Simlik xomashyosi asosidagi preparatlarning zamonaviy yul bilan analiz qilish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3887 KB

Скачать

S imlik xomashyosi asosidagi preparatlarning zamonaviy yul bilan analiz qilish Reja: 1. Namunani plastinkaga tomizish 2. Ochiltirish (Modifikatsiya qilish) 3. Natijalarni xujjatlashtirish 4. Standartlashtirish va xalqaro normalashtirish

Yupqa qavatli xromatografiya (YuqX) usuli dorivor o’simliklar tahlili uchun keng qo’llaniladigan usuldir. YuqX usulining qulayliklaridan biri yakuniy natija olish uchun uning parametrlarini o’zgartirish osonligida hisoblanadi. Boshqa tomondan esa analiz uslublari standartlashmagan va analizning aniq shart- sharoitlari belgilanmagan. Shunga qaramasdan Yevropa Farmakopiyasida (European Pharmakopoeia) instrumentlashgan YuqXning yangi zamonaviy imkoniyatlari ko’paymoqda. U tez suratlar bilan rivojlanmoqda. Odatda YuqX dorivor o’simliklar va farmsanoat uchun keng qo’llanilganligi sababli bu usul dorilarni identifikatsiya qilishda jahon farmakopiyasida katta aqamiyatga ega. Odatdagi YuqXda olingan natijalarni aniq hisoblash va taqqoslashda qiyinchiliklarga duch kelinadi. Oddiy YuqXning natijalari biz e‘tibor bermagan har xil omillar ta‘sirida noaniq chiqadi. Metodologiyani takomillashtirishda qarama- qarshiliklar keltirib chiqaradi, to’g’ri va aniq natijalar olish uchun kamchiliklarga uchraydi. Shunday qilib, YuqXni eskirib borayotgan usul sifatida qarash va uni nisbatan ko’proq ahamiyatga ega bo’lgan yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi (YusSX) yoki boshqa usul bilan almashtirish kerak degan fikrga kelishi mumkin. Shularga qaramay bu usulning o’ziga xos xususiyatlari bor, masalan; analizda faqat “surat”ini olish identifikatsiya qilish imkonini beradi, shu bilan birga barqarorlikni tekshirish uchun yoki ishlab chiqarishda maxsulot sifatini aniqlashda o’ziga xos ahamiyatga ega. Analizning tezkorligi va kam sarfliligi bilan ham ahamiyatlidir. Farmatsevtika va kimyo sanoatining tezkorlik bilan rivojlanishi o’z-o’zidan YuqX usulubining ham takomillashini talab etadi. Mazkur ishda YuqX uslubining nazariy ma‘lumotlarini va amaliy natijalarini ochib berishga harakat qilingan. Yevropa farmakopiyasida YuqX hamma dorivor o’simliklar, ekstraktlar va ba‘zi sintetik preparatlarni identifika-tsiyasi uchun asosiy usul sifatida qo’llaniladi. YuqX uncha zamonaviy darajadagi usul bo’lmasa ham farmakopiyadagi istalgan boshqa usubga bog’liqligi va texnikasi kam emas. Keyingi vaqtlarda YuqX usuli va yuqori samarali yupqa qavatli xromatografiya (YusYuqX) usuli bilan

takomillashib, qo’llanilish sohasi ham kengayib bormoqda . Instrumental YusYuqX namunaning sepilishi, ko’tarilish jarayoni va natijalarni qayd qilish bosqichlarining aniqligi bilan oddiy YuqXdan tubdan farq qiladi. Plastinkalar ko’rsatkichining aniqligi uslubning muhim tajribaviy xususiyati hisoblanadi. YusYuqXning muhim jihati shundaki, natijalar faqat “surat” shaklida taqqoslanmaydi. Shu bilan birga YusYuqX miqdoriy usul sifatida ham qaraladi, uni farm yo’nalishida miqdoriy analiz sifatida qo’llash imkoniyati bor. Asosan miqdoriy aniqlashlar yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi (YusSX) yordamida bajarilar edi. Texnikalashgan YusYuqX usuli uni almashtirish imkonini berdi. Uslubni muqobillashtirish va standartlashtirish tajriba natijalari samaradorligining oshishiga olib keladi. Nazariy ma‘lumotlar va amaliy manba ma‘lumotlariga asoslanib, zamonaviy YuqX-yuqori samarali YuqXni ishlatilish sohasi kengayib bormoqda . Plastinkalar va ularning xarakteristikalari 70-Yillar oxirida rastalarda yangi YusYuqX plastinkalar paydo bo’la boshladi. Bu plastinkalar tor, o’rta o’lchamli (5 (m) sorbentli va keng 2-10 (m o’lchamdagi sorbentli bo’lishi bilan xarakterlangan. YusYuqX plastinkalarning qalinligi bir xil taqsimlangan bo’lib, ularning yuzasi oddiy plastinkalarga nisbatan silliq va samaradorligi yuqori. 1-Jadvalda ularning xarakteristikalari taqqoslab keltirilgan.

1-Jadval. Plastinkalarning xarakteristikalarini taqqoslash Kattaliklar O’lcham YuqX YusYuqX Zarralar o’lchami [µm] 2-40 2-10 Zarralarni o’rtacha o’lchami [µm] 10-15 5 Qatlam qalinligi [µm] 250 100, 200 Ishchi diapazon [mm] 100-150 30-70 Muqobil ko’tarilish sohasi [mm] 120 60 Elyuirlanish vaqti [min] 30-60 7-20 Erituvchi sarfi ml 25-50 20X20 10-20(20X10) 5-10 (10X10) Detektrlash lchami:UF ng 100-1000 10-100 Detektrlash lchami: fluorestsentsiya ng 1-100 0,1-10 Narxi* 1 (20X20) 1,2 (20X10) 0,8 (10X10) Shuni ta‘kidlash kerakki, farmatsevtika sohasining qaerida YuqX plastinkalari ishlatilsa, o’sha yerda YusYuqX plastinkalarini ishlatish mumkin. Haqiqatan ham olingan natijalar aniq va moddalar yaxshi ajratilgan bo’ladi. Shvetsariyaning Fotokimyo boyicha ekspert kometeti farmatsevtika sohasida bir nechta shunga talluqli bo’lgan analizlar ekspertizasini o’tkazdi. 1-Rasmda shirin va achchiq apelsin yog’ining ikki xil plastinkalarda ajratilishi taqqoslangan. YusYuqX plastinkada YuqX plastinkaga nisbatan ajralish yaxshi bo’lganligi va kamsarfligi ko’rinadi.

1-Rasm. Shirin (chap trek) va achchiq (o’ng trek) apelsin yog’ining YuqX (chap) va YusYuqX (o’ng) plastinkalarda ajralishi. YuqX plastinkani 15 sm gacha elyuirlash uchun 45 minut, YusYuqX plastinkani 5 sm gacha elyuirlash uchun esa 7 minut sarflangan. Elyuint sifatida etilatsetat:toluol–15:85 nisbatda ishlatilgan, anis aldegidi bilan modifikatsiya qilingandan keyin 366 nm da skanerda o’qitilgan. Bir xil sharoitlar qo’llanilishiga qaramasdan har xil firmaga tegishli bo’lgan plastinkalarda analiz natijalari sezilarli darajada bir-biridan farqlanadi (2-rasm). 2-Rasm. Bir necha namunaning turli xil firmalarda (Merck chap, Macherey&Nagel o’ng) ishlab chiqarilgan YusYuqX plastinkalarda ajralishi.

Ma‘lum bir test bilan plastinkalarni baholash mumkin emas, shuning uchun metodikaning yozilishida plastinka tayyorlangan firma kursatilishi kerak. Bu esa keyingi tekshirishlarda o’z samarasini beradi. Namunani plastinkaga tomizish YuqX dagi hamma tekshirishlar odatda boshlang’ich nuqtadan dog’lar orasidagi masofani aniqlash (R f -qiymati)ga asoslangan. O’z navbatida analizning sifatli, to’g’ri o’tishi namunani plastinkaga tomizilishi bilan bog’liq. Miqdoriy analiz uchun belgilangan miqdor (doza)ni mikrohajmlarda yuqori darajadagi aniqlikda tomizish kerak. Moddalarning ajralish darajasi namunaning tomizilish shakli, o’lchami va soha boyicha bir xil taqsimlanishiga bog’liq. Namunani tomizishning ikki usuli kontakt (kapilyar va shprits yordamida) va purkash usullari qo’llaniladi. Kontakt usuli bilan tomizishda xalqasimon yoyilish sodir bo’lib, namunani erituvchi yoyilgan soha boyicha bir xil taqsimlanishi sodir bo’lmaydi (3- rasm). Kontakt usuli bilan tomizishda erituvchini diffuziyalanishi natijasida start sohasi qalin bo’ladi va bu o’z navbatida komponentlarni ajralishiga salbiy ta‘sir kursatadi. Bu asosan namuna oson yoyiluchan erituvchilarda eritilganda muhim ahamiyat kasb etadi. Purkash orqali tomizishda xromatografik ajralish sezilarli darajada yaxshilanadi va xatoliklar sezilarli darajada kamayadi. Purkash vaqtida xech qanday qo’shimcha jarayonlar (elyuirlanish va diffuziya) sodir bo’lmaydi. Belgilangan soha byicha namunani bir xil taqsimlash imkoniyati mavjud bo’ladi. Bu esa xromotografik ajralishni yaxshilanishiga olib keladi. Purkash vaqtida namuna hamma nuqtalar boylab teng taqsimlangan bo’ladi, bu esa mikdoriy analiz uchun muhumdir. Shuni ta‘kidlab o’tish kerakki, kontakt usulida tomizishda, masalan; mikrokapilyarda tomizilganda hattoki, plastinkalarda «kontsentrlangan zona» hosil bo’ladi va mantiqiy ajralish bo’lmaydi. Rf-qiymatlari farqi kichik bo’lishi bilan birga har xil anomal holatlar yuzaga keladi (3a-rasm).

a) elyuirlanishdan oldingi tomizish sohasi. Chapdan o’ngga: kontaktli nuqtasimon, purkash nuqtasimon, kontaktli chiziqsimon, purkash chiziqsimon v) buyo=larni elyuirlangandan keyingi fotosurati s) kontakt (1-trek, shtrixli chizi=) va purkash (3-trek, yashil chizi=) nu=talarining natijalarini ta=oslash d) kontaktli chiziqsimon (5-trek, yashil chiziq) va chizish purkash (7-trek, ko’k punktir chiziq) natijalarini taqqoslash

3v-Rasm.Xar xil tomizishlarni buyoqlar aralashmasining ajralishiga ta‘siri (metanol eritmasida 5 mkl va 10 mkl dan) YueTSX silicagel 60 YusYuqX plastinkasida. Elyuint: toluol. I.4. Elyuirlanish Xromatografiyaning oxirgi natijasi (holati, shakli va komponentlarning ajralishi) kameralarning tipiga va ularning «toyinishiga» bog’liq (4-rasm). Tajribalar asosan aniq belgilangan sharoitlarda qo’shimcha chetlanishlarsiz olib boriladi. Xromatografiyaning nazariyasi ko’pgina adabiyotlarda yoritilgan bo’lib, odatda toyingan kamera (vertikal va gorizontal) oddiy holatdagiga qaraganda yaxshi natija beradi. Bunda elyuirlanish jarayonida elyuintning tezligi kamayadi (5-rasm). YusYuqX plastinkalar uchun zarrachalar ulchami kamayishi va qatlam qarshiligi kamaygan sari xromatografiya uchun ishchi masofasi kamayadi. a) v) s) 4-Rasm. Limon o’simligi mevasining to’siqli kamerada (Twin Trough Chamber) qoyilgan xromoto-grammasi. a) toyintirilgan, v)toyintirilmagan s)gorizontal kamerada. Elyuint: sirka kislota; etilatsetat; toluol - (3;33;70). 254 nm.

$5-Rasm. Silicagel 60 YusYuqX plastinkasida elyuirlanish vaqti va front chizi\ i balandligi orasidagi bog’liqlik grafigi. Elyuint: etilatsetat;toluol- 5:95. Muayyan bir sharoitda va bir kamerada, tashq i sharoitlar o’zgarmagan holda komponentlarning R f sh atlari elyuirlanish (front) holati bilan sham bog’liq bo’ladi. 6-Rasmda ikki komponent uchun ajralish va front balandligi orasidagi bog’liqlik grafigi berilgan. Ajralish quyidagi formula yordamida hisoblangan: Rs= 1/4( α -1)(R f N) 1/2 (1-R f ). YusYuqX plastinkalar uchun eng yaxshi ajralish front masofasi 5-7 sm shisoblanadi. Muqobil front masofasi 6 sm atrofida bo’ladi. Ko’pgina elyuintlar uchun silikagelda ushbu elyuirlanish jarayoni 7-20 minut davom etadi. Ko’rsatilgan sharoit uchun optimal diapozon R f =0.3-0.4 ga teng bo’ladi. Elyuint (xarakatlanuvchi faza)ning elyuirlanish tezligini shunday boshqarish kerakki, aniqlanadigan komponentlar ana shu diapozonda taqsimlanishi lozim.$

6-Rasm. Elyuirlanish masofasi (front) va R f ning ajralishga ta‘siri. Bu nazariy manbani tajribada oson isbotlash mumkin. 7-Rasm romashka yog’ining YusYuqX plastinkasida har xil masofada elyuirlanishi ko’rsatilgan. R f qiymati 0,4-0,5 bo’lgan bir juft komponent (strelka bilan ko’rsatilgan) tanlab kuzatilganda elyuirlanish masofasi oshishi bilan ajralish oralig’i kattalashgandek bo’ladi. Lekin xromotogrammalarni bitta shkalaga keltirganimizda ajralish oralig’ini deyarli o’zgarmasligini ko’rishimiz mumkin (7v-rasm). Ajralish maksimumi elyuirlanish masofasi 6 sm bo’lganda sodir bo’ladi. Elyuirlanish

masofasi oshishi bilan R f -qiymati kamayadi. Bu effektni elyuintdagi uchuvchan erituvchining uchishi hisobiga komponent ulushining oshishi bilan tushuntirish mumkin (7s-rasmda xromotogrammalar bir mashstabda tenglashtirish bilan taqqoslangan). a) v)

7-Rasm. YusYuqX silicagel 60 plastinkasida romashka yog’ining ajralishi. Elyuint: etilatsetat ; toluol – 5 ; 95. Sulfat kislotaning metanoldagi 10% li eritmasi bilan ochiltirilgan a) elyuirlanish masofasi 2-8 sm. v) 4- trekda elyuirlanish masofasi 6 sm. s) elyuirlanish masofasi 4sm (qizil shtrixli chiziq) va 6 sm bo’lgan xromotogrammalarni skaner egri chiziqlari. Ochiltirish (Modifikatsiya qilish) Xromotogrammalarni ximiyaviy ochiltirish odatda qiyinchiliklarsiz amalga oshiriladi. Buning uchun reagent eritmalari plastinkaga purkaladi yoki eritmaga bo’ktiriladi. Bo’ktirishni va purkashni muqobil sharoitini tanlash qiyin bo’lishiga qaramasdan ochiltirish ko’p qo’llaniladi. Purkash bajaruvchidan yuqori malakani talab etadi. Bundan tashqari plastinkaga purkaladigan reagent miqdori va uni bir xilda taqsimlanishini nazorat qilish qiyin, bular ham natijalarga ta‘sir ko’rsatadi. Purkash xavfli aerozollarni keltirib chiqarishi ham mumkin. Immersiya usulida ochiltirish ancha oson va boshqarish mumkin. Reagent kontsentratsiyasi, plastinkaga qiyish tezligi va immersiya vaqti boshqariladi. Reagentning eritmada taqsimlanishi va plastinkada taqsimlanishini boshqarish bir muncha qulayroqdir. Immersiya vaqtida hech qanday aerozollar bo’lmaydi. Ba‘zan kimyoviy ochiltirishda aniq berilgan parametrlar asosida qizdirish talab etiladi, masalan: berilgan temperaturada x vaqt mobaynida yoki rang hosil bo’lguncha qizdirish. Ochiltirishning umumiy uslubi yo’q, har bir ochiltirishning xususiy parametrlari (reagent va uning kontsentratsiyasi, vaqti va sharoiti)ni, shu bilan birga quritish parametrlari (qizdirishdan oldingi va keyingi vaqt va temperatura)ni ko’rsatish kerak . 8-Rasmda zveroboy o’simligi ekstraktini silicagel 60 YusYuqX plastinkasidagi analiziga modifikatsiyalash jarayonida turli xil parametrlarning ta‘siri ko’rsatilgan.

a1 a2 a3 v1 v2 v3 v4 v5 s1 s2 s3 8-Rasm Zveroboy o’simligi ekstraktini silicagel 60 YusYuqX plastinkasidagi analiziga modifikatsiya parametr-larning ta‘siri. Elyuint: etilatsetat; dixlormetan; chumoli kislota; sirka kislota; suv–100;25;10;10;11. 366 nm. Natijalarni xujjatlashtirish YuqXni boshqa xromatografik usullardan o’ziga xos muhim jihati shundaki, unda analizning elyuatsiyasi va natijalarni qayd qilish uchun plastinkalarni suratga olish imkoniyati mavjud. Hozirgi davrda hamma joylarda raqamli fotografiya, video va raqamli kameralar, xattoki programmalashtirilgan skanerlarni qo’llash qulaydir. Zamonaviy farmakopiyada natijani matnli yozilishi endilikda analizning to’liq va mukammal ob‘ektiv baholash uchun yetarli emas. Masalan; Yevropa farmakopiyasida tanishtirilgan [6] arpabodiyon yog’ining analizini UB 254 nm da o’rganilganda ikkita dog’ni topish mumkin (arpabodiyon aldegidi va anetol). Vanilin bilan yorug’likda modifikatsiya qilingan (ochiltirilgan)dan keyin finish chizig’idan pastroqda linallaol va anetolga mos keluvchi dog’lar aniqlanadi. Shu suratda (9-rasm) Rimpinella anisum jigarrang dog’ini arpabodiyon dog’idan balandda ko’rish mumkin. Ba‘zi bir maqolalarda analiz natijalari jadval ko’rinishida ifodalangan (2- jadval). Lekin ular raqamli suratlarning o’rnini bosa olmaydi (9-rasm).

$2-Jadval. Yevropa farmakopiyasida arpabodyon yog’i analizi nati jalarining qayd qilinishi qo’shimcha dog’lar, matnlar bilan kursatilgan. Plastinka yu=ori =ismi Plastinka yu=ori =ismi Anetol: fluorestsents iya ----- arpabodiyon aldegid: fluorestsents iya ----- fluorestsents iya Anetol) ----- fluorestsents iya (arpabodiyo n aldegid) ----- Anetol: jigarrang dog’ ----- ----- linalool: kk do\ binafsha dog’ (monoterpen oid uglevodorod lar) jigarrang dog’ (anetol) ----- ----- kk do g’ (linallaol) guvox tekshiriluvc hi guvox tekshiriluvch i$

9-Rasm. Arpabodiyon yog’i va Illicium verum o’simlik yog’ining YuqX usulida identifikatsiya qilinishi [6]. Matnda strelkalar bilan ko’rsatilgan dog’lar keltirilmagan. Elyuent: etilatsetat:toluol-7:93. Chapda: UB 254 nm, o’ngda: yorug’likda vanilin bilan modifikatsiya qilingan. Bu ikki analizni haqiqiy baholash uchun uning matnli formasi ham, jadvalli formalari ham kerak bo’lmaydi. Matnda strelkalar bilan ko’rsatilgan sohalar hamma joyda ham yozilmaydi, [6] suratda bu ikki yog’da bo’lgan ajralishlar aniq ko’rsatilgan. YuqXning boshqa bosqichlaridagi singari xujjatlashtirish uchun raqamli fotografiyani qo’llash va uning yozuvlarini aniq kafolati uchun qo’llanilishi muhimdir. Yaqin kunlarda dorivor o’simliklar analizining raqamli fotografiya yordamida (plastinkalarning rasmlari) atlasi paydo bo’lishi mumkin. Bunday atlas nafaqat izlarning tavsifi, balki har bir o’simlikni xarakterlash uchun xizmat qilishi kerak. Ko’pgina har xil tabiiy o’simliklarning (fenotip) analizi bitta plastinada aks etgan bo’lishi mumkin. Standartlashtirish va xalqaro normalashtirish Bundan oldingi blimlarda YuqX usulining bir qancha muhim xarakteristikalari ko’rib chiqildi, umumiy va xususiy jihatlari muhokama qilindi. Ba‘zan xujjatlarni xalqaro me‘yorlar darajasida rasmiylashtirishda YuqXning keng masshtabli qo’llash imkoniyati yetarli emas. 10-Rasmda Angelica sinensis va Levisticum officinale o’simliklarini YusYuqX usulida A laboratoriyada tekshirilgan va V laboratoriyaga tekshirish uchun berilgan natijalar keltirilgan. Ikkala laboratoriyada ham tekshirishlar berilgan qo’llanma asosida diqqat bilan olib borilganligiga qaramasdan olingan natijalar o’xshash ammo aynan bir xil emas. Bu ikki laboratoriyalarning tajribalarida umumiy metodikadan chetlanishlar mavjud, lekin ularning barchasi to’g’ri bajarilgan.

$10-Rasm. Angelica sinensis va Levisticum officinale o’simliklarini YusYuqXda analizi. Elyuint: chumoli kislota:etilatsetat:toluol-1:10:90 Tajribalar A laboratoriya V laboratoriya Plastinkalarni yuvish Yuvilmagan MeOH-CHCl 3 , 105 o da 30 min. =uritilgan Kamerani tuyintirish 20 min. filtr =o\ozi bilan 15 min. =o\ozsiz Sepish Dipping purkash Xujjatlashtirish videosemka planshetnli skanner Plastinkani aktivlashtirish xonada, 40% namlik R2O5 da =uritish (namlik ani=lanmagan) 11-Rasm. Coneflower analizining surati keltirilgan. Metod standartlashtirilgan metodologiyaga yaqin.$

Simlik xomashyosi asosidagi preparatlarning zamonaviy yul bilan analiz qilish

20.09.2019

0

3887 KB

Похожие