Собир Юнусович Юнусов (1909-1995) - Химия - Рефераты

Собир Юнусович Юнусов (1909-1995)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.1298828125 KB

Собир Юнусович Юнусов (1909-1995) Собир Юнусович Юнусов - Узбе кистан Республикаси Фанлар акаде- миясининг академиги. табиий бирикмалар кимёси соҳасидаги йирик олим. Собир Юнусов 1909 йил 18 мартда Тошкент шаҳрида ғишт терувчи ишчи оиласида тугилди. 1910 йилда отасининг вафотидан сўнг онаси қўлида тарбияланди. 14 ёшидан бошлаб аввал темирчи, сўнг уста сифатида меҳнат қила бошлади. 1925 йилда металлистлар итгифоқи Собир Юнусовни К.Маркс номли педагогика техникумига юборди. Ўқишни муваффақиятли тугатгандан сўнг у техникумда математика ўқитувчиси бўлиб ишлай бошлади. Илм олишга бўлган интилиш 1930 йилда Собир Юнусовни У рта Осиё Давлат университетига етаклаб келди. Ўша йили кимё факультетига кирди. 1935 йилда «Оддий талхак ўсимлигининг алкалоидларини текшириш» мавзусида диплом ишини Москвадаги Бутуниттифоқ кимё-фармацевтика илмий-текшириш институтининг (ВНИХФИ) алкалоидлар кимёси бўлимида кўзга кўринган совет кимёгар олими академик А.П. Орехов рахбарлигида ёқлади. Шу даврдан бошлаб алкалоидлар кимёси Собир Юнусовнинг жонажон иши бўлиб қолди. 1936 йилда аспирантурага кирди ва 1939 йилда академик А.П. Орехов раҳбарлигидаги «Кўкноридошлар оиласига мансуб ўсимликларнинг алкалоидлари» мавзусида номзодлик диссертациясини ҳимоя қилди. Ажойиб тадқиқотчи, кўи киррали билим соҳиби А.П. Орехов ёш олимнинг ҳар томонлама камол топишида катта ҳисса қўшди. Ёқлаган диссертацияси ўша даврнинг етакчи олимлари томонидан юксак баҳоланди. Профессорлар Г.П. Меньшиков ва Н.А. Преображенский бу ҳақда шундай деган эдилар: «Бу иш академик А.П. Орехов мактабига хос ажойиб ишлар намунасидан биридир».

Собир Юнусов 1941 йил июнигача, яни уруш бошлангунга қадар внихфида катга илмий ходим бўлиб ишлади, халқ дружиғшси сафида Москва мудофаасида қатнашди, оғир яраланди ва 1943 йилтача госпиталяарда даволанди. Шу йили Тошкентга қайтиб келиб Киме институти таркибида алкалоидлар кимёси лабораториясини ташкил қилди ва Ўрта Осиёда ўсадиган алкалоид сақловчи ўсимликларни ўрганишни мақсад килиб кўйди. Илмий ишлар амалиёт билан узвий равишда олиб борилди. Собир Юнусов раҳбарлигида лаборатория ходимлари тиббиёт олимлари билан биргаликда аввалги вақтда Ўрта Осиё республикаларида тарқалган жалангар анцефалити ва токсик гепатит касаллиги сабаби ёввойи ҳолда ўсадиган баъзи бир ўсимликлар таркибидаги алкалоидлар эканлигини аниқладилар ва улар карантин ўсимликлар рўйхатига киритилди. Бу иш 1948 йилда ЎзССР Олий Совети Президиуми-нинг ёрлиғи билан тақдирланди. Лаборатория илмий ишларининг асосий йўналиши Ўрта Осиё, Қозогистон, Узок Шарқ ва бошқа ҳудудларда ўсадиган алкалоид сақловчи ўсимликларни систематик равишда ўрганишни, алкалоидларни ўсимликлардан ажратиб олиш, тозалаш, уларни структуравий тахдил қилиш, алкалоидларнинг кимёвий тузилишини ва биологик функцияси ўртасидаги боглиқликни ўрганиш, структурани тасдиклаш ва самарали дори-дармонлар ишлаб чиқариш учун ўсимликлар хемосистематикасини, алкалоид лар, аналоглар ва фрагментлар синтезини ўрганишда моддаларнинг тузил иши хақидаги маълумотлардан фойдаланиш каби мураккаб муаммоларни камраб олади. Собир Юнусовнинг «Ўсимликларда алкалоидларнинг ҳосил бўлиши, ақамияти ва кўпайиши ҳақида»ги иши (ЎзССР ФЛ ахбороти, 1984, №4, 11 - бет) кимё фанида катта янгилик бўлди. Бу мақолада муаллиф ўсимликларда ўсищ даври, жойи, ўстириш шароити ва органларига боғлиқ ҳолда алкалоидларнинг миқдорий ва сифат таркиби ўртасидаги боглиқликни, шунинг натижасида бир турга мансуб ўсимликлар ҳар хил алкалоидлар тутиш мумкинлишни кўрсатиб берди. Алкалоид тутувчи ўсимликларни бу жиҳатидан ўрганиш ўсимликлардан

максимал ҳолда ажратиб олиш, улар турларини аниқ билиш, саноат миқёсида хом ашё тайёрлаш учун ҳудудларни ва йигиш муддатларини аниқлаш имконини беради. Бу иш Д.И. Менделеев номидаги Бутуниттифок кимё жамиятининг дипломига сазовор бўлди. 1949 йилда С. Юнусов «Тетрагидроизохинолин ва фенантридин қаторидаги алкалоидлар ҳақида» мавзусидаги докторлик диссертациясини ҳимоя қилди. 1950 йилларда Собир Юнусовнинг алкалоидларни излаш принциплари ўсимликларда сақланадиган бошқа табиий бирик- маларни ўрганишда ҳам қўлланила бошланди. Академик А.Н. Несмеянов шундай ёзган эди: «Биз А.П. Орехов мактаби билан ватанимиздаги ўсимлик хом ашёсида учрайдиган алкалоидларни кенг ўрганиш соҳасидаги ишлар билан фахрлансак арзийди. Эндиликда алкалоидлар бўйича илмий марказ Узбекистон Фанлар академияси бўлиб қолди». Бу ишларни амалга оширишда С. Юнусов бош-қош бўлди. У илмий изланишларни кенг кўламдаги илмий-ташкилий ва жамоат ишлари билан қўшиб олиб борди. 1952 йилда у Узбекистон Фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоси ва вице-президенти этиб сайланди. Бу вазифани у 1962 йилгача бажарди. Шу билан бир вақтда у 1956 йилдан 1962 йилгача геология - кимё бўлими раиси лавозимида ҳам фаолият кўрсатди. Бу даврда бошқа фанлар қатори кимё фани ҳам катта ютуқларга эришди. Кимё ва кимёвий технология соҳасида бир қанча янги институтлар ташкил қилинди. Алкалоидлар кимёси лабораторияси эришган ютуқлар, юқори м&адкали кадрларнинг тайёрланиши С. Юнусовнинг анчадан бери ўйлаб юрган орзуси - Узбекистон Фанлар академияси таркибида Усимлик моддалари кимёси институти ташкил қилинишига олиб келди ва 1956 йилда бу илмий даргох ташкил топди. Ўтказилган илмий. изланишларда кимёгарлардан ташқари ботаниклар, фармакологлар, технологлар, физиклар хам фаол иштирок этишади. Улар бир-бирлари билан узвий боғлиқлиқда иш олиб борадилар ёки,

С.Юнусовнинг сўзи билан айтганда, бу ҳамкорлик «илмий конвейер» ҳисобланади. 1958 йилдан 1983 йил октябригача С. Юнусов шу институт Галле шахрида жойлашган «Леопольдина» Германия табиатшу- нослар Академиясининг ҳақиқий аъзолигига сайланди, Ватанимиз фани ривожланишига қўштан ҳиссаси учун 1969 йилда С. Юнусовга Социалистик Меҳнат Қаҳрамони уивони берилди ва Ленин ордени топширилди. Собир Юнусов «Октябрь Революцияси», «Халқлар дўстлиги», «Ҳурмат белгиси» орденлари ва бир қанча медаллар нишондори, Узбекистонда хизмат кўрсатган фан ва техника арбоби, Беруний номидаги фан ва техника соҳасида бериладиган Давлат мукофоти соҳибидир. С. Юнусовга 1971 йилда кимёгар олимлар учун знг олий мукофот - Д.И. Менделеев номидаги олтин медаль берилди. С.Юнусов кўплаб халкаро илмий симпозиумларда қатнашиб, ватанимиз кимё фани довруғини оламга танитган (ХХР, Венгрия, Швецария, Ҳиндистон, Лондон, КХДР ва бошқалар). С.Юнусов Осиё ва Африка мамлакатлари билан ҳамкорлик совет кўмитасида, Ленин мукофотлари кўмитасида, СССР Министрлар Совети қошидаги Олий Аттестация қўмитаси фаолиятида фаол иштирок қидди. Тошкент шаҳар ва Куйбишев туман фирқа қўмитасига ва шаҳар Совети депутатлиг ига сайланди. Кўп йиллар давомида Узбекистан Фанлар академияси кимё-технология бўлими қошидаги Бирлашган илмий кенгаш. сўнг Ўсимлик моддалари кимёси института қошидаги махсус илмий кенгашга раҳбарлик қилиб, юқори малакали мутахассислар тайёрлашдек шарафли ишга жуда кўп меҳнат сарфлади. Совет олимларининг табиий бирикмалар кимёси соҳасидаги ютукларини мувофиқлаштириш ва умумлаштириш мақсадида СССР ФА Президиуми қарори билан 1965 йилда Тошкентда «Табиий бирикмалар кимёси» (Химия природных соединений) илмий журнали таъсис этилди. Журнал ташкил этилгандан 1992 йилгача С.Юнусов ушбу журналнинг бош муҳаррири

вазифасини бажарди. Журнал АҚШда инглиз тилига таржима қилинади. Алкалоидлар кимёси лабораторияси ходимлари академик С. Юнусовнинг бевосита раҳбарлиги ва иштирокида Урта Осиё флорасининг 4000 дан ортиқ ўсимлигини алкалоид сақлаш нуқтаи назаридан текшириб чиқдилар, 170 дан ортиқ ўсимлик туридан 750 дан ортиқ алкалоид ажратиб олинди, улардан 420 таси янги бирикмалар бўлиб, 400 га яқинининг кимёвий тузилиши исботланди. Назарий ишларни амалиёт билан боглаб олиб бориб, галантамин, цитизин, папаверин ва бошқа бир қанча алкалоидларни ажратиб олиш учун янги ўсимлик манбалари топилди. Илмий ишлар давомида бисбензилизохинолин алкалоидлари каторида янги «тальмин» ва «фетидин» типлари хинолин асослари ичида гем алмашинган циклогексадиенон циклли фуранохинолин ва 5,6,7,8 тетрагидрофуранохинолинлар кашф этилди. Биринчи марта секостероид ишқорлар ва хинолизидин каторидаги биомолекуляр алкалоидлар топилди ва ўрганилди. Нутрария ўсимлигида янги гетерозциклик скелетга эга бўлган индол группаси алкалоидлари бор эканлиги қайд этилди, дитерпен алкалоидлари кагори модификация килинган Cig - дитерпен алкалоидлари ҳисобига тўлдйрилди. Баъзи гуруҳ алкалоидлари учун уларнинг тузилишини аниқлашнинг янги усуллари таклиф қилинди, баъзи реакция- ларнинг бориш механизми тўғрисида хулосалар чикарилди, алкалоидларнинг спекграл ва кимёвий хусусиятлари, тузилиши ва физиологик фаоллиги ўртасидаги боғликлик кашф этилди. С. Юнусов ўз шогирдлари билан биргаликда апорфин алкалоидларининг оптик активлигини ўрганиш асосида алмаш- тирувчи группаларнинг жойлашиши ва конфигурациям, цикл- лаииш ўрнини аниқлаш бўйича қонуниятларни очиб берди. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, академик С. Юнусов мактабида олиб борилаётган аниқ структуравий тадқиқотлар ҳеч қачон мақсадсиз

равишда олиб борилмаган, балки доимо алкалоидларга хос умумий қонуниятларни очиш ва амалиёт билан узвий бирликда ўсимликлардан юқори самарадор дори - дармонлар яратишга қаратилган. Масалан, галантамин, цитизин, ликорин, аллапинин, дезоксипегаиин гидрохлорид ва бошқа кўплаб препаратларни олиш технологияси ишлаб чиқилган ва саноат миқёсида ишлаб чиқарилиш учун янги хом ашё манбалари топилган. Кейинги йилларда алкалоидлар асосида бир қатор юқори самарадор атиаритмик препаратлар яратилди. Академик С.Юнусов рақбарлигида 17 та фан доктори ва 100 га яқин фан номзодлари тайёрланди. Институт бўйича бу кўрсаткич 3 баробар кўп. Унинг шогирдлари факат Ўзбекистондагина эмас, балки МДҲ мамлакатлари ва бошқа хорижий юртлардаги олий ўқув юртларида, илмий-текшириш институтларида, фирмаларда, концернларда баракали ижод қилишмоқда. Улар ўз устозларидан умрбод миннатдордирлар. С. Юнусов 1986 - 1995 йилларда Ўзбекистон ФА кимё-технология бўлимида раис лавозимида ишлади. 1995 - 1998 йилларда Ўсимлик моддалари кимёси институтининг фахрий директори бўлди. 1999 йилда инсгитутга унинг номи берилди. 2002 йилда С. Юнусов ўлимидан сўнг Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони билан «Буюк хизматлари учун» ордени билан такдирланди. Собир Юнусович Юнусов ўзининг бутун илми, ташкилотчилик қобилиятини Ўзбекистонда фаннинг равнақи учун сарфлади ва ҳозирги кунда унинг шогирдлари табиий бирикмалар кимёси бўйича илмий ишларни давом эттирмоқдалар. 2007 йилда бир гуруҳ олимлар каторида С. Юнусов янги аритмик препарат — «Аллапинин»ни ишлаб чиққанликлари ва клиник амалиётга татбиқ этганликлари учун фан ва техника соҳасида 1 -даражали Давлат мукофотига сазовор бўлди.

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид ва барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.”Т. 1997 105-128 бетлар. 2.Тўхтаев А. “Экология” Т. Ўқитувчи-1998. 3.Ғуломов М. Жўраев Й. “Экология. Жиноят ва жазо” Т. 1991 4.Алимов Т.А. Рафиқов А.А. “Экология хатолик сабоқлари” Т. “Ўзбекистон”1991

Похожие

Мираҳмад Пўлатович Юнусов

Ноил Қодирович Абубакиров (1919-1998)

Tipik hamda S nor D gomosteroid alkaloidlar olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

15-(-)-2-Metilbutirilgermin Petizidinin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

Levomitsetin va streptomitsitinlar olinishi tuzilishi va xossalari