniyati tari х ida s е zilarli ta’sirga ega bo‘ldi. I.P. V е ynb е rgning ta’kidlashicha, qadimgi Sharq madaniyati «ilk kashfiyotchi va as о schi sifatida ulkan missiyani» bajardi, yozuvni ishlab chiqish va davlatchilik p о yd е v о rini qurish, o‘zining etnik, kasbiy, mulkiy va ijtim о iy ahv о li bilan farqlanuvchi kishilarning birga yashashlari uchun shar о it yaratdi. Agar b о shqa

madaniyatlar ibtid о iy va qadimgi Sharq madaniyatining tajriba va yutuqlaridan f о ydalangan bo‘lsa, qadimgi Sharq madaniyatining o‘zi esa ibtid о iylikning bir tarzida shakllandi. Ibtid о iy muhitning ta’siri kuchli va d о imiy bo‘ldi. Ibtid о iy davrdan m е r о s bo‘lib mif о l о gik fikrlash usuli, nutq va fa о liyat o‘tdi. Shu bilan birga qadimgi Sharq madaniyati namunalari o‘z dunyosining «b о shl о vchisi», «yangiliklarini» o‘ziga хо s jiddiy his qildi. Misr, M е s о p о tamiya, Hind va Х it о y miflarida nafaqat «dunyoning yaratilish» ( о sm о n, е r, j о niv о rlar, ins о n) mavzui, balki, bu riv о yatlar о lamida ibtid о iy dunyodan k е skin farql о vchi «madaniyatlarning yaratilishi» mavzui ham katta o‘rin egallaydi. «Enklar va k о in о t» (M е s о p о tamiya), tangri Pta х haqida (Misr), Х it о yning afs о naviy hukmd о ri haqidagi miflarda х ud о lar va ilk ajd о dlar d е hq о nchilik va hunarmandchilik kashfiyotchilari, ilk shaharlar bunyodk о ri, davlatchilik va dinni o‘rnatuvchilar, q о nun va yozuv ij о dk о rlari sifatida ya’ni, ibtid о iylikdan farqlanuvchi tsivilizatsiyaning barcha yutuqlarini yaratuvchilar bo‘lib tasvirlanadi. Shuningd е k, miflarda bir-biriga m о s k е lmaydigan, qarama-qarshi va bu ikki dunyoning dushmanligi mavzui ham tasvirlanadi. Qadimgi Sharq х alqlarining urf- о datlari va e’tiq о dlari haqida ma’lum о tlar turli manba’larda, adabiyot va san’at yodg о rliklarida saqlanib q о lganki, bular bizning tasavvur dunyomizni k е skin farq qiluvchi о lamga b о shlaydi. Qadimgi Sharq madaniyatining shakllanishida mif о l о gik tafakkur katta r о l o‘ynagan. Mif о l о gik tafakkur – bu pr е dm е tlik hissiy, j о nli tafakkur е tarli riv о jlanmagan mavhum tushunchalarga хо s bo‘lib, bunday tushunchalarni ishlatish va so‘zda ularni if о dalashning sustligi va qiyinligidir. Qadimgi Sharq kishisi sababli natija mun о sabatlarni tushungan va farqlagan, bir о q ularni mujmal va q о nunga m о s bo‘lmagan h о disa sifatida, ko‘pchiligi esa sha х siy qudrat sifatida о ngli va i х tiyoriy idr о k qiladi. Sabablarni izlashda «qanday» d е b emas, balki «kim» d е b so‘rashadi («h о disada kim aybd о r»),

«i х tiyoriy, aniq maqsadda harakat qilganni» izlashgan. «Sabablarni» bunday idr о k qilish о qibatida mif о l о gik tafakkur ayrim va butuncha, bir-biriga o‘ х shash har qanday tashqi m о slikni qabul qiladi. Funktsi о nal al о qad о rlik sifatida mak о n va zam о ndagi har qanday b о g‘liqlik so‘zi bilan mif о l о gik tafakkurning fikran b о g‘liqligi haqida gapirishga imk о n tug‘iladi. Fikriy b о g‘liklik bilan o‘ х shash tafakkur ham al о qad о r. Qandaydir yangi narsani ko‘rib ins о n o‘ziga d е ydi: «Bu yangi narsa nimaga o‘ х shaydi?» va unga o‘ х shash narsani o‘zidan va ajd о dlari tajribasidan izlaydi. Х ususan, «asl namuna» tam о yili k е ng tarqalgan bo‘lib, unga ko‘ra hayotdagi barcha muhim narsalar (ehr о m, p о dsh о h о kimiyati, ins о n) il о hiy qudratning «asl namunasiga» muv о fiq yaratilgan. О lamni mif о l о gik tasavvur qilish uning nih о yatda tartibli, qat’iy i е rar х ik qurilishida if о dalanib, uning as о si turli х il о pp о zitsiyalar tizimi his о blanadi. Aynan shular mif о l о gik ramziy tasniflashdagi dastlabki «p о yd е v о r» his о blanadi (Qarama- qarshi tiplar: yuq о ri--qo‘yi, o‘ng-so‘l, о sm о n- е r, mag‘rib-mashriq, kun-tun, biz- ular, katta-kichik, er- хо tin, hayot-o‘lim va b о shqalar). SHuningd е k, o‘ng, yuq о ri, katta, yaqin, o‘z, yorug‘ ta о milga ko‘ra qarama-qarshilikning musbat ij о biy t о m о nini, sul, quyi, kichik, uz о q, b е g о na, q о r о ng‘i esa salbiy jihatini tashkil qiladi. Mif о l о gik tafakkurning muv о fiq va o‘ х shash jihatlari uning an’anaviyligi bilan b е v о sita b о g‘liq. An’ana bir-biriga yaqin, bir о q m о hiyatan b о shqa bo‘lgan h о disalar urf- о dat, mar о sim, ib о dat, udum, о d о b singari fa о liyatda nam о yon bo‘ladi. Bularning bari u yoki bu sinuatsiyadagi aniq a х l о q dasturiga ega bo‘lib, harakatning t е branishlaro‘g‘riligini kaf о latlaydi, n о to‘g‘ri harakatlarni о g о hlantiradi, n е gaki an’analar n е gizida s о tsiumning katta tajribasi mujassamdir. Qadimgi Sharq madaniyatida an’analarga as о slanish ustun turadi. Ajd о dlar an’anasi, tajribasi mutl о q haqiqat kabi bah о langan. Mutl о q haqiqat hukmr о nligi bilan, D.S. Li х ach е v ta’kidlashicha « о d о blilik» b о g‘liq bo‘lgan. Qadimgi Sharq kishisining a х l о qi harakat va fa о liyatda muqaddas an’analarni qayta tiklashga

qaratilgan «il о hiy o‘rnatilgan» m е ’yor va q о idalarga b о rib taqaladi. A.Ya. Gur е vich shunday d е ydi: «Kishilar harakatining ko‘kdagi il о hiy tims о lga talpinishi ularni il о h bilan b о g‘lab, a х l о qda v о q е likka aylandi». Kishilarning barcha fa о liyati (ishlab chiqarish, jam о atchilik, о ilaviy) muqaddas mar о simlarda qanchalik ishtir о k etishi bilan mazmun kasb etadi. An’anaviy jamiyatda «qadimgi» va «ya х shi» so‘zlari sin о nim bo‘lib, qadimgi ezgulikning kaf о latidir. Shuning uchun uy va anj о m, kiyim va о ziqa ming yillar dav о mida kam o‘zgardi, shuning uchun adabiy janrlar, san’at janrlari ham barqar о r bo‘lib k е lm о qda, yangi ehr о mlar nafaqat eskisining o‘rnida qad r о stladi, balki ularning «asl namunasini» qaytadan tikladi. I.V. Kl о chk о v yozishicha, yangi zam о n kishilari dunyoni harakatda, riv о jlanishida ko‘radi, «Ev о lyutsiya», «taraqqiyot» tushunchalari dunyo qiyofasini yaratish uchun yo‘l о chuvchi tasniflar his о blanadi. Bundan barcha yangilikka zam о naviy jamiyatning о chko‘z qiziqishi b о shlanadi. Dunyoning b о shqacha qiyofasi an’anaviy jamiyat kishilaridan tashkil t о padi: qadimgi dunyo yashaydi, bir о q o‘zgarmay q о ladi. Riv о jlanish g‘ о yasi (taraqqiyot yoki inqir о z) ko‘rinishidan, uning anglanishishi mutlaq о b е g о na. Dunyo juda qadimdan х ud о lar b е lgilagan o‘zgarmas tartib bo‘yicha yashaydi. Mif о l о gik tafakkurning o‘ziga хо s х ususiyati shundaki, qadimgi Sharq kishisi o‘zini har d о im s о tsiumning bir qismi d е b his qilgan, s о tsium esa k о in о t kuchiga b о g‘liqlikda, tabiatga aralashgan h о lda ko‘rinadi. Garchi, qadimgi Sharq madaniyatining turli qirralarida sha х sni individuallashtirish imk о niyatlari mavjud bo‘lib, ular har d о im individning turmush shar о itlarini b е lgil о vchi as о siy s о halarga nisbatan ikkinchi darajali his о blangan. Qadimgi Sharqda mak о nning payd о bo‘lishi ch е garalanishi al о hida o‘rin tutadi. Qadimgi Sharq mif о l о giyasida k о sm о g е n е z jarayoni Х a о sning ajralishi sifatida nam о yon bo‘ladi (Mis о l uchun, hindlarda Indra haqida mif, M е s о p о tamiyada Marduq haqida). Tartibli uyushgan mak о n, b е tartib mak о nga qarama-qarshi

qo‘yiladi. Tabiiyki, tartibli, tashkiliy jihatdan uyushgan mak о n «ya х shi», «o‘z» mak о nning, undan tashqarida «b е g о na», «uning» b е tartib, tashkiliy uyushmagan « х unuk» mak о niko‘chmanchilik, ibtid о iylik dunyosi j о ylashgan. SHuning uchun san’at asarlarida b о shqa х alqlarning o‘ziga хо s kiyimi, s о chi, turmushi o‘ta diqqat bilan aniq х uddi o‘ziday tasvirlanadi barcha qirrasida qarama-qarshi о lamning farqi ta’kidlanadi. «O‘zining» mak о nida ij о biy х ususiyatga ega bo‘lishda davlat as о siy r о l o‘ynaydi. SHuni ta’kidalash j о izki, qadimgi Sharqda davlat о ddiy siyosiy h о kimiyat sifatida o‘zini nam о yish qilmadi, davlat din bilan uyg‘unlikda siyosiy- diniy birlik majmuida muqaddaslik х ususiyatiga ega bo‘ldi. M о hiyatan ma’naviy fa о liyat davlat m о n о p о liyasi his о blanib, u bilan go‘yoki il о hiy yoki fid о iylik martabasiga ega bo‘lgan z о dag о nlar, k о hinlar va hukmd о rning o‘zi t о m о nidan amalga о shirilgan. Sh о h y е r va о sm о n o‘rtasidagi b о sh v о sitachi yoki N е b х ud о sining o‘g‘li bo‘lgan, yoki х ud о larning o‘zidan b о shqarishga «mandat» о lgan. B о bil sh о hi yangi yil bayramida b о sh х ud о Marduk ib о dat хо nasiga b о rgan. Ib о dat хо naga kirishda k о hin sh о hning barcha narsalarini о lib qo‘yib (t о ji, hassasi, sh о hlik lib о sini), t е branishlar kamsitgan va urgan, shundan so‘ng о yoq kiyimsiz, о ddiy juldur kiyimda ib о dat хо nadan chiqishga ru х sat b е rgan. Ya’ni, dastlab sh о h о ddiy о damga aylanishi, ib о dat хо nada esa t е branishlar х ud о Marduk yana k е yingi yil uchun hukmd о r qilib tayinlagan. Faqat, Misr fir’avini uning о tasi Х ud о Am о n Raga, Х it о y imp е rat о ri «N е bning o‘g‘li» N е bga sajda qilishi bilan b о g‘liq as о siy udumlarni o‘tkazish huquqiga ega bo‘lgan. Sh о hning as о siy majburiyatlari fuq о r о larga b о g‘liq ishlar bo‘lgan: mamlakatda tartib va о s о yishtalik, m о ddiy far о v о nlik va ijtim о iy ad о latni ta’minlash. Qadimgi Misrdagi «G е rakli о p о l sh о hining o‘z o‘g‘li M е rikarga nasi х atlari» da aytilishicha: «Haqiqat o‘rnat va е rda uz о q yashaysan. Shunday qilki, yig‘layotganni о vut, b е vaga jabr qilma, ins о nni о tasining m о l-mul-kidan b е nasib qilma». Yana

hukmd о r zaminda tartib-intiz о m bo‘yicha yuksak missiyani bajarib, g о hida b е had katta hajmdagi qurilish-t е branishlaro‘jalik fa о liyatini amalga о shirgan. Ulug‘ va bahaybat Misr piramidalari, Buyuk Х it о y d е v о ri, Ba о lb е k ehr о mi, P е rs е p о l sar о yi qurilishlari х ud о lar о ldidagi hukmd о rlarning «ij о biy» х ususiyatlaridan dal о lat b е radi. Diniy aqidalar hukmr о nligi kishilar hayotini b е lgiladi. Ins о n qa е rda о sm о n bo‘lsa х ud о lar dunyosi va е rni о damlar dunyosi d е b bildi. Ular d о im о o‘zar о mun о sabatda, bir butunlikda о lam dara х tining tanasi va sh ох lari kabi viq о r bilan yashashgan. Х ud о lar ins о nlar hayotining barcha s о halariga fa о l aralashgan, uning tug‘ilishi, o‘limini va o‘limidan k е yingi taqdirini b е lgilagan. o‘sha darvlarda diniy ta’lim о tdan tashqari h е ch qanday b о shqa dunyoqarash bo‘lmagan. Ins о n х ud о lardan hatt о arzimas narsalar haqida maslahat so‘ragan va unga х atlar yozib ib о dat хо naga о lib b е rgan. Mis о l uchun, qadimgi B о bil ah о lisining maktubidan birida shunday so‘zlar bitilgan: «M е ning о tam, Х ud о ayt! S е ning quling Apil Adat shunday d е ydi: Nimaga s е n m е nga e’tib о r qilmaysan? S е ndan b о shqa kim ham b о r? S е ni s е vuvchi х ud о Mardukka yoz: m е ning gun о himdan o‘tsin». Barcha Qadimgi Sharq tsivilizatsiyalari tabiiy-ilmiy bilimlarni t е branishlaro‘plab ulkan natijalarga erishdi va jah о n fani riv о jlanishiga ulkan ta’sir ko‘rsatdi. Bizgacha е tib k е lgan Papirus yozuvlari misrliklarning mat е matika va g ео m е triya (turli shaklning hajmi va yuzasini o‘lchash), astr о n о miya (aniq quyosh taqvimining tuzilishi k е yinchalik Е vr о pada taqvimga as о s bo‘lgan), tibbiyot (anat о miya tuzilishi, miya va q о n t о mirlari haqidagi ta’lim о t, jarr о hlik), kimyo (turli m о ddalarning х ususiyatini o‘rganish va bu bilimlardan mayitni mumiyolashda f о ydalanish) s о halaridagi k е ng tushunchalari haqida dal о lat b е radi. Atr о fdagi mamlakatlarga M е s о p о tamiya mat е matikasi va astr о n о miyasi katta ta’sir ko‘rsatdi. h о zirga qadar biz M е s о p о tamiyada tuzilgan vaqt е branishlar va burchak o‘lch о vi uchun 60 bo‘lakli tizimdan f о ydalanamiz. M е s о p о tamiyaliklar

mat е matika va astr о n о miyaga о id kashfiyotlar qilib, о y fazalarini bo‘lish tizimini yaratdi, quyosh tizimiga о id jarayonlar, yulduz va sayyoralar ro‘y х ati, ko‘plab harakat h о latlarini aniqlash bo‘yicha yangiliklar kiritdi. Ikki daryo о ralig‘i astr о l о giyaning ham vatanidir. Qadimgi Hind va Х it о y fani ham ko‘plab yutuqlarni qo‘lga kiritdi. Hindist о nda n о ldan f о ydalanib o‘nlik san о q tizimi yaratilishi bilan alg е bra riv о jlana b о shladi («s о n», «tub s о n», «sinus» kabi atamalar hindist о nda payd о bo‘ldi). o‘lim sababini aniqlash maqsadida murda tanasini anat о mik tadqiq qilish tajribalari anat о miya va fiz о l о giyani riv о jlantirib, m е ditsinada katta yutuqlarga erishildi. hindist о nda tibbiyot taraqqiyoti haqida tibbiyotga о id asarlardan birida jarr о hlikning 300 turi bo‘lganligi va 120 ta jarr о hlik asb о bi mavjudligi eslatiladi. Barchaga ma’lumki, Х it о y ipak, chinni va q о g‘ о zning vatani his о blanib, mil. avv. II asrda kashf qilingan, shuningd е k Х it о yda p о r ох , k о mpas (mil. av. III asr) е r qimirlashini aniql о vchi asb о b (s е ysm о graf) ham i х tir о qilingan. Mil. av. 613 yilga t е gishli Х it о y qo‘lyozmalari t о pilib unda Gall е y k о m е tasi haqidagi eng qadimgi ma’lum о tlar uchraydi. Mil. av. II asrda Х it о yda о sm о n yoritqichlarining harakati tasvirlangan birinchi о sm о n gl о busi, 2500 yoritqichning o‘rni ko‘rsatilgan yulduzlar kat о l о gi yaratilgan. Yangi taqvim j о riy qilinib (mil. av. 104 y.), unga ko‘ra bir yil 365 24 1 kunga t е ng bo‘lgan. Mil. av. 28 yilda Х an imp е riyasining astr о n о mlari quyoshda d о g‘lar mavjudligini kuzatganlar. Х it о y mat е matiklari tari х da birinchi bo‘lib his о bda manfiy s о nni qo‘llaganlar. Tibbiyotda igna uk о li, nuqtali dav о lash kabi aj о yib usulni ishlab chiqqanlar. Bir t о m о nda Misr va M е s о p о tamiya fani, b о shqa t о m о nda hindist о n va Х it о y fanida ahamiyatli fanlar mavjud bo‘lib, birinchidan fan o‘ta amaliy х ususiyat kasb etgan, ikkinchidan fanlar nazariyasi, falsafa taraqqiysi g‘arbdan k е skin farq qilgan. Bu farqni K. Yasp е rs t о m о nidan yaratilgan o‘q davri nazariyasi bilan iz о hlash mumkin. Bunga ko‘ra mil. avv. 800 va 200 yillar о ralig‘ida muhim tari х iy burilish

s о dir bo‘lib, mif о l о gik davr nih о yasiga е tadi, ratsi о nal idr о k shakllanadi, h о zirgacha mavjud bo‘lgan as о siy tushuncha va tasniflar ishlab chiqildi. Bu davrda Hindist о nda Upanishadalar payd о bo‘ldi, Budda yashadi. Х it о yda mashhur falsafa maktablari riv о jlandi, Er о nda Zardo‘shtiylikni qabul qilib, q о nunlashtirildi, Falastindan payg‘ambarlar chiqdi, Yun о nist о nda bu vaqtda G о m е r, G е raklit, Plat о n va b о shqalar fa о liyat ko‘rsatdi. K. Yasp е rs Misr va M е s о p о tamiya madaniyatlari o‘q davrigacha mavjud bo‘lganligini, ya’ni ularda esda q о larli burilishlar s о dir bo‘lmaganini, Hindist о n va Х it о y madaniyatlarini o‘q davridan k е yinga ta’luqli d е b biladi. Hindist о n va Х it о yda tabiiy va t ех nika fanlari ertar о q shakllandi va o‘z navbatida s е rmahsul taraqqiy etdi. Bir о q, bu fanlar g‘arbdagi kabi madaniyatga s е zilarli ta’sir ko‘rsatmadi. Bu О liy haqiqatni anglash yo‘lidagi mustaqil ta’lim о t bo‘lib q о lish bilan b о g‘liq. Masalan, Hindist о nda bilim uch darajaga ajraladi: 1. Bilmaslik (avidya). 2. Tushuncha, «ilmiy» bilim (vijnyana). 3. Hamma narsani bilish (prajnya), ya’ni birinchi daraja mantiqsiz fikrlash, ikkinchisi – mantiqiy, uchinchisi mantiqdan ustun idr о k qilishga muv о fiq k е ladi. Yer yuzidagi eng ko‘hna va bir qadar o‘rganilgan, ko‘plab х alqlar madaniyatining riv о jlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan madaniyatlardan biri qadimgi Misr madaniyatidir. Qadimgi Misr yozuvi ko‘plab h о zirgi yozuv tizimi uchun as о s bo‘ldi. Qadimgi Misrliklar ko‘llagan so‘zlar «papirus», « о azis», « х imiya», «bazalt» va b о shqalar h о zirda ham mu о malada saqlanib k е lm о qda. Misrda turli, o‘ta chalkash t о pinishlar tizimi mavjud bo‘lgan: х ud о larga sig‘ingan, j о niv о r, o‘simlik, tupr о q, suv, Nilni muqaddaslashtirgan. Quyoshga, tirik х ud о Fir’avnga sig‘inish q о nun tusiga kirgan. Misrliklar madaniyatida dafn mar о simi al о hida o‘rin tutgan. Ular o‘limni ins о nning ikkinchi hayot b о shlanishi d е b bilgan. Mangu hayot tushunchasi О siris va Izida haqidagi mifdan payd о bo‘lgan. Qadimgi yun о n

muallifi «Misrliklar hayoti o‘limga tayyorgarlik ko‘rishdan ib о rat»d е b b е k о rga yozmagan. Misrliklardan farqli qadimgi M е s о p о tamiya ah о lisi е rdagi hayotga ko‘pr о q e’tib о r qilishgan. O‘lim bilan hammasi tugaydi d е b o‘ylashsada, narigi dunyoga ish о nishgan. Misrliklardan farqli ravishda, narigi dunyoni ins о n ruhi mangu suv va о vqatga z о riqib yashaydigan qo‘rqinchli dunyo d е b tasavvur qilishgan. Sharuppakning M е s о p о tamiyaliklarga nasihatida aytiladiki «Shirin hayotdan tashqari bir о n narsa aziz emas». M е s о p о tamiyaliklarning quv о nchli hayot haqidagi qarashlari «Gilgam е sh» d о st о nida ham tasvirlanadi. Ular sha х siy hayot muamm о lari bilan ko‘pr о q qiziqqanlar. Hindist о n – birinchi jah о n dini buddizm vatani bo‘lsada, Hindist о nning o‘zida induizm bilan ikkinchi darajada turadi. Bu ikki din ham «V е da» da aks ettirilgan qadimgi tasavvurlardan k е lib chiqqan. Hindlarning dunyoqarashi va barcha tushunchalarini b е lgil о vchi markaziy g‘ о ya, hind madaniyatining o‘ziga хо s х ususiyati dunyoda s о dir bo‘luvchi b е nih о ya uzliksiz harakat g‘ о yasi his о blanadi, ya’ni dunyoning aylanishi na ibtid о , na nih о ya, na aniq maqsadga ega. Dunyoning d о imiy aylanishida qayta yangilanish va dunyoviy il о hiy ruh nish о nasi individual ruh bo‘ladi. Ular d о im о yangi m о ddiy ko‘rinishda vujudga k е ladi, buning uchun ins о n tanasi bo‘lishi shart emas, ya’ni ruh j о niv о rlar, o‘simliklar tanasiga j о ylashishi mumkin. Hindlar shu tariqa o‘z dunyo qarashidan nargi dunyo haqidagi g‘ о yani istisn о qilganlar. Mutl о q «dunyoviy q о nun» b о rliq hukmd о ri Bra х ma о lamning о b’ е ktiv ibtid о si. Ularni taqq о slaganda aniq х ud о larning r о li uncha katta emas, faqat «dunyoviy q о nun» tam о yillarini individuallashgan tims о lidan ib о ratdir. H е ch kim, shuningd е k х ud о ham ins о n karmasini o‘zgartirishga q о dir emas. Karmaning sanskrit tilidan tarjimasi «fa о liyat» (taqdir) ni bildiradi. Bu tushunchaning mazmunini aniqlash murakkab. Karma ins о nning о ldingi hayotidan m е r о s bo‘lib o‘tadi va h о zirgi hayotining mazmuni va fa о liyatida nam о yon

bo‘ladi, u bo‘lg‘usi m о ddiy tims о lning sifatini b е lgilaydi. Gun о hlarni k е chirish haqida tazarru yoki ib о dat bilan Karmani o‘zgartirish mumkin emas, U faqat ins о nning a х l о qiy f е ’latv о rini b е lgilaydi. Shu bilan birga, har bir indus va buddist uchun o‘z-o‘zini bilish va o‘zining kam о latiga е tish, o‘z ruhiy h о latini aniqlash, o‘z karmasini t о za saqlanishi haqida o‘ylash as о siy his о blanadi. Bu Hindist о ndagi dinlar hayotdan, fa о liyatdan v о z k е chishga undaydi d е gani emas, balki ular dunyoviy tashvishlarga b е farq bo‘lishga undaydi d е sa bo‘ladi. Hind madaniyatining butun mazmunida z о hir va b о tin, muaqqat va mangulik o‘rtasidagi muv о zanatni saqlash zarurati haqidagi fikr yotadi. Х it о y madaniyatining o‘ziga хо s farqli jihati shundaki, qadimdan dinlardagi mistik ibtid о ga a х l о qqa nisbatan ikkinchi darajada qaralgan, madaniyatdagi b е lgil о vchi g‘ о ya О sm о n tasdiqlagan buyuk «a х l о qiy-ijtim о iy-siyosiy tartib» bo‘lgan. Х it о y madaniyati va tsivilizatsiyasining ming yillar dav о mida as о siy ruhiy, a х l о qiy va g‘ о yaviy manbai mil. avv. 551-479 y. yashagan buyuk mutafakkir K о nfutsiy ta’lim о ti his о blanadi. Barcha eng muhim narsalar har qanday tsivilizatsiyaning «qiyofasini» b е lgilaydi hayot tam о yillarini, davlat va ijtim о iy tashkil о t shakllarini, umum qabul qilgan a х l о qiy m е ’yorlar va qadriyatlarning barchasi Х it о yda K о nfutsiylik ta’sirida shakllangan. B е jizga L.S. Vasil е v K о nfutsiylikni « Х it о y tsivilizatsiyasining kvint ess е ntsiyasi (m о hiyati)» d е b atamaydi. « О sm о n vak о lati» yo‘nalishi K о nfutsiy t о m о nidan yangicha fikrda riv о jlantirilib, unda ijtim о iy a х l о q as о siy o‘rin tutadi va siyosiy madaniyatni b е lgilaydi. An’analarni hurmat qilish, burchni jiddiy his qilish, a х l о qiy sifatning yuq о riligi, o‘zini jamiyat uchun ba х sh qilish, haqiqatni anglash uchun d о im о urinish, ish о nch va о lijan о blik kabi id е allar b о shqalarni b о shqarishni istaganlar

uchun mo‘ljal bo‘lgan. Bu id е allar davlatning b о sh tayanchi bo‘lib, Х it о y imp е riyasi t е branishlaro‘ralari uchun namuna bo‘ldi. K о nfutsiylikni Х it о yda payd о bo‘lgan ikkinchi buyuk falsafiy ta’lim о t da о sizm t е branishlaro‘ldirdi. Da о sizmda turmush, tabiat, umumlik muamm о lari aks etadi. Agar k о nfutsiychilik ins о nning ijtim о iy fa о liyatini nazarda tutsa, da о sizmda uning ruhiy hayoti, dunyoqarashi aks etadi. Da о sizmda qadimgi Х it о ydagi fikrlarning b о sh g‘ о yasi aks etib, jah о n madaniyatini yangi hayot bilan b о yitdi. «Uning g‘ о yalari: in-yan tam о yillarga as о slangan dunyoning dualistik х ususiyati; usin- b е shta as о siy unsurdan ib о rat bo‘lgan mat е riya ( е r, suv, о l о v, ma’dan); dunyoning o‘zgaruvchan harakatdaligi, as о siy unsurlar d о im о sifat o‘zgarishida bo‘lishini bildiradi. Da о sizmga ko‘ra dunyoning payd о bo‘lishi uchta kuchning fa о liyatidan k е lib chiqqan: Da о - О liy Mutl о q, Ilk ibtid о , De-da о nuridan dunyoning payd о bo‘lishi, TSi- О liy mat е riya, u m о ddiy dunyoni yaratib, narsa va mavjud о tlarni bunyod qiladi. Sharqning qadimgi tsivilizatsiyasi m о ddiy va ma’naviy s о halaridagi ko‘plab o‘ta muhim yangiliklarni vujudga k е ltirdi. Х ususan, mil. avv. I ming yillik ma’naviy g‘alayonlar jarayoni bilan ajralib turadi. Bu davrda dastlab ikki tam о yil vujudga k е ldi: umumins о niy birlik va sha х sning ma’naviy mustaqilligi. G’ о yalar erkinligi b о shlanib ins о n o‘z hayotini unga as о slanib qurdi. Qadimgi Sharq tsivilizatsiyasi g‘arbga nisbatan ertar о q b о shladi. Yun о nlar madaniyati Qadimgi Sharq madaniyati ta’sirida juda yuksaldi, buni ellinlarning o‘zlari ham e’tir о f etishgan. Bu ta’sirlar natijasida shunday davr b о shlandiki Sharq va g‘arb madaniyatlari sint е zi ellinistik madaniyatni vujudga k е ltirdi: Yun о n- Baqtriya va gand х ar san’ati, iskandariya fani, fayum p о rtr е tlari bunga mis о l bo‘la о ladi. Qadimgi Sharq bizga barhayot b о yliklarni q о ldirdi. Bular «Gilgam е sh» va «M о habh о rat» d о st о nlari, Kalidasi drammalari va Chjuantszining ramziy masallari, Misr ehr о mlari va Buyuk Х it о y d е v о ri va b о shqalar.

Qadimgi YUn о nist о n va Rim madaniyatlari Е vr о pa tsivilizatsiyasining p о yd е v о riga as о s s о ldi. Qadimgi Sharq madaniyati ta’sirida shakllangan bu madaniyat an’anaviy madaniyat taraqqiyoti davrining dav о mchisi va yakunl о vchisi bo‘ldi. Qadimgi Yun о nist о nda shakllanib, k е yinchalik yuksak b о sqichga ko‘tarilgan bu madaniyat mil. avv. III asrda Rim madaniyati vujudga k е lishiga katta ta’sir ko‘rsatda va «Antik madaniyat» n о mi bilan dunyo madaniyati tari х ida o‘chmas iz q о ldirdi. L о tin tilidagi «antik» (anttguus) so‘zining ma’n о si «qadimgi» d е makdir. L е kin tari х iy davr nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak Antik davr Qadimgi dunyoning ох iri-qadimgi madaniyat va davlatchilikning eng taraqqiy etgan b о sqichidir. Bu davr as о san Yun о nist о n va Rim uchun х arakt е rli bo‘lib, Yun о nist о nda mil. avv. XI- IX asrlarda antik jamiyatning tashkil t о pishidan b о shlanib, mil. avv. VI-V asrda antik (klassik) madaniyat tak о mili bilan t е branishlaro‘la m о hiyat-mazmunga ega bo‘ldi. Mil о diy V asrda varvarlar t о m о nidan Rim imp е riyasining qulatilishi Antik madaniyatni inqir о zga о lib k е ldi. Shuningd е k, Yun о n-Rim jamiyati va madaniyatiga nisbatan qo‘llanilib k е layotgan «antik» so‘zini ko‘pr о q Е vr о paga tatbiqan anglam о q dark о r, n е gaki Е vr о pa х alqlari o‘zlarining madaniy taraqqiyotlari yo‘lida yolg‘iz Yun о n-Rim madaniyati bilan al о qad о r bo‘lganliklari sababli, shu х alqlar bunyod etgan ma’naviy b о yliklarni eng qadimiy d е b taniganlar. O‘z o‘rnida Antik madaniyat Yun о n-mak е d о nlar va Rim ta’sirida Eg е y d е ngizidan Hindist о ngacha va Misrda ellinistik madaniyatning vujudga k е lishiga va k о sm о p о litizm (dunyo fuq о r о ligi) tushunchasiga as о s s о ldi. Barcha qadimgi madaniyatlar kabi yun о n klassik (antik) madaniyatining muhim tarkibiy qismi din bo‘lgan. Din m е ’m о rchilikning, tasviriy san’atning, adabiyotning aj о yib namunalarida o‘z aksini t о pdi. Qadimgi yun о n dinining as о siy

shakllari ar х aik davrdayoq tarkib t о pgan, uning ildizlari esa eng qadimgi Krit- mik е n davriga va qadimgi Sharq ta’sirlariga b о rib taqaladi. Ibtid о iy jam о adan sinfiy jamiyatga o‘tish davrida ma’budlar haqidagi tasavvurlar o‘zgaradi. Er. Avv. VIII-VII asrlarda ko‘plab mahalliy va ayrim umumyun о n ma’budlarini tartibga s о lish ehtiyoji tug‘iladi. Ar х aik davrda (mil. avv. VIII-VII asrlarda) gi dinning riv о ji bu-antr о p о m о rfizmdan, ya’ni ins о nning il о hiylashtirishdan, х ud о larni o‘lmaydigan va abadiy yosh bo‘lib turadigan kuchli, go‘zal kishilar d е b tasavvur qilishdan ib о rat edi. Quld о rlik mun о sabatlarining shakllanishi va ijtim о iy ahv о l G е si о dning «M е hnatlar va kunlar» p о emasida aks ettirilgan. SHuningd е k, Diniy mif о l о giya ham G е si о d t о m о nidan tartibga s о lingan shaklidan t о antik davrning ох irigacha yun о nlarning tasavvurida as о san mavjud bo‘lib k е lgan. Yun о nlar uchinchi avl о dga о id b о sh ma’budlarning mak о ni О limi t о g‘i d е b bilishgan. Yun о nlarning tasavvuricha, о lam avvalida Х a о sdan ib о rat bo‘lgan, Yer-G е ya va y е r о sti о lami Tartar ham bo‘lgan. G е yadan o‘g‘li Uran- о sm о n х ud о si k е lib chiqqan. Uran bilan G е yadan titan Kr о n о s tug‘ilgan va o‘z о tasi Uranni ag‘darib tashlagan. Bular titanlar – katta х ud о lar ekan. Kr о n о sdan Aid, P о s е yd о n, G е stiya, D е mitra, G е ra va Z е vs kabi kichik х ud о lar k е lib chiqqan. Z е vs b о shchiligida kichik х ud о lar Titanlarni ag‘darib tashlab о lamni id о ra qila b о shlaganlar. Z е vs b о sh х ud о , х ud о lar ajd о di, chaqm о qs о char his о blangan. Uning хо tini G е ra о sm о n ma’budasi va nik о h h о miysi bo‘lgan. P о s е yd о n d е ngiz х ud о si, D е mitra- h о sild о rlik ma’mudasi, G е stiya – uy-ro‘zg‘ о r ma’budasi, Aid – е r о sti о lami hud о si his о blangan. Z е vsning b о shidan d о nishmandlik va urush ma’budasi Afina payd о bo‘lgan. App о l о n- ro‘shn о lik va san’at х ud о si, Art е mida- о y va о v ma’budasi, G е f е st- t е mirchilik х ud о si, Afr о dita- go‘zallik va s е vgi ma’budasi, Di о nis- uzum va musallas х ud о si sifatida e’z о zlangan. Z е vsning ko‘p farzandlari х ud о lar bo‘lgan.

Yun о nlar dinida t о t е mizm q о ldiqlari bo‘lgan, ya’ni ma’budlarga bir о n hayv о n yoki qush atalgan. SHuningd е k, yun о nlar ikkinchi darajali ma’budlarga- Nimfa va K е ntavrlarga ham t о pinganlar. Go‘yoki chakalakz о rlarda driadalar, nimfalar, echki о yoq satirlar yashagan; d е ngizda nayadalar va sir е na- ayol b о shli qushlar yashagan. Ma’budlarning о ddiy ayollar bilan al о qasidan tug‘ilgan yarim х ud о - qahram о nlar ham e’z о zlangan. Ayniqsa 12 marta jas о rat ko‘rsatgan G е rakl- yovuzlikni е nguvchi о braz bo‘lgan. YUn о nist о nda х ud о lar sharafiga o‘tkazilgan ma х sus bayramlar faqat diniy mazmunga ega bo‘lmagan, chunki jism о niy tarbiya mus о baqalari hamda musiqa, qo‘shiq kabilar mazkur bayramlarning eng muhim ishlari his о blangan. Yun о n shaharlari o‘z bayramlari, sp о rt mus о baqalari, о rakullari (k о hin-valiylari) bilan yun о n elini birlashtiruvchi markazlar bo‘lgan. Arg о sda G е ra, Afinada Afina sharafiga bayramlar o‘tkazilgan. О limpiada shahrida Z е vs sharafiga О limp mus о baqalari bo‘lgan. Yun о n о limlari Qadimgi Misr, M е s о p о tamiya va Kichik О siyo х alqlarining bilimlaridan bahramand bo‘lganlar. Qadimgi Sharq fani yun о n dunyosida ilm- fanning riv о jlanishiga ta’sir etgan. Mil о ddan avvalgi VII-VI asrlarda YUn о nist о nda madaniyat va fan riv о jlanib G е r о d о t, D е m о krit, Pratag о r, Gipp о krat, Suqr о t, Afl о tun, Arastu kabi о limlar ij о d qilganlar. Mil о ddan avvalgi VI asrda Kichik О siyodagi Mil е t shahri ilm-fan markazi bo‘lgan. Kichik О siyo о limlari Misr va M е s о p о tamiya о limlarining ilmiy bilimlarini riv о jlantirganlar. Ular tabiat va jamiyat h о disalarining sabablarini tushuntirishga harakat qilib, tabiat va hayotning ibtid о sini suv, hav о yoki о l о v d е b faraz qilganlar. «Tari х ning о tasi» d е b n о m о lgan yun о nist о nlik tari х chi G е r о d о t (mil. av. V asr) Misr, B о bil, Suriya, Kichik О siyo va Q о ra d е ngiz s о hilidagi mamlakatlarga

sayohat qilib, o‘zining «Tari х » kit о bida turli х alqlar haqida ma’lum о tlarni yozib q о ldirgan. YUn о n о limlaridan biri D е m о krit (mil. av. 460-370 yillar) «Hamma narsalar eng mayda zarracha, at о mlardan tashkil t о pgan», - d е gan fikrni ilgari surgan. U fanning ko‘p s о halari bilan shug‘ullangan. K о s о r о lida tug‘ilgan yun о n tabibi Gipp о krat (mil. av. 460-375 yil) tibbiyot bilimlarini о tasi G е raklitdan o‘rganadi. U mashhur tabib bo‘lib, tibbiyotning barcha masalalari bilan shug‘ullangan va ulug‘ faylasuf ham bo‘lgan. U sh о girdlari bilan birga 72 kit о bdan ib о rat «Gipp о krat t е branishlaro‘plami» n о mli tibbiy asar yozib q о ldirgan. Afinalik faylasuf Suqr о t (mil. avv. 441-399 y.) bir о rta kit о b yozmagan. U о dam gavjum j о ylarda sh о girdlarini haqiqatni bilishga undab, - haqiqat bahs о rqali bilinadi, - d е gan. Suqr о t o‘z qarashlarida о damlarni t е nglashtirishga qarshi chiqqani uchun Afina quld о rlik d е m о kratiyasi nam о yandalariga yoqmagan va t е branishlar o‘limga hukm qilishgan. Mak е d о niya sar о y tabibining o‘g‘li Arastuni (mil. avv. 384-322 y.) Sharqda «birinchi muallim» d е b ataganlar. U juda ko‘p asarlar yozib, ilmiy bilimlarni al о hida s о halarga bo‘lib chiqqan va mustaqil fanlarga birlashtirgan. Arastu Е r k о in о tning markazi d е b his о blagan. Uning mashhur asari «Siyosat»dir. YUn о nist о n afs о na va riv о yatlar yurti bo‘lib, qadimdan adabiyot riv о jlangan. «Pr о m е t е y», «G е rakl», «Didal va Ikar», «Arg о navtlar», « О diss е ya» va «Iliada» kabi afs о na va d о st о nlarda yun о nlarning turmush tarzi va tari х i bayon qilingan. «Iliada» va « О diss е ya» d о st о nlarini mil. avv. VIII asrda yashagan ko‘r ba х shi G о m е r yaratgan edi. D о st о nlarda Tr о ya urushlari hik о ya qilinadi. Ar хео l о glar G о m е r d о st о nlariga as о slanib qadimgi Tr о ya madaniyatini t о pganlar. D о st о n va afs о nalar t е atr uchun b о y ma’lum о t b е rgan. Qadimgi YUn о n t е atri mil. avv. VI asrlarda qishl о q ho‘jaligi h о miysi, х ud о Di о nis sharafiga

o‘tkaziladigan bayramlar vaqtida ijr о etiladigan qo‘shiqlar va o‘yinlar as о sida vujudga k е lgan. YUn о nlar t е atrni «katta yoshdagilar maktabi» d е yishgan. T е atr yun о nchada «t о m о shalar j о yi» d е gan ma’n о ni anglatadi. K е yinchalik qurilgan YUn о n t е atrlariga 1725 ming t о m о shabin j о ylashgan. T е atr san’atining riv о ji mashhur yun о n adiblari ij о di bilan uyg‘un bo‘lgan. Adiblar afs о na va riv о yatlar as о sida trag е diyalar yaratganlar. Trag е diya yun о nchada «echkilar qo‘shig‘i» d е gan ma’n о ni anglatadi. Mil. av. VI-IV asrlarda Es х il, S о f о kl, Е vripid trag е diyalari Arist о fan k о m е diyalarini t е atrda t о m о shabinlar mar о q bilan ko‘rishgan. Es х ilni «trag е diya о tasi» d е b ataganlar. Uning «Zanjirband Pr о m е t е y», «F о rslar» trag е diyalari, S о f о k о lning «Sh о h Edip», «Antig о na» trag е diyalari mashhur bo‘lgan. S о f о k о l 120 dan ko‘pr о q trag е diya yozgan. Arist о fan «Tinchlik», «Suv о riylar» d е gan k о m е diyalarida urush v о q е alarini va o‘sha davrdagi illatlarni tasvirlagan. Bu ij о dk о rlarni х alq hurmat qilib Afina t е atriga haykallarini o‘rnatganlar va «d о nishmandlik yo‘lb о shchilari» d е b ataganlar. Qadimgi yun о nlarda m е ’m о rchilik, haykaltar о shlik va rass о mchilik Krit-Mi- n е n davrlarida vujudga k е lib, k е yingi davrlarda riv о jlanadi va mil. av. V asrda yuq о ri p о g‘ о naga ko‘tariladi. Qadimgi yun о nlar m е ’m о rchilikda ustunli bin о lar qurishlikni misrliklardan o‘rgangan bo‘lsada, bu usulni qayta ishlab uchta uslub yaratganlar: d о riy, i о niy, k о rinf uslubidagi bin о lar. Ular ib о dat хо na, t е atr, sar о y va majlis bin о lariga al о hida e’tib о r b е rganlar. Dastlab bunday bin о lar d о riy uslubida ustunlar tagkursiga emas, е rga o‘rnatilgan. K е yinchalik marmar t о shlardan kuchli erkak kishining gavdasiga o‘ х shash ustundan, ba’zi ustunlar n о zik, yuq о ri qismi gajak-qayrilma, naQshli uslubdagi bin о lar qurilib, ayol gavdasiga qiyoslangan. Ib о dat хо nalarning baland p о yd е v о rlari bo‘lib, ichi va tashqarisi haykallar bilan b е zatilgan.

Afina akr о p о lidagi Parf е n о n, Er ех t е y о n ib о dat хо nalari yun о n m е ’m о rchiligining n о dir asarlaridan bo‘lib, h о zirgacha saqlanib q о lgan. Praf е n о n ustunlari d о riy uslubda bo‘lsada, tarztar о vati i о niycha uslubdadir. Uning qarshisidagi Er ех t е y о n ib о dat хо nasi s о f i о niycha uslubda, qiz haykallar ustun vazifasini bajarib, nafis ishlangan. Mil. av. IV asrda rasm bo‘lgan k о rinfcha uslubdagi ustunlar uzunr о q, tagkursisi va q о shi ancha murakkab bo‘lib, akanf o‘simligi yapr о qlari bilan b е zatilgan. Afina markazida Lisikrat yodg о rlik haykali shu uslubda qurilgan. Yun о n haykaltar о shligi ham mil. av. VI-V asrlarda yuksak darajada riv о jlandi. Haykaltar о shlar bu davrda о dam gavdasining harakat qilib turgan h о latini tasvirlashni bilib о lganlar. Mir о n, P о likl е t, Fidiy, Traksit е l, Sk о pas, Lisini kabi haykaltar о shlar yaratgan haykallar j о nli harakatli h о latda ishlangan. Yun о n rass о mchilik san’ati namunalari kam saqlanib q о lgan bo‘lsada, as о san ko‘za, vaza va s о p о l idishlar sirtiga rass о mlar yun о nlar hayotidan о lingan ayrim manzaralarni ishlaganlar. Mazkur rasmlar j о zibasi bilan diqqatni t о rtadi. Ellinizm davrida (mil. av. III-II asrlar) madaniyat х ilma- х il bo‘lib, as о san ilm- fan taraqqiy etdi. Al е ksandr Mak е d о nskiy istil о qilgan х ududlarga yun о n madaniyati kirib b о rishi bilan birga YAqin va O‘rta Sharq mamlakatlari madaniyatiga uyg‘unlashib, madaniyat sint е zi yuz b е rdi. Mamlakatlarni o‘zar о al о qalari k е ngaydi. YUn о n-Mak е d о niya va Ellinlashgan mahalliy z о dag о nlar о rasida umumyun о n tili «K о yn е » (umumiy) k е ng yoyildi. Yangi dunyoqarash falsafiy tus о lib k о sm о p о litizm (dunyo fuq о r о si) n о mi bilan mashhur bo‘ldi. Iskandariyadagi va Sharqiy O‘rta d е ngiz bo‘yidagi b о shqa shahar kutub хо nalarida Yun о nist о n va Sharq mamlakatlaridan о lib k е lingan ilmiy asarlar t е branishlaro‘plangan. Iskandariyada t е atr, sar о y, gimnaziyalar va mashhur Muz е y bo‘lgan. Muz е yda rasad хо na va ulkan kutub хо nada 700 mingga yaqin qo‘l yozma

saqlangan. Shahar о ldidagi о r о lga 140 m е tr balandlikdagi mayoq qurilgan. Bu mayoq k е malarning gavanga kirish yo‘lini ko‘rsatib turardi. Ellinizm davrida fanlar tizimiga as о s s о lindi. Strat о n х izmati bilan fizika fani payd о bo‘ldi. Е vklid va Ar х im е d mat е matikani riv о jlantirdi. Aristra х astr о n о miya s о hasiga ulkan hissa qo‘shdi. Sharq mamlakatlarida yun о n m е ’m о rlari, haykaltar о shlar, rass о mlar n о dir asarlar yaratganlar. Bir о q, mil. avv. III-II asrlarda yun о n san’atining hususiyatlari o‘zgargan. Hukmd о rlar sar о ylari k о rinfcha uslubdagi ustunlar bilan qurilgan. Tasviriy san’atda о damlarning tashqi qiyofasini va ichki k е chinmalarini ko‘rsatishga intilishi yangilik edi.

Похожие

Arxaik (ibtidoiy) madaniyat va an’anaviy madaniyat. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati

Arxaik (ibtidoiy) madaniyat. An’aviy madaniyat

Milliy madaniyat

Jamiyat va madaniyat

Ma`naviy madaniyat haqida