Konchilik sanoati tarixi - Горное дело - Рефераты

Konchilik sanoati tarixi

Загружено в:

26.12.2023

Скачано:

0

Размер:

250.513671875 KB

K onchilik sanoati tarixi Reja: 1. O’zbekiston Respublikasida konchilik sanoati 2. Konchilik sanoati korxonalarida kon qazish ishlarining o’ziga xos xususiyatlari

O’zbekiston Respublikasida konchilik sanoati Sivilizatsiya boshlanganidan beri odamlar foydalanganlar tosh, keramika va keyinroq, metallar ga yaqin topilgan Yer yuzasi. Ular erta tayyorlash uchun ishlatilgan vositalar va qurol; masalan, yuqori sifat chaqmoqtosh shimoliy qismida topilgan Frantsiya, Janubiy Angliya va yaratish uchun Polshadan foydalanilgan chaqmoq toshlari. Flint minalari topilgan bo'r toshning tikuvlarini er osti vallari va galereyalari kuzatib borgan joylar. Minalar Grimes Graves va Krzemionki ayniqsa mashhur va boshqa ko'plab toshbo'ron konlari singari Neolitik kelib chiqishi (miloddan avvalgi 4000-3000 yillarda). Balta uchun qazib olingan yoki yig'ilgan boshqa qattiq jinslar tarkibiga quyidagilar kiradi yashil tosh ning Langdeyl bolta sanoati ga asoslangan Ingliz ko'l tumani. Arxeologik yozuvlarda eng qadimgi ma'lum bo'lgan kon Ngvenya shaxtasi yilda Esvatini (Svazilend), qaysi radiokarbonli uchrashuv taxminan 43000 yilni tashkil etadi. Ushbu saytda Paleolit odamlar minalashtirilgan gematit qizil qilish pigment oxra. Shunga o'xshash yoshdagi minalar Vengriya saytlar ekanligiga ishonishadi Neandertallar qurol va asbob-uskunalar uchun chaqmoq toshini qazib olgan bo'lishi mumkinMinerallarni qazib olish yo'li bilan ruda tanasini topishdan va nihoyat erni tabiiy holatiga qaytarishga qadar qazib olish jarayoni bir necha aniq bosqichlardan iborat. Birinchisi, ruda tanasini kashf qilish, bu orqali amalga oshiriladi qidiruv yoki razvedka ruda tanasining hajmini, joylashishini va qiymatini topish va keyin aniqlash. Bu matematikaga olib keladi resurslarni baholash hajmini taxmin qilish va sinf depozit. Ushbu taxmin ma'dan konining nazariy iqtisodiyotini aniqlash uchun oldindan texnik-iqtisodiy asoslash uchun ishlatiladi. Bu, taxminiy va muhandislik tadqiqotlariga qo'shimcha sarmoyalar kafolatlanganligini yoki yo'qligini aniqlaydi va keyingi ish uchun asosiy xatarlarni va yo'nalishlarni belgilaydi. Keyingi qadam a texnik-iqtisodiy asoslash moliyaviy hayotiylikni, texnik va moliyaviy xatarlarni va loyihaning mustahkamligini baholash. Konni qazib olish to'g'risida yoki loyihadan uzoqlashish to'g'risida kon kompaniyasi qaror qabul qiladi. Bunga konning iqtisodiy qayta tiklanadigan qismini baholash uchun konlarni rejalashtirish kiradi metallurgiya va ma'danni qayta tiklash,

ruda kontsentratlarining sotilishi va to'lovliligi, muhandislik muammolari, frezalashtirish va infratuzilma xarajatlari, moliya va kapital talablari, shuningdek, dastlabki qazish ishlaridan tortib to meliorativ holatigacha taklif etilayotgan kon tahlili. Depozitning iqtisodiy jihatdan tiklanadigan ulushi quyidagilarga bog'liq boyitish omili mintaqadagi ruda. Maydon ichidagi foydali qazilma konidan foydalanish uchun uni qazib olish yoki olib tashlash kerak bo'ladi chiqindi material bu konchini darhol qiziqtirmaydi. Ruda va chiqindilarning umumiy harakati kon qazish jarayonini tashkil etadi. Odatda ma'dan tanasining tabiati va joylashishiga qarab, ma'danga qaraganda ko'proq chiqindilar minaning ishlash muddati davomida qazib olinadi. Chiqindilarni olib tashlash va joylashtirish kon qazish operatori uchun katta xarajat hisoblanadi, shuning uchun chiqindi materialining batafsil tavsifi kon qazish ishlari uchun geologik qidiruv dasturining muhim qismini tashkil etadi. Tahlil ma'lum bir ruda tanasini tiklashga loyiqligini aniqlagandan so'ng, rivojlanish ruda tanasiga kirish imkoniyatini yaratishni boshlaydi. Kon binolari va qayta ishlash zavodlari qurilib, zarur jihozlar olinadi. Rudani qazib olish bo'yicha konning ishlashi konni ishlatadigan kompaniya buni iqtisodiy deb bilgan paytgacha boshlanadi va davom etadi. Shaxta koni foydali qazib oladigan barcha rudalar qayta tiklangandan so'ng, meliorativ holat kon tomonidan foydalaniladigan erlarni kelajakda foydalanish uchun moslashtira boshlaydi. Konchilik sanoati korxonalarida kon qazish ishlarining o’ziga xos xususiyatlari Konchilik ishi insoniyat faoliyatining asosiy ko’rinishlaridan biri bo’lib, hayot darajasi va sivilizatsiyaning o’sishini ta'minlaydi. Kon ishlari sanoat ishlab chiqarishning yetakchi tarmog’i sifatida konlarni razvedka qilish, ularni qazib chiqarish, qazib olingan xom ashyoni dastlabki qayta ishlash, konchilik korxonalari qurish va turli vazifalarni bajarishga mo’ljallangan yer osti inshootlarni barpo etish kabi ishlarni o’z ichiga oladi. Konchilik sanoati kon ishlari tarkibini tashkil qiluvchi bo’g’in sifatida foydali qazilma konlarini qazib olish va dastlabki boyitish ishlarini amalga oshiradi.

Konchilik sanoati mamlakat xalq xo’jaligiga yoqilg’i (ko’mir, yonuvchi slanetslar, torf, neft, tabiiy gaz), qora, rangli va radioaktiv metallar rudalari, kon-kimyo xom ashyolari, qurilish materiallari va boshqa xom ashyolarini yethazib beradi. Yuqorida sanab o’tilgan xom ashyo va minerallarning dunyo miqiyosida qazib chiqarish, ekspertlar hisobi bo’yicha 160-180 mlrd. tonna kon massasini tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda har yili yer ostidan 8 mlrd. tonna yoqilg’i, 570 mln.t qora metall rudasi, 170 mln.t rangli metall rudasi, 620 mln.t industrial mineral xom Ashyo qazib olinmoqda. Biroq zamonaviy texnika va texnologiya qazib olingan kon massasiningatigi 3 -5 % dangina foydalanishni ta'minlamoqda, xolos. qolgan 95-97 qismi sanoat chiqindisi hisoblanadi. Konchilik sanoatining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyoti va mudofaa quvvati hamda mustaqilligining mustahkamlashda katta ahamiyatga egadir. O’zbekiston Respublikasi konchilik sanoati rivojlangan mamlakatlar hatorida yetakchi o’rinlarda turadi. Konchilik - bu foydali qazilmalarni ekspluatatsiya qilish va qazib olishga imkon beradigan iqtisodiy faoliyat tuproq va er osti qatlamlarida konlar shaklida to'plangan. Kon qazib olish bilan siz ham murojaat qilishingiz mumkin konlarda ishlaydigan odamlar guruhi. Tog'-kon ishlari birlamchi tarmoq iqtisodiy faoliyatining bir qismidir, shuning uchun uni rivojlantirish mamlakat yoki mintaqaning sanoat-iqtisodiy sektorida katta ahamiyatga ega. Konchilik - bu odamlar amalga oshirgan va turli xil sanoat tarmoqlarida jismoniy shaxslar uchun zarur yoki zaruriy mahsulotlarni olish uchun foydalaniladigan ko'plab manbalar olingan eng qadimiy faoliyatlardan biridir. Umuman olganda, odam konchilikdan qurol va qurol yasashga qodir bo'lgan resurslarni topish uchun foydalangan, umuman ov qilish va boshqa kundalik ishlarda foydalangan. Inson doimiy ravishda qazilma boyliklarning xususiyatlari va ulardan foydalanishni aniqlashga imkon beradigan tadqiqotlar olib bordi. Konchilikni

quyidagilarga bo'lish mumkin: Metall qazib olish: mis, oltin, alyuminiy, kumush, temir kabi metall konlaridan minerallar va boshqalar olinadi. Ushbu minerallardan sanoat sohasida turli xil mahsulotlar ishlab chiqarish uchun foydalaniladi. Metall bo'lmagan qazib olish: Bu marmar, granit, ko'mir, loy, tuz, rux, kvarts va boshqalar kabi metall bo'lmagan minerallarni olishni nazarda tutadi. Ushbu minerallar sanoat sohasida qurilish uchun xom ashyo sifatida ishlatiladi. "Navoiy kon-metallurgiya kombinati" aksiyadorlik jamiyati ("NKMK" AJ) jahonda oltin ishlab chiqaruvchi peshqadam kompaniyalar o’ntaligiga kirib, yer osti boyliklari zaxiralarini geologik qidirish, qazib olish va qayta ishlashdan to tayyor mahsulot olishgacha bo’lgan to’liq ishlab chiqarish jarayonini o’zlashtirgan, O’zbekiston konchilik sanoatining eng yirik korxonasi hisoblanadi. Kombinatning “999,9” soflikdagi oltin quymalari jahonning qimmatbaho metallar bo’yicha birjalarida O’zbekistonning brendiga aylandi. [1] O’zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida NKMK rivojlanishning yangi bosqichiga qadam qo’ydi. Amaldagi korxonalarni texnik va texnologik modernizatsiya qilish hamda yangi qayta ishlash quvvatlarini qurish natijasida kombinat mahsulot ishlab chiqarishda salmoqli yutuqlarga erishdi. "NKMK" AJning asosiy bo’linmalari: - Shimoliy kon boshqarmasi (Uchquduq shahri); - Markaziy kon boshqarmasi (Zarafshon shahri); - Janubiy kon boshqarmasi (Nurobod shahri); - “1-GMZ” kon boshqarmasi (Navoiy shahri); - Navoiy mashinasozlik zavodi. Mamlakatimiz mustaqillik yillarida kombinat tomonidan qurilib foydalanishga topshirildi: 3-gidrometallurgiya zavodi (3-GMZ) 4-gidrometallurgiya zavodi (4-GMZ) 5-gidrometallurgiya zavodi (5-GMZ) 7-gidrometallurgiya zavodi (7-GMZ)

"NKMK" AJ respublikamizning eng yirik sanoat korxonasi bo’lib, zamonaviy konchilik asbob-uskunalari va texnologiyalar bilan jihozlangan, malakali muhandis, mutaxassis kadrlarga ega. Kombinat zamonaviy sanoat klasteri bo’lib, unda ilm-fan va texnologiyalar integratsiyasining yangi shakllarini amalga oshirish uchun mustahkam poydevor yaratilgan. Kombinatning Innovatsiya markazi va ilmiy-tadqiqot laboratoriyalarida maʼdanni qazib olish va qayta ishlashning ko’plab yo’nalishlari bo’yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Navoiy kon-metallurgiya kombinati – ishonchli hamkor, yuqori sifat, samaradorlik va barqarorlik kafolati. Kombinat o’zining shonli tarixi davomida dunyoning rivojlangan mamlakatlaridagi xorijiy hamkorlari tomonidan eʼtirof etilib, zamonaviy kon- transport va texnologik uskunalarni joriy etish, ilg’or texnologiyalarni ishlab chiqish va tatbiq etish, yangi ishlab chiqarish tarmoqlarini tashkil etish bo’yicha yetakchi xorijiy kompaniyalar bilan muvaffaqiyatli hamkorlik tajribasiga ega. Hozirgi globallashuv jarayonlarida raqobatbardoshlikni oshirish va xalqaro integratsiyani kuchaytirish maqsadida, Navoiy kon-metallurgiya kombinatida boshqaruvning aksiyadorlik jamiyati shakliga o’tildi. Korxonada kombinat faoliyatini takomillashtirish, uni ishlab chiqarish texnologiyalari bo’yicha dunyoning yetakchi kompaniyasiga va xalqaro moliya bozorining to’laqonli ishtirokchisiga aylantirishga qaratilgan zamonaviy korporativ boshqaruv tizimini joriy etish, xalqaro standartlar talablariga muvofiq moliyaviy hisobotlarni tayyorlash bo’yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda O’zbekiston kon-metallurgiya sanoatining bayroqdori bo’lgan Navoiy kon-metallurgiya kombinati Uchquduq hududida uran rudasini qazib olish va qayta ishlash maqsadida tashkil etilgan edi. XX asr 30–50 yillarida geologlarning Qizilqumda olib borgan tadqiqotlari natijasida Uchquduq hududida yirik uran konlari topildi. O’sha paytda sobiq Ittifoqning atom sanoati uchun zarur bo’lgan uranni qazib olish ishlarini tezlashtirish maqsadida bu yerga ko’plab soha mutaxassislari yuborildi.

Uchquduqda uran konlarini o’zlashtirish ishlari boshlab yuborildi. O’zbekiston hududi qadimdan jahon sivilizatsiyasi markazlaridan biri bo’lgan. Bu yerda qadim davrlardayoq yer osti boyliklari qazib olingani barchaga maʼlum. Qizilqum sahrosi kengliklarida tosh davriga mansub mehnat qurollarining topilishi mazkur hududlardagi yer osti boyliklari paleolit davridayoq ibtidoiy odamlar tomonidan o’zlashtira boshlanganligini bildiradi. Jumladan, Qoratov tog’laridan topilgan va arxeologlar tomonidan o’rganilgan neolit davriga oid Uchtut chaqmoqtosh shaxtasi inson hayotiy faoliyatining eng qadimgi yodgorliklaridan hisoblanadi. Vatanimiz hududlarida odamlar azaldan mis, bronza, temir va boshqa metallarni qazib olib, ulardan mehnat qurollari va uy jihozlari yasashgan. O’zbekiston zamini oltin, kumush, uran, mis, polimetallar, temir, fosforit, kaolin kabi foydali qazilmalarning ko’plab turlari zaxira va resurslariga boy. Yurtimiz yer osti tabiiy boyliklari orasida gaz, neft, ko’mir kabi yoqilg’i-energetika resurslari mavjudligi mazkur boyliklar qiymatini yana-da oshiradi. O’zbekiston kon-metallurgiya sanoatining bayroqdori bo’lgan Navoiy kon- metallurgiya kombinati Uchquduq hududida uran rudasini qazib olish va qayta ishlash maqsadida tashkil etilgan edi. XX asr 30-50 yillarida geologlarning Qizilqumda olib borgan tadqiqotlari natijasida Uchquduq hududida yirik uran konlari topildi. O’sha paytda sobiq Ittifoqning atom sanoati uchun zarur bo’lgan uranni qazib olish ishlarini tezlashtirish maqsadida bu yerga ko’plab soha mutaxassislari yuborildi. Uchquduqda uran konlarini o’zlashtirish ishlari boshlab yuborildi. 1958-yil 20-fevralda sobiq Ittifoq hukumatining qarori bilan Navoiy kon- metallurgiya kombinati (1967-yil 1-yanvarga qadar korxona O’rta mashinasozlik vazirligining 2-sonli kombinati deb nomlangan) tashkil etildi. 1958-yilda Uchquduq uran konlarining bir qismini sanoat yo’sinida o’zlashtirish boshlandi. Vaholanki, ularning ishlatilishi birmuncha murakkab edi. Bu yerda uran qazib olish ishlari birinchi bor olib borilayotganligi, qolaversa, uran zaxiralarining murakkab kon- geologik sharoitlarda joylashganligi tadqiqot va konni o’zlashtirishning mutlaqo yangi texnologik usullari, eng samarali uslublarini qo’llashni talab qilar edi. Shu sababli, konda ochiq va yer osti ishlari bir vaqtda olib borildi.

XX asr 50-yillarida sobiq Ittifoqning maxsus ilmiy tadqiqot ins tituti xodimlari olib borgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida Uchquduq urani fizik-kimyoviy xususiyatining o’ziga xosligi, texnik tuzilishi (sxemasi) bilan boshqa uran konlaridan ajralib turishi aniqlandi. Uchquduqdan uran maʼdani va boshqa yer osti konlarini izlab topish maqsadida tajriba sexi tashkil qilindi. Gidrometallurgiya zavodi qurilishi uchun temir yo’lga yaqin bo’lgan Karmana (hozirgi Navoiy shahri) hududi tanlandi. Buning bir qancha omillari: birinchidan, bu yerda Karmana temir yo’l stansiyasining mavjudligi, ikkinchidan, Zarafshon daryosiga yaqinligi, uchinchidan, yangi issiqlik elektr stansiyasini barpo etish uchun imkoniyat mavjudligi edi. Shuningdek, yangi tashkil etilgan kombinatni malakali kadrlar bilan taʼminlash maqsadida “Taboshar” (Tojikiston) va “Moylisoy” uran konlaridan sohaning tajribali mutaxassislari jalb etildi. XX asr o’rtalarida geologlar mamlakatimiz zaminidagi qazilma boyliklarni qidirib topishda katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. Geologlarning O’zbekiston hududida yirik oltin konlari mavjudligi haqidagi ilmiy-nazariy taxminlari o’zining to’laqonli tasdig’ini topdi. Mashhur geolog olim Ibrohim Hamroboyevning 1958- yilda chop etilgan “G’arbiy O’zbekistonda magmatizm va postmagmatizm jarayonlari” asari G’arbiy O’zbekistonda oltin va bir qator qimmatbaho metall bo’lgan konlarni aniqlashga asos bo’ldi. Maʼlumki, Ibrohim Hamroboyevning geologiya fani ravnaqiga qo’shgan katta hissasi uchun yangi topilgan mineralga uning nomi – “Khamrabaevit” berildi. Butun umrini O’zbekiston va Markaziy Osiyoning geologiyasi, yer osti konlarini o’rganishga bag’ishlagan olim magmatik jinslarning petrologiyasi va geokimyosi yechimlari, metasomatik mahsumiy o’zgarishlari, maʼdanlarning paydo bo’lishi va metallogeniyasi, yer po’s ti chuqurligi bilan bog’liq magmatizm va metallogeniya masalalarining o’zaro aloqadorligi kabi nihoyatda dolzarb muammolar yuzasidan serqirra izlanishlar olib borib, ulkan kashfiyotlarni amalga oshirdi. XX asr 50-yillarida O’zbekiston Geologiya xizmati xodimlari – geologiya- mineralogiya fanlari doktori, akademik H.M.Abdullayev, geologiya- mineralogiya

fanlari doktori H.T.To’laganov rahbarligida keng qamrovli tadqiqotlar boshladilar va asosiy eʼtiborni O’zbekistonning g’arbiy qismiga qaratdilar. Keyingi metallogenik izlanishlarni olib borgan geologiya-mineralogiya fanlari doktori, O’zbekiston Fanlar akademiyasi Geologiya instituti direktori K.L.Babayev, O’zbekiston Fanlar akademiyasi Geologiya va geofizika instituti direktori, geologiya-mineralogiya fanlari doktori, akademik I. H. Hamroboyev va geolog, oltin konlari bo’yicha mutaxassis L. Z. Peyli Nurota tog’lari va Qizilqum sahrosida oltin olish istiqbollarini tasdiqlashdi. Shundan so’ng Qizilqum sahrosini geologik o’rganish uchun katta mablag’ ajratilib, dala ishlariga yuqori malakali mutaxassislar jalb etildi. Tomditov tog’larining janubi-sharqida geofizika va razvedka partiyasining rahbari Yu. N. Mordvinsev, partiyaning katta geologi P. V. Xramishkin hamda partiyaning katta geofizigi S. I. Lukyanov tomonidan geofizik va geokimyoviy usullarni keng tatbiq etgan holda qidiruv ishlari olib borildi. Natijada, tarkibida oltin miqdori yuqori bo’lgan bir qator konlar aniqlandi. 1958 yilda “Muruntov” koni maydonida ariqlar (kanal) yordamida nafaqat tomirlar (jila) tarkibidagi, balki tomir atrofidagi maydonlarda ham sanoat metali mavjud bo’lgan birinchi kvars tanalari qazib olindi. Bu holat ishning tubdan burilishiga zamin yaratib berdi. “Muruntov” konining ochilishi xalqaro geologik jamoatchilik tomonidan XX asrning ikkinchi yarmidagi qimmatbaho metallar sohasida qilingan eng katta kashfiyot sifatida tan olindi. Bugungi kunda ham ushbu ulkan kon iqtisodiyotimiz rivojida o’zining mustahkam o’rniga ega. “Muruntov” koni ochilishidan boshlab, ushbu konda tog’ va burg’ilash ishlari batafsil o’rganildi. Xususan, chuqur va o’ta chuqur bo’lishi kutilgan konda oltinning umumiy hajmi, imkoniyatlari va kelajakda izlab topilishi bo’yicha juda sinchkov va og’ir ishlar qilindi. 1965-yildan 1969-yilgacha bo’lgan qisqa vaqt ichida kon sanoat ishlab chiqarilishiga tayyorlandi, yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyasi va Amudaryo daryosidan suv quvurining birinchi bosqichi tortildi. Rudani qazib olish, qayta ishlash maj mualari foydalanishga topshirildi va ochiq kon qazish ishlari boshlandi. 1967-yilning 5-martida “Muruntov” ochiq konida birinchi portlatish ishlari amalga oshirildi.

“Muruntov” koni – Markaziy Qizilqumda joylashgan yirik kon bo’lib, Navoiy shahridan 180 km. shimolda, Zarafshon shahridan 40 km. sharqda, Tomditovning janubiy etagida joylashgan. Oltin zaxiralarining ko’pligi, ruda qazib olish texnologik sharoitlarining qulayligi uchun kon “Asr moʻjizasi” deb tan olindi. Ibrohim Hamroboyev rahbarligidagi geologlarning nomi “Muruntov” konini topgan olim sifatida tarix zarvaraqlariga muhrlandi. “Muruntov” konini ochganligi uchun Ibrohim Hamroboyev boshchiligidagi bir guruh geologlar 1969-yilda sobiq Ittifoqning davlat mukofoti bilan taqdirlanishdi. Shuningdek, “Tomdibuloq” va “Chormitan” oltin konlarining ochilishi akademik Ibrohim Hamroboyev nomi bilan bog’liq. “Chormitan” konini ochganligi uchunu “Konning ilk kashfiyotchisi” diplomi bilan ham taqdirlandi. XX asr 60-yillarida geolog olimlar tomonidan Tyan-Shan tog’larining Ural tog’lari bilan genetik bog’liqligi to’g’risidagi ilmiy-nazariy qarashlar ilgari surildi. Tyan-Shan tog’lari Qizilqum cho’llari tomon davom etib, Quljuqtog’, Bukantog’ maydonlarida yer yuzasiga chiqishi va yer ostida yana Amudaryo quyi oqimi tomon davom etib, Sulton Uvays tog’lari yer yuzida paydo bo’lgani aniqlandi. Qizilqum va Sulton Uvays tog’larida Ural tog’lariga xos oltin, temir, nikel kabi konlarning ochilishi muhim ahamiyat kasb etdi. 1964-yilda tashkil etilgan Qizilqum geologiya-qidiruv ekspeditsiyasi geologlari ham sahrodagi oltin, uran va boshqa konlarni qidirib topishda o’zlarining katta hissalarini qo’shdilar. Minglab ishchilar, muhandislar, olimlar, turli darajadagi rahbarlarning fidokorona mehnati bilan Qizilqum sahrosini o’zlashtirish boshlandi. Qizilqum kengliklarida o’sha vaqt bilan solishtirganda, zamonaviy infratuzilmaga ega bo’lgan posyolka va shaharlar barpo etildi. Inson qadami yetgan sahro go’zal maskanlarga aylandi. Navoiy kon-metallurgiya kombinatidek yirik sanoat korxonasining barpo etilishida o’z yurtini sevuvchi, vatanparvar, matonatli va metin irodali, eng murakkab muhandis-texnikaviy va ijtimoiy masalalarni hal etishga qodir fidoyi kishilarning beqiyos mehnati singdi. Ular kombinat tashkil etilgan birinchi kunlardanoq, uning porloq istiqboli va kelajakda, albatta, shu yurt ravnaqi va xalqimiz farovonligi uchun

xizmat qilishini bilib, bor kuch-g’ayrati va bilimini uning rivojiga sarfladilar. Kombinatni tashkil etish va “Muruntov” konini o’zlashtirish ishlarini tashkil etishda xalqimizning asl farzandi, atoqli davlat va jamoat arbobi Sharof Rashidovning katta hissasi bor. Sharof Rashidov 1959-yildan to 1983-yilgacha O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi bo’lib ishlagan davrida o’zining noyob aql-zakovati, boy bilim va tajribasi, yuksak insoniy fazilatlari bilan katta obro’-eʼtibor qozongan edi. Sharof Rashidov 1969-yilda Zarafshonda oltinni qayta ishlaydigan zavodni ishga tushirish va unda birinchi oltin qo’ymani olishda shaxsan ishtirok etadi. Qizilqum sahrosida Navoiy, Zarafshon, Uchquduq va Zafarobod kabi shahar va posyolkalar qad ko’tardi. O’sha vaqtda davrning nihoyatda qaltisligiga qaramasdan, Sharof Rashidovning vatanparvarligi va dovyurakligi tufayli yangi tashkil topgan shaharlarga o’zbek xalqining buyuk shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy, shuningdek Zarafshon va Uchquduq nomlarining berilishi katta jasorat edi. Buyuk shoir nomi bilan ataluvchi Navoiy shahrining bunyod etilishi Navoiy kon- metallurgiya kombinati tashkil topishi bilan bevosita bog’liq. 1958-yil 3-sentyabrda Karmana stansiyasi yonida tashkil etilgan shaharga buyuk mutafakkir, shoir va davlat arbobi Alisher Navoiy nomi berildi. Sahro bag’ridagi moʻjiza hisoblangan Zarafshon shahrining barpo etilishida, bu yerda odamlarga barcha shart-sharoitlar yaratib berilishida ham Sharof Rashidovning g’amxo’rliklarini qayd etish joiz. Sharof Rashidov Navoiy kon-metallurgiya kombinatini barpo etishda jonbozlik ko’rsatgani, har bir qurilish inshootini borib ko’rgani, ular loyihalariga o’z takliflarini bildirganliklarini alohida taʼkidlab o’tish kerak. Albatta, Qizilqumning bepoyon kengliklaridagi qazilma boyliklarini o’zlashtirish, Navoiy kon-metallurgiya kombinatini tashkil etish, uran va oltin ishlab chiqarish korxonalari hamda konchilar uchun zamonaviy shahar va shaharchalar barpo etishda SSSR O’rta mashinasozlik vaziri bo’lib ishlagan Yefim Pavlovich Slavskiy (1957-1986-y.), kombinatning birinchi direktori Zarab Petrosovich Zarapetyan (1958- 1971-y.), kombinat direktorlari Anatoliy Anatolyevich Petrov (1971-1985-y.) va

Nikolay Ivanovich Kucherskiy (1985-2008-y.)lar rahbarligidagi matonatli mehnat jamoasining xizmatlari katta bo’ldi. Qizilqumdagi boyliklarni o’zlashtirishda faol qatnashgan minglab muhandis, quruvchi, energetik, konchi va metallurglarning sharafli nomlari kombinatning shonli tarixiga zarhal harflar bilan bitildi. Uchquduq shahrining tarixi bu yerda uran konining ochilishi bilan bog’liq. Qizilqumda uran konlari topilishi, o’z navbatida, bu yerda aholi yashash joylari ham barpo etilishiga olib keldi. Uchquduq shahrining qurilishi 1956-yil bahorida boshlanib, dastlabki uy-joylar harbiylar tomonidan baraklar shaklida barpo etildi. O’zbekiston hukumatining 1959-yil sentyabrdagi 343-sonli qarori bilan Uchquduqqa shahar tipidagi posyolka maqomi berildi. 1960-61-yillarda Uchquduqqa yuk tashish va passajir poyezdlar uchun temir yo’l o’tkazildi. Shaharni barpo etishda Qizilqumni zabt qilishga birinchilardan bo’lib kelgan turli millat vakillari jasorat ko’rsatib mehnat qildilar. Uchquduqda yana bir muhim masala, yaʼni ijtimoiy soha obyektlari, iqtisodiyot tarmoqlarini kuz-qish mavsumida barqaror ishlashi uchun asosiy turdagi yoqilg’i-energetika resurslari bilan taʼminlash dolzarb hisoblangan. Kon-metallurgiya sanoatida birinchi bor Uchquduqda uran yer ostida eritmaga o’tkazish usulida olina boshlandi. 1964-yil dekabrda Navoiy shahrida 1- gidrometallurgiya zavodining birinchi navbati ishga tushirildi va uran rudasini qayta ishlash boshlandi. Konchilar tomonidan rudani qazib olish uchun ochiq va shaxta usullaridan foydalanildi. Buning uchun o’n bitta karyer va yer osti ishlarini olib borish uchun o’n to’rtta shaxta qurildi. 1962-yildan “Uchquduq” geotexnologik koni solnomasi boshlandi. Bu vaqtga kelib, uranga ehtiyoj ortib borishi sababli “Uchquduq” konidagi sayoz va og’ir kon-geologik sharoitlarida joylashgan uran rudasini qazib chiqarishning anʼanaviy ochiq va yopiq usullari yaroqsiz bo’lganligi uranni yer ostida eritma hosil qilish yo’li bilan olishni taqozo etdi. Natijada shu kabi konlarni ishga tushirishning texnologik usulini yaratish bo’yicha tajriba-sinov ishlari boshlab yuborildi. Mazkur yangi texnologik usul – uranni yer osti quduqlarida eritib saralash. Bu usul bilan qattiq material tarkibidagi elementlar eritmalar yordamida ajratib olinadi. Chunki ajratib olinadigan elementlar boshqa ishlanadigan materiallarga qaraganda yaxshiroq eriydi.

Bu g’oyaga kovlanayotgan konlarning drenaj quduq va xandaq suvlariga uranni eritib o’tish holatlari turtki bo’ldi. Uran qazib chiqarishning mazkur ilg’or usuli kombinat mutaxassislarining saʼy- harakatlari bilan amaliyotga joriy etila boshlandi. 1969-yildan boshlab mazkur texnologiya keng tatbiq etilishi natijasida oldinlari ochiq kon usulida ishlash uchun yaroqsiz hisoblangan “Aytim” konida yangi 102- va 103-uchastkalar ishga tushirildi. 1977-yilda 104-uchastkada va ruda murakkab geologik-gidrogeologik sharoitlardagi katta chuqurliklarda joylashgan 48-, 66-konlarda ham tajriba-sanoat ishlari olib borildi.Kombinatda 80-yillar o’rtalaridan 102-uchastkada birinchi marta havo bilan to’yingan qatlam suvlari yordamida rudani eritib olishning butunlay yangi (mini- reagent) texnologiyasi qo’llanildi. Bu qazib chiqarish tannarxini sezilarli darajada tushirish imkonini berish bilan bir qatorda sof ekologik texnologiyalarni ishlab chiqishga zamin yaratdi. 1987-yildan keyin sobiq Ittifoqda siyosiy vaziyatning o’zgarishi, shuningdek, konversiya boshlanishi munosabati bilan jahon bozorida uranga talab kamaydi. Qizilqumda uranni qazib olish anchagina qisqarganiga qaramasdan, faqat ushbu texnologiya tufayli yer ostida quduqli (skvajinli) eritmaga o’tkazish uchastkalari saqlab qolindi. Uran rudasi qazib olinadigan yer osti konlari va karyerlar sekin-asta yopilib, yuqori malakali xodimlarning taqdiri muallaq bo’lib qolgan edi. Qizilqumda minglab ishchilar, muhandislar, olimlar hamda rahbarlarning fidokorona mehnatlari tufayli odam yursa oyog’i, qush uchsa qanoti kuyadigan sahro o’zlashtirildi. Qizilqum chinakam go’zal maskanga aylandi, zamonaviy infratuzilmaga ega shaharlar bunyod etildi. 1965-yilda konchilar uchun Zarafshonda birinchi uylar foydalanishga topshirildi. O’zbekis ton SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1972-yil 20-iyuldagi farmoni bilan Zarafshonga shahar maqomi berildi. Bugungi kunda Navoiy, Zarafshon, Uchquduq shaharlari sahro bag’ridagi go’zal maskanlarga aylandi. 1964-yilda “Muruntov” koni oltin tarkibli rudalarini qazib chiqarish va qayta ishlash tarmog’ini yaratish ishlari boshlandi. 1967-yil 1-martida “Muruntov” karyerida birinchi ommaviy portlatish amalga oshirildi va “Muruntov” konini ochiq

usulda o’zlashtirish boshlandi. 1967-yilda akademik B.N.Laskorin va bir guruh olimlarning loyihasi asosida 2-gidrometallurgiya zavodi qurilishi boshlandi. Konchi va metallurglarning olib borgan ishlari natijasida 1969-yil 21-iyun kuni birinchi marta tozalangan sof oltin olishga erishildi. 1969-yil 21-iyulda esa tarixiy voqea – birinchi marta “Muruntov” konidan 11 kilogramm 820 grammlik sof oltin yombisi olindi. Qizilqum hududi O’zbekistonning yirik oltin maʼdanli vohasiga aylandi. Navoiy kon-metallurgiya kombinati esa jahonda oltin ishlab chiqaruvchilar o’nligiga kirdi. 1971-yildan boshlab zavodda 999,9 probali sof oltin olinishi boshlandi. 1972-yil 2-oktyabrda 2-gidrometallurgiya zavodining ikkinchi navbati, 1975-yil may oyida esa uchinchi nav bati ishga tushirildi. 1979-yil sentyabrida zavodda tayyor mahsulot sexi, yaʼni oltinni affinaj qilish sexi tashkil etildi. 1963-yilda Navoiy shahrida kon-metallurgiya sanoati hamda barpo etilayotgan sanoat korxonalarini yetuk va malakali mutaxassis kadrlar bilan taʼminlash maqsadida Toshkent politexnika institutining kechki o’quv maslahat punkti ochildi. Kechki o’quv maslahat punktida to’rtta: fuqaro sanoat qurilishi, noorganik moddalar texnologiyasi, elektr taʼminoti, metall qirqish va mashinasozlik texnologiyasi mutaxassisliklari mavjud bo’lgan. 1966-yilda kechki o’quv maslahat punkti Toshkent politexnika ins titutining Umumtexnika fakultetiga aylantirildi. Shuningdek, 1971-yil 17-dekabrda Markaziy kon boshqarmasida O’quv markazi o’z faoliyatini boshladi. Unda kombinat uchun zarur texnik mutaxassislar tayyorlandi. SSSR davrida Navoiy kon-metallurgiya kombinati kabi yirik korxonalarni mahalliy kadrlar bilan taʼminlash masalalariga panja ostidan yoki ularga “ishonmaslik” kayfiyati bilan qaralardi. O’zbekistondagi kon-metallurgiya sanoati korxonalari uchun mutaxassislar faqat Toshkent politexnika institutida tayyorlanardi. O’zbekiston hududida joylashgan Navoiy kon-metallurgiya kombinati Ittifoq maqomidagi tashkilot bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri Markazga bo’ysunardi. Bu korxonaning faoliyatidan O’zbekiston iqtisodi va byudjeti uchun foyda juda kam bo’lgan. Garchi kombinat mamlakatimizning tabiiy va iqtisodiy resurslaridan foydalansada, undan olinadigan soliq tushumlari bevosita Ittifoq byudjetiga borib

tushardi. O’sha paytda Navoiy kon-metallurgiya kombinatida jahon andozalariga javob beradigan yuqori sifatli oltin olinardi. Maʼlumotlarga qaraganda, 1980-yillar oxirlarida kombinat SSSRda olingan oltinning salkam 50 foizini bergan. Lekin bu boyliklar to’laligicha Markazga olib ketilar, O’zbekistonga esa hech qanday nafi tegmasdi. Chunki mustabid tuzumning mustamlakachilik iskanjasida siqib qo’yilgan O’zbekiston o’z zaminidan olinadigan birorta boylikning egasi emasdi Buning ustiga, Ittifoq korxonalari O’zbekistonning ijtimoiy muammolarini hal etishga yordam berishni xohlamasdi va uning neʼmatlaridan mustaqil foydalana olmasdi. Masalan, kadrlar masalasi ular tomonidan Rossiya, Ukraina, Belarus kabi respublikalardan mutaxassislar va ishchilar jalb qilish orqali hal qilinardi. O’sha davrda ishchi- xodimlar o’rtasida mahalliy aholi vakillari ulushi juda kam darajada edi

Hozirgi vaqtda respublikada konchilik sanoatining quyidagi tarmoqlari mavjud bo’lib, ular yuqori sur'atlarda rivojlanib bormoqda: Yoqilg’i qazib chiqarish (ko’mir, yonuvchi slanetslar, neft, tabiiy gaz, uran); rangli metallurgiya (oltin, kumush, miss, ruh, qo’rg’oshin, volfram va boshqalar); kon-kimyo xom ashyosi qazib chiqarish (appatit, fosforit va turli mineral tuzlar);tabiiy qurilish materiallari qazib chiqarish (granit, marmar, tuf, ohaktosh, shag’al, qum, soz tuproq va boshqalar). Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasi hududida 2800 ga yaqin turli foydali qazilma konlari topilgan. Ulardan 850 dan ko’prog’i to’la razvedka qilingan va 400 ga yaqini ishlatilmoqda. Biroq shuni aytish kerakki, ishlatilayotgan konlarning qariyb 80- 85% tabiiy qurilish materiallari konlariga to’g’ri keladi. Bu konlarni qazib olayotgan korxonalarining ishlab chiqarish huvvati juda kichik bo’lib, kon massasi bo’yicha unumdorligi 25-50 ming tonna (yoki kub metr) ni tashkil qiladi. Shu bilan bir qatorda o’rta va katta ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’lgan konchilik korxonalari ham respublika iqtisodiyotida muhim o’rin tutadi. Ularga Olmaliq kon- metallurgiya kombinati, Navoiy kon-metallurgiya kombinati, O’zbekiston “Ko’mir” aktsionerlik jamiyati, shuningdek, ko’plab neft va tabiiy gazni qazib chiqaruvchi korxonalar misol bo’la oladi. Konchilik sanoati korxonalarida kon qazish ishlarining o’ziga xos xususiyatlari Konchilik sanoati korxonalarida kon qazish ishlarining o’ziga xos xususiyatlari mavjud, ularning asosiylari quyidagilar: foydali qazilma konlarini o’zlashtirish atrof- muhitga bevosita ta'sir ko’rsatib qator ekologik muammolar kelib chiqishiga sabab bo’ladi; ish joylarini doimo surilib turishi kon qazish ishlarini mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish va tashkil qilishga alohida talablar qo’yadi; qazish ishlarini tobora chuqurlashib borishi natijasida kon-geologik sharoitlarni murakkablashib borishi, gazodinamik xodisalarning sodir bo’lish ehtimolligi, shaxta (rudnik) atmosferasi haroratini ko’tarilishi kabi omillarning mavjudligi. Bularning

hammasi kon ishlarining murakkab va xavfli bo’lishiga olib keladi. Odamlar tomonidan ishlatilganda yetarli darajada samara beradigan, organik yoki anorganik kelib chiqishga ega bo’lgan tabiiy minerallarni foydali qazilma deyiladi. Foydali qazilmalarni qazib olish deganda ularni yer qobig’idan chiqarib olish tushuniladi. Tabiatda foydali qazilmalar qattiq, suyuq va gazsimon ko’rinishlarda uchraydi. Foydali qazilmalarni qazib olish usullari Foydali qazilmalarning qazib olishning quyidagi usullari mavjud: yer osti, ochiq, geotexnologik, skvajina va aralash usullar. Foydali qazilmalarni qazib olishni konchilik korxonalari amalga oshiradi. Konchilik korxonasi – konlarni razvedka qilish, qazib chiqarish va boyitish ishlarini bajaruvchi mustaqil ishlab chiqarish birligi. Foydali qazilmalarni qazib olib, dastlabki boyitish ishlarini bajaruvchi korxonalar qazib chiqaruvchi korxonalar deyiladi. Qazib chiqaruvchi korxonalarga shaxta, rudnik, karyer (razrez) kabi korxonalar kiradi. Shaxta – foydali qazilmalarni (asosan, ko’mirni) yer osti usulida qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi. Rudnik – asosan metall rudalari, kon-kimyo xom ashyo va qurilish materiallarini yer osti usulida qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi. Karyer – foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi. Razrez – ko’mir qazuvchi karyer (1-rasm).

1- rasm. Коnlarni ochiq usulda qazish sxemasi: 1 - ekskavator; 2 – avtoag’dargich; 3 – bul’dozer; 4 – burg’ulash dastgohi; 5 - gorizontlar; 6 – portlatib yumshatilgan massa; 7 – foydali qazilma yotqizig’i; 8 – bur’gu quduqlari; 9 – tushish transheyasi; 10 – qoplama jinslar ag’darmasi. Priysk – qimmatbaho metallarga ega bo’lgan sochma konlarni qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi. Promisel – suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi (neft promiseli). Konni ochish, qazishga tayyorlash va bevosita foydali qazilmani qazib olish bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlar majmuini konni qazib chiqarish deyiladi. Bu ishlar konni qazib chiqarishning bo’g’inlari hisoblanadi. Masalan, dastlabki koni ochish ishlari, so’ng konni bir qismini qazishga tayyorlash ishlari va bevosita foydali qazilmani qazish ishlari birin-ketin bajariladi. Kondan qazib olingan foydali qazilma ushbu lahimlar orqali tashilib yer yuziga chiqarib beriladi. Qattiq foydali qazilmalarni qazib chiqarishda, dastlab uning bir qismini massivdan ajratib olish (buzish) lozimdir. Ko’mir konlarini qazib chiqarishda massivni buzish, asosan, mexanik usulda, ruda konlarida esa, portlatish usulida amalga oshiriladi (2- rasm).

- rasm. Ko’mir shaxtasi sxemasi: 1,2,12 – vertical lahimlar; 3,4,5,10,11 – gorizontal lahimlar; 6,7,8,9 – qiya lahimlar; 13 – nasos kamerasi; 14 – qazish каvjoyi.Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib chiqarish yer osti usuliga nisbatan qator afzallik va kamchiliklarga ega. Asosiy afzalliklari: ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish imkoniyati mavjudligi tufayli, mehnat unumdorligi yuqori va kon qazish ishlari harajatlari kam bo’lishi ta'minlanadi; mehnat qilish sharoitlari qulay va nisbatan xavfsizroq bo’ladi; korxona qurilishi uchun sarflanadigan solishtirma kapital mablag’ (ishlab chiqarish quvvatining bir birligiga to’g’ri keladigan kapital mablag’) kichik bo’ladi; foydali qazilmani mumkin qadar to’laroq qazib olishga imkoniyat yaratiladi. Asosiy kamchiliklari: ayrim hollarda ochiq kon ishlarining ob-havoga bog’liqligi; katta yer maydonlarini qishloq ho’jalik oborotidan vaqtincha chiqarilishi; yer qa'rida suv balansining buzilishi. Foydali qazilmalarni geotexnologik usullarda qazib chiqarish yer yuzidan yoki kon lahimlaridan foydali qazilma yotqizig’igacha skvajina o’tib, u orqali foydali qazilmaga mexanik, fizik yoki kimyoviy ta'sir ko’rsatib, uni harakatlanuvchi holatga keltirish va skvajinalar orqali yer yuziga chiqarib olishga asoslangan. Hozirgi vaqtda, konchilik amaliyotida oltingugurtni eritish, ko’mirni yer ostida yonuvchi gazga aylantirish va rangli metallarni yer ostida bakteriya -kimyoviy ta'sir etib, tanlab eritishga asoslangan geotexnologik qazish usullari qo’llanilmoqda. Biroq, ularni hajmi juda kichik bo’lsada, iqtisodiy va ekollogik nuqtai nazaridan istiqbolli usullar hisoblanadi. Foydali qazilmalarni skvajina usulida qazib chiqarish, asosan, neft va gaz konlarida, shuningdek, yer osti suvlarini qazishda keng qo’llanadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Kimyo sanoati va qishloq xo‘jaligi uchun xomashyo

Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazib olish imkoniyatlari

Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olishda karyer hajmini va uning unumdorligini aniqlash

Markaziy Osiyo ma’danchiligi

Jahon va o’zbekistonning neft va gaz tarmoqlarini holati