Spirtlar va fenollar - Химия - Рефераты

Spirtlar va fenollar

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

773.109375 KB

Spirtlar va fenollar Reja: 1. Spirtlarni sinflanishi, nomlanishi va izomeriyasi 2. Spirtlarni olinish usullari 3. Spirtlarning kimyoviy xossalari 4. Fenollar, ularning tuzilishi, bog’lanishi va nomlanishi 5. Fizikaviy xossalari 6. Fenolning kimyoviy hossalari

Tayanch iboralar: to’yingan, to’yinmagan va aromatik spirtlar; birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi spirtlar; vodorod bog’lanish; murakkab efirlar; oddiy efirlar; eterefikatsiya reaksiyasi; bir, ikki va ko’p atomli fenollar 1. Spirtlarni sinflanishi, nomlanishi va izomeriyasi Spirtlar deb, molekulasida bitta yoki bir necha gidroksil guruh saqlaydigan birikmalarga aytiladi. Spirtlar uglevodorod qismiga qarab, to’yingan, to’yinmagan va aromatik spirtlarga bo’linadi. CH 3 −CH 2 −OH etil spirti (to’yingan) CH 2 =CH−CH 2 −OH allil spirti (to’yinmagan) C 6 H 5 −CH 2 −OH benzil spirti (aromatik) Spirtlar molekulasidagi gidroksil guruh soniga qarab bir, ikki va ko’p atomli spirtlarga bo’linadi: Spirtlar gidroksil guruhning molekulada qanday uglerod atomida joylashganligiga qarab birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi spirtlarga bo’linadi. Agarda gidroksil guruh birlamchi uglerod atomi bilan bog’lansa birlamchi spirt, ikkilamchi uglerod atomi bilan bog’langan bo’lsa ikkilamchi, uchlamchi uglerod atomi bilan bog’langan bo’lsa uchlamchi spirt deyiladi. Masalan, C 4 H 9 OH tarkibli bir atomli spirtga 2ta birlamchi, bitta ikkilamchi va bitta uchlamchi spirt muvofiq keladi: CH 3 −CH 2 −CH 2 −CH 2 OH butanol-1 (birlamchi butil spirt) CH 3 −CH 2 −CHOH−CH 3 butanol-2 (ikkilamchi- butil spirt)

(birlamchi izobutil spirt) (uchlamchi izobutil spirt) To’yingan uglevodorod molekulasidagi istalgan bir vodorod atomini gidroksil guruhiga almashtirib hosil qilingan birikmalarga to’yingan bir atomli spirtlar deyiladi. Ularning umumiy formulasi C n H 2n+1 OH. Spirtlar ham o’z gomologik qatoriga ega bo’lib, ular bir-biridan – CH 2 - guruhga farq qiladi. Oddiy spirtlar gidroksil guruhga birikkan radikallar nomi bilan aytiladi. Ratsional nomenklatura bo’yicha spirt nomi ularning birinchi vakili karbinol (metil spirti) nomi oldiga radikal nomi qo’shib o’qiladi: CH 3 OH metil spirt C 2 H 5 OH etil spirt CH 3 −CH 2 −CH 2 OH propil spirt CH 3 (CH 2 ) 2 CH 2 OH butil spirti Tizimli nomenklatura bo’yicha spirtlar nomi to’yingan uglevodorodlar nomiga –ol qo’shimchasini qo’shib o’qiladi va gidroksil qaysi uglerod atomida turganligini raqam bilan ko’rsatiladi: Bir atomli spirtlarda izomerlar soni tegishli uglevodorodlarga nisbatan gidroksil guruhning joylashishi hisobiga bo’ladi. Butanda ikkita izomer bor. Butanolning esa, to’rtta izomerlari mavjud. 2. Spirtlarni olinish usullari Spirtlardan metanol va etanol sof xolatda o’simliklardan olinadigan efir moylarida va o’simlik a'zolarida uchraydi. Spirtlar oddiy va murakkab efirlar

xolatida o’simliklar olamida keng tarqalgan. Ular asosan quyidagi sintetik usullarda olinadi. 2. Etilen uglevodorodlariga yuqori harorat va katalizator ishtirokida suv ta'sir ettirib olinadi. Sanoatda etil spirti kraxmal (guruch, bug’doy, kartoshka) va sellyuloza (o’rmon chiqindilari, g’o’zapoya) saqlaydigan xom ashyolarni bijg’itib olinadi: Spirtlarning birinchi to’rt vakillari suyuqlik bo’lib, o’ziga hos hidga ega. Spirtlarning molekulyar massasi ortishi bilan qaynash harorati ham ortadi. Spirtlarda gidroksil guruh soni ko’payishi natijasida ularning agregat xolatlari 1 . Murakkab efirlarni gidroliz lab olinadi: CH 3 CO OC 2 H 5 + HOH CH 3 COOH + C 2 H 5 OH CH 2 = CH − CH 3 + HOH CH 3 − CHOH − CH 3 ( C 6 H 10 O 5 ) n + nH 2 O nC 6 H 12 O 6 C 6 H 12 O 6 2 C 2 H 5 OH + 2CO 2

o’zgaradi. Masalan, etanol suyuqlik, glitserin moysimon suyuqlik, mannit esa qattiq modda. Birlamchi spirtlarga nisbatan ikkilamchi spirtlarning, ikkilamchilarga nisbatan uchlamchi spirtlarning eruvchanligi ortib boradi. Spirtlarning qaynash harorati, shu spirt molekulasidagi radikal asosida hosil bo’lgan galoidli birikma va oddiy efirlarning qaynash haroratidan ancha yuqori bo’ladi. Bunga sabab spirtlarda molekulalararo vodorod bog’lanishning mavjudligidir. 5.3.Spirtlarning kimyoviy xossalari Spirtlarda OH - guruhiga almashinish reaksiyalari, oksidlanishi. Eterifikatsiya reaksiyalari. Spirtlarning suvli eritmalari neytral reaksiyaga ega. Spirtlar turli hil kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. Ularning reaksiyalari quyidagi guruhlarga bo’linadi. 1.Gidroksil guruhdagi vodorod atomiga xos reaksiyalar. a) Spirtlarga ishqoriy metallar ta'sir ettirilganda, ularning gidroksil guruhidagi vodorod atomini siqib chiqarib, alkogolyatlar hosil qiladi: Alkogolyatlar beqaror moddalar bo’lib, suv ta'sirida oson parchalanadi va qaytadan spirt hosil bo’ladi. b) Spirtlarga organik kislotalar ta'sir ettirilganda ular gidroksil guruhidagi vodorod atomini kislota qoldig’iga almashtirib murakkab efirlar hosil qiladi. Bu reaksiya eterefikatsiya reaksiyasi deyiladi. 2. Gidroksil guruhning xossalariga asoslangan reaksiyalar. a) Spirtlarga galogenid kislotalar yoki fosforning galoidli birikmalari ta'sir ettirilganda spirtning gidroksil guruhi galogen atomiga almashinadi:

v) Degidratlanish reaksiyalari. Spirtlarni ko’p miqdordagi konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida 140 0 C dan yuqori haroratda qizdirilsa, etilen uglevodorodlari hosil bo’ladi. Masalan: Boshqacharoq sharoitda spirtlar molekulalararo degidratlanganda, ularning ikki molekulasidan suv ajralib chiqib oddiy efirlar hosil bo’ladi. Masalan, mo’l miqdorda etil spirti H 2 SO 4 ishtirokida 140 0 C gacha sekin qizdirilsa dietil efiri hosil bo’ladi: 3. Oksidlanish reaksiyalari, ya'ni -OH bilan unga σ - xolatdagi uglerod vodorodi ishtirokida boradigan reaksiyalar. a) Vodorodni ajralishi. Spirt bug’larini yuqori haroratda temir kukuni ustidan o’tkazilsa, vodorod molekulasini ajralishi hisobiga birlamchi spirtlardan aldegidlar, ikkilamchi spirtlardan ketonlar hosil bo’ladi: b)Spirtlarning oksidlanish reaksiyalari asosan, K 2 Cr 2 O 7 + H 2 SO 4 yoki KMnO 4 + H 2 SO 4 ishtirokida ketadi. Birlamchi spirtlar oksidlansa aldegidlar, ikkilamchi spirtlardan ketonlar hosil bo’ladi: 4. Fenollar, ularning tuzilishi, bog’lanishi va nomlanishi Fenollar gidroksil guruhi bevosita benzolga yoki benzol xalqasiga birikkan birikmalardir. Bu guruh birikmalarning birinchi vakili C 6 H 5 OH oddiy fenol deb nomlangan va u kimyoviy sanoatda juda muxim axamiyatga ega. Fenollarning ko’pchilik xossalari spirtlarga o’xshash,ammo bu o’xshashliklar ayrim xollarda xaddan tashqari soddalashgan. Arilaminlarga o’xshab fenollar bifunksional birikmalardir; gidroksil guruh va aromatik xalqa o’zaro kuchli ta’sir etadi va xar biri bir birining reaksion qobiliyatiga ta’sir etadi.Ushbu ta’sirlar fenollarni ayrim yangi va foydali xossalariga olib keladi. Masalan aspirin sintezida asosiy qadami

spirtlarni yoki arenlarni paralel reaksiyalarisiz amalga oshiriladi. Fenollar spirtlar va arenlarga o’xshashligini vaqti vaqti bilan eslab turish kerak,ushbu bobda fenollarni noyob xossalariga aloxida e’tibor beriladi. Benzolning eski nomi fen bo’lgan va uning gidroksil guruhli hosilasi fenol deb nomlangan. Bu boshqa ko’pchilikga maqul bo’lgan IYUPAK nomlanishga muvofiq keladi. Toluolni xalqada almashingan turli hil gidroksil guruhli hosilalarining nomi muvofiq ravishda o-, m- va pkrezollar deyiladi.Juda ko’p almashingan birikmalarning nomi fenolning hosilasi kabi nomlanadi.Xalqaning nomlanishi gidroksil guruhi almashingan ugleroddan boshlanadi va raqamlanish keyingi o’rinbosar bo’lgan uglerod yo’nalishi tomon davom etadi.O’rinbosarlar alfavit tartibda keltiriladi. Fenol m -ksilol 5-xlor -2 –metilfenol Benzolning uchta digidroksi guruhli hosilalari muvofiq ravishta 1,2-; 1,3- va 1,4- benzoldiol deb nomlanishi mumkin va xar biriga yaqinroq bo’lgan umumiy nomi quyidagi formulalarda keltirilgan. Bu umumiy nomlar IYUPAK nomlanishi bo’yicha xam mumkin. 1,2-benzoldiol 1,3- benzoldiol 1,4- benzoldiol (pirokatexin) (rezorsin) (gidroxinon) Naftalinni gidroksil guruhli hosilalarini umumiy nomi 1-naftol va 2-naftol deb ataladi. Bu xam IYUPAK nomlanishga mos keladi. Muammo : Quyidagi moddalar xar biri uchun formulalar yozish. (a) Pirogallol (1,2,3-benzoltriol) (c) 3- Nitro-1-naftol

(b) o-Benzilfenol (d) 4-Xlorrezorsin Trigidroksidlar izomerlari digidroksilar kabi noyob nomlarga ega. Pirogallol fotografiyada ochiltirgich sifatida ishlatiladi, 1,2,3 benzoltriol xisoblanadi. Uch gidroksil guruhlar benzol xalqasida qo’shni o’rinlarni egallagan. Pirogallol (1,2,3- benzoltriol) Asosiy nomni aniqlashda karboksil va atsil guruhlar fenol gidroksildan ustundir. Bu xollarda gidroksil tiklash sifatida izohlanadi. p- gidroksibenzoy kislota 2- gidroksi -4 metilatsetofenon Fenol C–O–H 109º burchagi bilan planar xisoblanadi, deyarli tetraedrli burchagi bilan bir hil va 108,5º C–O–H metanol burchagidan farq qilmaydi. Fenol Metanol Biz ba’zi xollarda ko’rib turganimizdek, sp 2 - gibridlangan uglerod bog’i sp 3 - gibridlangan uglerod bog’idan qisqaroq va fenollar bundan mustasno emas. Fenoldagi uglerod-kislorod bog’ masofasi metanoldagiga qaraganda biroz kamroq. Rezonans jixatidan, fenoldagi qisqa uglerod-kislorod masofasi qisman ikkilamchi bog’ xusisiyatiga tegishli va bu konyugirlangan kislorod elektron jufti aromatik xalqa ta’siri natijasidir.

Fenollarning ko’p xususiyatlari nazarda tutilgan polyarizatsiya rezonans tavsifini aks ettiradi. Spirtlarga qaraganda fenoldagi gidroksil kislorod kamroq asosli va gidroksil proton ko’proq kislotalidir. Elektrofillar benzolga qaraganda fenoldagi aromatik xalqaga tezroq xujum qiladilar, xalqani ko’rsatishicha, ayniqsa orto va para holatlarida gidroksil guruhiga nisbatan elektron boydir. 5. Fizikaviy xossalari Fenollarning fizikaviy xossalariga gidroksil guruh kuchli ta’sir ko’rsatadi, u esa boshqa fenol molekulalari bilan fenolni vodorod bog’larini hosil qilishiga sharoit yaratadi.Shunday qilib fenollar yuqoriroq suyuqlanish harorati va qaynash haroratiga ega bo’lib, arenlarga va galloid alkillarga nisbatan suvda ko’proq eriydi. 1 jadvalda fenol, toluol va ftor benzollarni fizikaviy xossalari taqqoslangan. Ayrim orto-almashingan fenollar, o-nitrofenolga o’xshash, meta va para izomerlarga nisbatan qaynash harorati ancha past. Buning sababi shundaki gidroksil guruhi va o’rinbosar o’rtasida ichki molekulyar vodorod bog’lanish hosil bo’lishi ushbu energiya suyuq holatdan par holatiga o’tganda qisman kompensatsiyalanadi. 1-jadval Aren, fenol va aril galloidni fizikaviy xossalarini solishtirilishi. Fizikaviy xossalari Birikmalar Toluol C6H5CH3 Fenol C 6 H 5 OH Ftorbenzol C 6 H 5 F Molekulyar og’irlik 92 94 96 Suyuqlanish harorati -95 ºC 43 ºC -41 ºC Qaynash harorati (1 atm) 111 ºC 132 ºC 85 ºC Suvda eruvchanligi (25 ºC) 0,05g/ 8,2g/100ml 0,2g/100ml

o-nitrofenolni ichki molekulyar vodorod bog’i Muammo : Gidroksibenzoy kislotalardan bittasi bizga salitsil kislota umumiy nom bilan ma’lum. Uning metil murakkab efiri, metil salitsilati grushankaning moyida uchraydi. Metil salitsilat 50 0 C qaynaydi va bu boshqa ikkita metil gidroksibenzoatni xar biridan past. Metil salitsilatni tuzilishi qanday? Nima uchun uning qaynash harorati boshqa uning fazoviy izomerlaridan ancha past? Fenollarning eng o’ziga xos xossalari bu ularning kislotaligi. Fenollarning kislotaligi spirtlarga qaraganda kuchliroq ammo karbon kislotalarga qaraganda kuchsiz. Karbon kislotalarni ionlanish doimiysini K k eslaymiz u esa taxminan 10 -5 (pK k 5) spirtlar qatorida esa K k 10 -16 dan 10 -20 ga teng (pK k 16-20) Ko’pchilik fenollar uchun K k 10 -10 atrofida. Fenollarning kislotaligi nima sababdan spirtlardan kuchliligini biliish uchun fenol va etanolni ionlanish muvozanatini taqqoslashimiz kerak. Xususan etoksid ion va fenoksid ionni delokallanish zaryadini farqini ko’rib chiqamiz. Etoksid iondagi manfiy zaryad kislorodda lokallangan va faqat solvatatsiya kuchida stabillashgan. Etanol Proton Etoksid ion Fenoksid ionini manfiy zaryadi solvatlanish va xalqadagi elektronni delokallanganligi uchun barqarordir.

Fenol Proton Etoksid ion Fenoksid elektronini delokalanishi tuzilish orasidagi rezonans asosida ko’rsatilgan. Fenoksid ionini manfiy zaryadi orto va para kislorod va uglerodlarga bo’linadi. Fenoksid ionni delokallashgan manfiy zaryadi kuchli barqarorlikga ega. Fenol etanolga nisbatan million baravar kislotaligi kuchli, sirka kislotasiga nisbatan yuz ming baravar kuchsizdir, shu sababli fenol perspektiv kislotali o’ringa ega. Shunday qilib, fenollar spirtlardan ko’proq kislotali bo’lganligi va karbon kislotalardan esa kuchsiz kislotali bo’lganligi uchun ajratilinishi mumkin. Fenol Gidroksid ion Fenoksid ion Suv Fenol efirli eritmasi, karbon kislota suyultirilgan natriy gidrokarbonat bilan chayqatilganda, karbon kislota miqdoriy natriyli tuzga aylanib, suvli fazaga ekstraksiya qilinadi. Fenol esa efirli fazada qoladi. Fenol Bikarbon ion Fenoksid ion Karbonat kislota Fenollar saqlovchi preparatlar va reaksiyalar haqida so’z yuritilganda, fenollarning kislotalik xossaga ega ekanligini esdan chiqarish kerak emas. Fenollar bilan reaksiya bajarilganda, asosiy muhitda oksidlanish bosqichini o’tashni talab qiladi, natijada fenoksid ioni fenolning neytral shakliga aylanadi. Fenoksid ion Gidroksoniy ion Fenol Suv

Fenollar ishtirokida olib boriladigan ko’pgina sintetik reaksiyalarda nukleofil sifatida natriy gidroksidi yoki kaliy gidroksidi yordamida amalga oshiriladi. Ushbu muhitda fenol fenoksid ioniga aylanadi, bu esa nukleofilga qaraganda yaxshiroq. 6. Fenolning kimyoviy hossalari Fenolning kislotaligiga almashinishning ta’siri. Alkil o’rin almashinishi, kislota-ligiga kichik miqdorda ta’sir qiladi. O’rin oluvchi kuchli elektronakseptor bo’lsagina, nitroguruhga o’xshash, shundagina kislotaligi namoyon bo’ladi. o - va – p -nitrofenollarning ionizatsiyalanish doimiysi fenolga nisbatan bir necha yuz baravar ko’p. Orto va para-nitro guruhi sezilarli darajada fenoksid ionini stabillashtiradi, o’z kislorodi yordamida harakat qilishi uchun manfiy ionlar qolishiga yo’l qo’yadi. o-nitrofenoksid ionidagi elektron delokalizatsiya p-nitrofenoksid ionidagi elektron delokalizatsiya Kislorod fenoksidiga konyugirlangan meta- nitro guruhi fenoksid ionini oz miqdorda stabillashtiradi. Fenolga nisbatan m-nitrofenol ko’proq kislota kuchiga ega ammo o- yoki p-nitrofenoldan kislota kuchi kamroq. Fenollar o’yuvchi natriy eritmasi bilan reaksiyaga kirishib fenolyatlar hosil qiladi: C 6 H 5 −OH + NaOH→ C 6 H 5 −ONa + H 2 O

Fenol kislota xususiyatiga ega, buning sababi kislorod atomidagi juft elektronlar benzol yadrosiga tortilishi natijasida, kislorod atomida elektron zichligi kamayadi va gidroksildagi vodorod atomi harakatchan bo’lib qoladi. Fenollarga galogen ta'sir ettirilsa, o’rin olish reaksiyasi ketib 2,4,6- tribromfenol hosil bo’ladi. Fenol nitrollash reaksiyasiga kirishib 2,4,6-trinitrofenol (pikrin kislota) hosil bo’ladi: Bilasizmi? P.E. Bertlo 1854 yilda etilenni gidratlab etil spirtini sintez qilgan. Bungacha etil spirti uglevodlarni bijg’itib olingan. Hozirgi vaqtda etanol ko’p miqorda yog’ochdan olinadi. Sellyuloza gidrolizlanadi va hosil bo’lgan glyukoza bijg’itiladi. 1 t quruq yog’ochdan taxminan 200 l etanol olinadi. Shuncha miqdor spirt 0,7 t don yoki 1,5t kartoshkadan olinadi. Etanol zaxarli narkotik modda. Undan spirtli ichimliklar tayyorlanadi. Tadqiqotchilarning hisobiga ko’ra 95% spirtli ichimliklar ichuvchilar (alkogoliklar) gastrit, oshqozon yarasi, jigar sirrozi bilan kasallangan. Alkogoliklarda ovqat xazm qilish yo’llari raki ko’p uchraydi. Metanol yog’ochning pirvazifasiz mahsuloti bo’lgani uchun «yog’och spirti» deb ham ataladi. Metanol juda zaxarli. Uning ozgina miqdori ko’zni ko’r qiladi, hatto o’limga olib kelishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Fenollar

Spirtlar

Spirtlar

To‘yinmagan spirtlar

To’yinmagan spirtlar