logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Горное дело
  4. Nodir metallar

Nodir metallar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

267 KB
Скачать
Nodir metallar Reja: 1. Volfram konlari 2. Molibden konlari 3. Qalay konlari 4. Vanadiy konlari Sof volfram oqish kulrangdagi juda og‘ir va juda qiyin eruvchan metaldir. Volframning klarki 0,0002, erish harorati 3410 °C, qaynash harorati 5500 ° С , solishtirma og‘irligi 19,3. Volfram ajoyib xossalarga ega izdirilganda yuqori darajada elektron emissiyaga ega, qizdirilganda deyarli kengaymaydi, ko‘p metallar bilan qotishmalar hosil qilish xususiyatiga ega. Bu xususiyatlari uchun volfram elektr chiqarishdaishlab chiqarishda, maxsus mustahkam va yuqori haroratga chidamli bo‘lgan qotishmalar tayyorlashda keng qo‘llaniladi (9-rasm). Bundan tashqari kimyo sanoatida bo‘yovchi modda sifatida,yuqori sifatli benzin ishlab chiqarishda, katalizator sifatida ishlatiladi. Volfram 20ga yaqin mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiylari – sheelit va volframit. Volframning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005yil ma’lumoti bo‘yicha 2,9 mln t, shu jumladan, 1,8 mln t Xitoyda to‘plangan. Bir yilda dunyo bo‘yicha 76,5 ming t volfram ma’dani qazib olinadi. Shundan 69 ming t ni Xitoy ishlab chiqaradi. Volfram ma’danlarining sanoat turidagi to‘plamlari quyidagi turlardagi konlar bilan bog‘liq: Volframli va molibden-volframli skarnlar – Gruziyadagi Tirnauz, O‘zbekistondagi Ingichka, AQSHdagi Pain-Krik va Avstraliya-dagi King- Aylend konlari.Yuqori haroratli gidrotermal konlar – Rossiyadagi Iulta koni.Magmatik konlar – Rossiyadagi Boguta koni. 9-rasm. Volframning ishlatilishi. 1-teri bo‘yashda, 2-qiyin eriydigan qotishma, 3-elektrolampochkalarda, 4-keskichlar, 5-svechalar, 6-klapanlar, 7-rentgenda, 8-rassomlik bo‘yoqlari. Molibden konlari Sof molibden – kumushsimon oq rangdagi qiyin eruvchan metall. Uning klarki 0,00011, erish harorati 2620 ° С , qaynash harorati 4700 ° С , solishtirma og‘irligi 10,2. Ishlab chiqariladigan molibdenning 95 foizdan ortiqrog‘i metallurgiyada maxsus po‘latlar va qotishmalar olish uchun qo‘llaniladi. Molibdenli po‘latlar kesuvchi asboblar tayyorlashda, zanglamaydigan va yuqori haroratga chidamli bo‘lgan qotishmalar tayyorlashda qo‘llaniladi (10-rasm). Bundan tashqari molibden radiotexnikada, elektr pechlarni ishlab chiqarishda, kimyo sanoatida maxsus bo‘yoqlar tayyorlashda qo‘llaniladi. Molibden 20dan ortiqroq mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiylari: molibdenit va povellit. Molibdenning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 18,4 mln t, shu jumladan, 3,3 mln t Xitoyda, 2,7 mln t AQShda to‘plangan. Bir yilda dunyo bo‘yicha 163 ming tmolibden ma’dani qazib olinadi. Shundan 60 ming t AQShda ishlab chiqaradi. Molibden ma’danlarining sanoat turidagi to‘plamlari quyidagi turlardagi konlar bilan bog‘liq: 1. Magmatik konlar – AQShdagi Kleymeks, Rossiyadagi Jiriken konlari. 2. Gidrotermal konlar – O‘zbekistondagi Qalmoqqir, Rossiyada- gi Kodjara konlari. 3. Skarn konlari – Kavkazdagi Tirnauz, O‘zbekistondagi Ingich- ka konlari. 10-rasm. Molibdenning ishlatilishi. 1-turbina disklari, 2-radiolampalar, 3-avia-avtodvigatel qismlari, 4-shesternyalar, 5-o‘q otar qurol stvollari va snaryadlar. Qalay konlari Qalay – yengil eriydigan, cho‘ziluvchan, kimyoviy ta’sirga chi damli bo‘lgan va turli metallar bilan qotishmalar hosil qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan oq kumushsimon rangdagi metalldir. Qalayning asosiy qismi oq tunuka tayyorlashda, tipografik qotishmalar olishda va turli emallar olishda qo‘llaniladi (11-rasm). Qalayning erish harorati 231° С , qaynash harorati 243 ° С , solishtirma og‘irligi 7,3. Qalayning klarki 0,0025. Qalayning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 11 mln t Bir yilda dunyo bo‘yicha 261,9 ming t qalay ma’dani qazib olinadi. Shundan 116,2 ming t Xitoy ishlab chiqaradi. Qalay 20 ga yaqin mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiylarikassiterit, stanin (11-rasm). Qalayning asosiy konlari quyidagilarga mansubdir: 1. Pegmatit konlar – Zairda (Manono-Kitotolo). 2. Gidrotermal konlar- Rossiyada (Onon, Xrustal konlari), O‘zbekistonda (Qarnob, Lapas konlari). 3. Vulkanogen gidrotermal konlar – Rossiyada (Smirnov, Xapcherang). Boliviya, Meksika, Yaponiya, Xitoydagi konlar. 4. Greyzen konlari – Rossiyada (Chapayev koni), Qirg‘izistonda (Aqtas koni). 5. Skarn konlari – Markaziy Osiyodagi Mayxura va Rossiyadagi Smirnov koni. 6. Sochma konlar – bunday konlarining 70 foizi chet ellarda; 30 foizi Rossiyada. Rossiyada Pirkakat, Deputat, Malayziyada Perak. Perak koni eng ulkan konlardan hisoblanadi. 11-rasm. Qalayning asosiy minerallari va ishlatilishi. 1-konserva bankalari, 2-tunika qoplamalari, 3-quvurlar, 4-qotishmalar, 5-kavsharlash uchun, 6-quymalar, 7-folga. Surma konlari Sof surma – oqish kul rangdagi metal. Surmaning klarki 0,00005; erish harorati 630 ° С , qaynash harorati 1625 °C, solishtirma og‘irligi 6,33. Ishlab chiqarishda surmaning asosiy qismi yumshoq metallar bilan ularni mustahkam qilish uchun qorishmalar sifatida qo‘llaniladi. Bunday qotishmalar akkumulator plastinkalari ishlab chiqarishda, tipografik qotishmalar tayyorlashda, kimyo sanoati uchun quvurlar tayyorlashda qo‘llaniladi. Surmaning germaniy bilan arashmasi uning yarim o‘tkazgichlik xususiyatini kuchaytiradi. Bundan tashqari surma kauchukni vulkanizatsiya qilishda, alangaga chidamli bo‘lgan bo‘yoq ishlab chiqarishda, yonmaydigan matolar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Surma 75ga yaqin mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiylari: antimonit, burnotit, bulanjerit, stibnit. Surmaning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 1,8 mln t, shu jumladan, 790 ming t Xitoyda to‘plangan. Bir yilda dunyo bo‘yicha 117,0 ming t surma ma’dani qazib olinadi. Shundan 105,0 ming t Xitoy ishlab chiqaradi. Surmaning sanoat turidagi to‘plamlari quyidagi turlardagi konlar bilan bog‘liq: Gidrotermal konlar: Bolliviyadagi Chilkobiya, AQSHda Nyu- Almaden konlari. Qatlamsimon cho‘kindi konlar: O‘zbekistondagi, Djajikrut, Qa- damsoy, Terekkon konlari. Simob konlari Sof simob – oddiy sharoitda kumushsimon oq rangdagi yaltiroq og‘ir metall. Simobning klarki 0,000008, muzlash harorati – 38,7 °C, qaynash harorati – 257 ° С , solishtirma og‘irligi 13,65. Oddiy sharoitda yengil bug‘lanadi. Simob bug‘lari kuchli zahar hisoblanadi. Simob bir qancha metallarni: Sn, Au, Na, Ag kabilarni eritish xususiyatiga ega.Ayniqsa oltinni yaxshi eritadi. Simob eritmalari «amalgamalar» deb yuritiladi. Simob qizdirilganda kuchli kengayish xususiyatiga ega.Simob xalk xo‘jaligida amalgamalar olishda, tibbiyotda termometrlar tayyorlashda qo‘llaniladi. Simobdan kemalarning suv osti qismini muhofaza qilish uchun maxsus buyoqlar tayyorlanadi (12-rasm).Simob 20 dan ortiq mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiysi kinovar hisoblanadi (12-rasm). Simobning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 240 ming t. Bir yilda dunyo bo‘yicha 1100 t simob ma’dani qazib olinadi. Shundan 500 t ni Xitoy, 300 t ni Qirg‘iziston ishlab chiqaradi. Simob ma’danlarining sanoat turidagi to‘plamlari quyidagi konlar bilan bog‘liq: 1. Qatlamsimon shakldagi past haroratli gidrotermal konlar Ispaniyadagi Almaden, Ukrainadagi Nikitov konlari. 2. Gidrotermal konlar – Qirg‘izistondagi Haydarkon, O‘zbekistondagi Qorasuv konlari. 3. Tomirsimon gidrotermal konlar – Qirg‘izistondagi Chunkuy, Rossiyadagi Shayan, Berkut konlari. 12-rasm. Simobning asosiy minerallari va ishlatilishi. 1-bo‘yoq tayyorlashda, 2-kimyoviy reaktivlar, 3-termometrlarda, 4-oltin ajratib olishda, 5-ko‘zgu tayyorlashda, 6-dori-darmon, 7-kunduzgi lampalar. Vanadiy konlari Sof vanadiy – ko‘kishsimon rangdagi cho‘ziluvchan, yaxshi pachaqlanuvchi metaldir. Vanadiyning klarki 0,015. Erish harorati 1900 ° С , qaynash harorati 3400 ° С , solishtirma og‘irligi 6. Vanadiy suv muhitiga, ayniqsa dengiz suvi muhitiga va asosli eritmalar ta’siriga chidamli. Ishlab chiqariladigan vanadiyning 90 %dan ortiqrog‘i qora metallurgiyada maxsus po‘latlar olish uchun qo‘llaniladi.Vanadiy tabiatda 15 ga yaqin mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiylari vanadiy-magnetit, uran slyudalari ma’danlaridir. Vannadiyning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 38 mln t, shu jumladan, 14 mln t Xitoyda to‘plangan. Bir yilda dunyo bo‘yicha 42,5 ming t vanadiy ma’dani qazib olinadi. Vanadiy ma’danlarining sanoat turidagi to‘plamlari quyidagi konlar bilan bog‘liq: 1. Magmatik konlar – Rossiyadagi Kusin koni. 2. Infiltratsion konlar AQShdagi Kolorado rayonining konlari, O‘zbekistondagi Uchquduq konlari. Vismut konlari Vismut-pushtisimon oq rangdagi juda mo‘rt metalldir. Normal haroratda oksidlanmaydi. Vismut asosan erish harorati 100° С dan past bo‘lgan qotishmalar tayyorlash uchun ishlatiladi. Bunday qotishmalar Pb, Sn bilan bo‘lishi mumkin. Vismutning birikmalari optik shishalar tayyorlashda, kimyo va chinni sanoatida hamda tibbiyotda ishlatiladi. Vismutning klarki 0,0000007, qaynash harorati 890° С , solishtirma og‘irligi 9,84. Vismutning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005yil ma’lumoti bo‘yicha 680 ming t; shu jumladan 240 ming t Xitoyda to‘plangan. Bir yilda dunyo bo‘yicha 5200 t vismut ma’dani qazib olinadi. Shundan 2500 t.ni Xitoy ishlab chiqaradi.Vismutning asosiy minerallari-vismutin va sof vismut. Bismut ma’danlarining sanoat turidagi to‘plamlari asosan gidrotermal jarayon bilan bog‘liq bo‘lib, mis konlarida, vismutli polimetall konlarda va vismut konlarida uchraydi. Ahamiyati katta bo‘lgan konlarga O‘zbekistondagi Qalmoqqir, Ustarasoy, Qozog‘istonda Kounrad, Rossiyada Norilsk konlari kiradi. Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va kafolatlari. T. 1997. 2. O‘zbekiston respublikasining yer to‘g‘risidagi qonuni. 3. Betextin A.G. Mineralogiya kursi. T. «O‘qituvchi», 1969. 4. Qo‘shmurodov O., Qodirov M.H. Petrografiya. T. «Universitet», 1994. 5. Qo‘shmurodov O., Umarov A.Z., Ishbayev X.D. Kristallografiya. T. «Universitet», 2004. 6. Qo‘shmurodov O., Koneyev R.I., Umarov A.Z. Mineralogiya.T. «Universitet», 2005. 7. Qodirov M.H., Shorahmedov Sh.Sh. Geolog iyadan amaliy mashg‘ulotlar. Toshkent, «O‘zbekiston», 1994. 8. Qo‘shmurodov O. Foydali qazilmalar (ma’ruzalar matni).«Universitet», 2002. 9. Tursunov M.X. Foydali qazilmalar. TDTU, 2000.

Похожие

Rangli metallar
Radioaktiv metallar
Tarqoq metallar
Asl metallar
Kamyob va yengil metallar