Portlandsement - Химия - Рефераты

Portlandsement

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Portlandsement Reja : 1. Kimyoviy va mineralogik tarkibi va uning turlari. 2. Portlandsement ishlab chiqarish texnologiyasi. 3. Portlandsement ishlab chiqarish usullari. 4. Klinkerni aylanma pechda kuydirilganda sodir bo‘ladigan jarayonlar. 5. Klinkerni tuyish. Tayanch so‘zlar: Porlandsement, alit, belit, uch kalsiyli alyuminat, nefelen, to‘ldiruvchi, klinker, shlam, sharli tegirmon, aylanma pech.

Qisman erib qovushib qolguncha kuydirilgan klinkerni gips bazi hollarda esa mahsus qo‘shimchalar bilan birga tuyishdan hosil bo‘lgan gidravlik bog‘lovchi modda portlandsement deb ataladi. Kuydirish mahsulotida kalsiy silikatlar ko‘p bo‘ladi (70- 80%). qisman erish natijasida qovushib, qotib qolgan mayda-yirik tosh bo‘laklari klinker deyiladi. Portlandsement xossalarini o‘zgartirib turish, shuningdek, Uning tannarxini kamaytirish maqsadida klinkerga aktiv va inert mineral qo‘shimchalar qo‘shishga ruxsat eiladi. Inert qo‘shimchalar (ohaktosh, dolomit, kvarsqum va boshqalar) miqdori 10%dan, aktiv (trepel, diatomit, vitrofir, trass, shlak, gliyej va boshqalar) qo‘shimchalar miqdori esa 15% dan oshmasligi kerak. Biroq gidravlik qo‘shimchalar 20% va undan ortiq bo‘lishi mumkin. U holda maydalangan mahsulot nomi qo‘shilganga qarab boshqa, ya’ni qo‘shilma sifatida donador domna shlagi ishlatilsa shlak-portlandsement deb, tabiiy gidravlik qo‘shilmalar ishlatilsa putssolon portlandsement deb ataladi. Klinkerni tuyayotganda unga odatda ko‘pi bilan 3% gips qo‘shiladi. Bu bilan sementning tishlashish muddati uzaytiriladi. Bu esa uning xossalariga yaxshi ta’sir qiladi. Portlandsement klinkeri ishlab chiqarish uchun xomashyo materiallari sifatida gil yoki lyoss va ohaktosh jinslar ishlatiladi. Gil yoki lyoss va oxaktosh jinslar ishlatiladi. Gil yoki lyoss va jinslar turli moddalardan tashkil topgan. Ularda, asosan uchta oksid bor: SiO 2 , Al 2 O 3 , va Fe 2 O 3 . lessda 15-20% atrofida СаСО 3 bor. O‘zbekiston sement zavodlarida, asosan lyoss ishlatiladi. Oxaktoshlar asosan kalsiy karbonatdan iborat. Kalsiy karbonat esa ikki oksid-SaO va СО 2 dan iborat. Odatda asosiy va qo‘shimcha oksidlar miqdori quydagicha bo‘ladi: CaO 63-67%, SiO 2 21-24%, Al 2 O 3 4-8%, Fe 2 O 3 2-4%, MgO 0,5-5%, SO 3 0,3-1%, Na 2 O ва K 2 O 0,4-1%, TiO 2 0,2-0,5%, P 2 O 5 0,1-0,3%. 1500 0 С da kuydirilgan erkin magniy oksid suv ta’sirida so‘nish qobilitini yo‘qotmasa ham, u juda sust so‘nadi. Uning so‘nish jarayoni qotib qolgan sementtoshda ham davom etishi mumkin. Natijada qorishma va beton yoriladi.

Bunday xavfli holatning oldini olish portlandsement tarkibidagi erkin magniy oksid miqdori standartda chegaralanadi: 4,55 dan oshmasligi zarur. Portlandsementda kaliy va natriy oksidlari bo‘lmagani ma’qul, chunki ular portlandsementning tishlashish muddatiga ta’sir qiladi. Bundan tashqarii, ishqorlar betonda to‘ldirgichlar bilan o‘zaro kimyoviy ta’sir etishi mumkin. Natijada qotgan betonning darz ketishiga sababchi bo‘ladigan natriy va kaliy silikatlari hosil bo‘ladi. Bu reaksiya atrof muhit yetarlicha nam bo‘lsa, juda tez ketadi. Shu sababli gidrotexnik betonlar uchun sement va to‘ldirgichlar tanlayotganda sementda qancha ishqor borligi hisobga olinishi lozim va to‘ldirgichlarda amorf qumtuproqdan qancha borligi aniqlanadi. Ishqoriy metall oksidlar bo‘lsa, beton yuzasida sho‘r dog‘lar hosil bo‘ladi. Standartga ko‘ra, portlansement tarkibida ishqor 1-2% miqdorda bo‘lishi mumkin, ammo gidrotexnik betonlar uchun 0,6% dan, yer usti konstruksiyalarini qurishda ishlatiladigan qorishma va betonlar uchun esa 1% dan ortiq ishqor bo‘lgan portlandsement ishlatish tavsiya etilmaydi. Fosfat angidrid 1,5-2% dan ortsa, portlandsementning qotish jarayoni sekinlashadi. Sementda 4% gacha titan ikki oksidi bo‘lsa, u salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi, ammo ko‘p bo‘lsa mustahkamligi kamayadi. Klinkerda erkin SaO bo‘lsa, u portlandsement xossalariga magniy oksidiga nisbatan xavfliroq ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni uning hajmi juda notekis o‘zgaradi. Erkin SaO sementtoshni buzib yubormasligi uchun klinker tuyishdan oldin erkin SaO havodagi nam ta’siridan so‘nib ulgurguncha omborlarda yetiltiriladi. Shunda klinker birmuncha yumshaydi va uni tuyish osonlashadi. Klinkerning mineralogik tarkibiga qarab, portlandsement quyidagi turlarga bo‘linadi: alit portlandsement, undagi uch kalsiyli silikat 60% dan ortiq, С 3 S:C 2 S nisbati esa 4 dan katta; belit portlandsement tarkibida 37% dan ortiq ikki kalsiyli silikat bor, C 3 S:C 2 S nisbati birdan kam; alyuminat portlandsement tarkibida uch kalsiy alyuminat 15% dan ortiq. С 3 А miqdoriga qarab sementlar oz alyuminatli (5% gacha) o‘rtacha alyuminatli (5-9% С 3 А ) va ko‘p alyuminatli (9% dan ortiq) sementlarga bo‘linadi.

Portland sement ishlab chiqarish texnologiyasi Xomashyo materiallari va yoqilg‘i Portlandsement klinkeri ishlab chiqarishda xomashyo sifatida tarkibida kalsiy karbonat ko‘p bo‘lgan karbonat jinslar va tarkibida kalsiy karbonat ko‘p bo‘lgan karbonat jinslar va tarkibida kremniy oksid, alyuminiy oksid hamda temir oksid bo‘lgan gillar, shuningdek, gil va kalsiy karbonatning tabiiy aralashmalari ishlatiladi. Keyingi yillarda portlandsement ishlab chiqarishda gilni butunlay ishlatmaslik yoki qisman ishlatish maqsadida, nordon va, asosan domna shlaklari, issiqlik elektr stansiyalari kullari, nefelen chiqindilaridan foydalanilmoqda. Shuningdek, gips yoki angidritni gil bilan aralashtirib, portlandsement, sulfotsement va SO 2 gazi olishning kompleks texnologiyasi ishlab chiqilgan. Nefelen shlami tarkibida 25…30% SiO 2 ; 2…5% А I 2 O 3 % 3…5% Fe 2 O 3 ; 50… 58% СаО va 3…8% boshqa oksidlar, chunonchi 1,5…3% ishqorlar bor. Tarkibida shuncha SaO bo‘lgan materialga 15…20% ohaktosh qo‘shib, portlandsement ishlab chiqarish uchun xomashyo aralashmasini tayyorlash mumkin. 40…50% gacha tarkibida kalsiy oksidi bo‘lgan domna shlaklari ham portlandsemnt ishlab chiqarish uchun qimmatli xomashyo hisoblanadi. Gil, ayniqsa lyoss suvda osongina ivib, bo‘shashib ketadigan mayda dispers ikkilamchi tog‘ jinslaridan iborat. Gilning mineralogik tarkibi, asosan suvli alyumosilikatlar va kvarsdan iborat. Gillarning kimyoviy tarkibida, asosan uchta oksid bor: kremniy oksid (60-80% ), alyuminiy oksid (5-20%) va temir oksid (3- 15%). Gilda oz miqdorda karbonat tuzlari holida CaO va MgO uchrashi mumkin. Lekin gillaning bazi turlarida kalsiy oksid 25%gacha, magniy esa 3% gacha bo‘ladi (masalan: slanets va lyosslar.) Gillar tarkibida SO 3 , Na 2 О va К 2 О kabi eruvchan tuzlar ham uchraydi. Bu esa maqsadga muvofiq emas, klinker ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan gillarda bu tuzlarning miqdori iloji boricha kam bo‘lishi kerak.

Kalsiy karbonatli jinslar tabiatda ohaktosh, bo‘r, ohaktosh chig‘anoq va marmar holida uchraydi. Karbonatli jinslarning marmardan boshqa hamma turlari portlandsement ishlab chiqarishda ishlatiladi. Kimyoviy sof kalsiy karbonat tarkibida 56% SaO va 44% СО 2 bo‘ladi. Biroq, tabiatda faqat kalsiy karbonatdan iborat sof ohaktoshlar kam uchraydi. Portlandsement ishlab chiqarishda ishlatiladigan ohaktoshlar tarkibida SaO dan tashqari qumtuproq (8%gacha), giltuproq (2%gacha), temir oksidlar (1%gacha) bo‘lishi mumkin. Mergellar gilsimon moddalar va juda mayda kalsiy karbonat zarrachalarining tabiiy aralashmasidan iborat cho‘kindi tog‘ jinsi hisoblanadi. Mergellarning mavjudligiga qarab, mergel ohaktosh (90-95% СаСО 3 ), ohaktosh–karbonat mergel (70-90% СаСО 3 ), va mergel (50–70% СаСО 3 )ga bo‘linadi. Bunday mergel kuydirilgandan so‘ng kimyoviy tarkibi bo‘yicha klinkerga o‘xshab ketadi. PORTLAAND SEMENT ISHLAB CHIQARISH USULLARI. Portlandsement ishlab chiqarish ikkita jarayonni o‘z ichiga oladi: Klinker ishlab chiqarish; Klinkerni qo‘shilmalar bilan birga tuyish. Birinchidan jarayon juda murakkab bo‘lib, uning bajarilishi katta mablag‘ va ishga solish xarajatlari bilan bog‘liq. Chunki portlandsement ishlab chiqarish uchun sarflanadigan jami xarajatning ko‘p qismi (70-80%) klinker qiymati tashkil etadi. Portlandsement klinkeri ishlab chiqarishda quyidagi asosiy texnologik operatsiyalar bajariladi. oxaktosh va gil qazib olinadi xomashyo materiallari tayyorlanadi va maydalanadi yoqilg‘i tayyorlanadi xomashyo materiallari kuydiriladi

Klinkerni tuyish va portlandsement ishlab chiqarish uchun, asosan quydagi texnologik jarayonlar bajariladi; 1. Qo‘shilmalar tayyorlanadi; 2. Klinker qo‘shilmalar bilan birga tuyiladi; 3. portlandsement omborga joylanadi. Talab qilingan kimyoviy tarkibli xomashyo aralashmasini hosil qilish uchun materiallarning hammasi mayda qilib tuyiladi va yaxshilab aralashtiriladi. Mayda qilib tuyilgan materiallar quruqligicha yoki suvda yaxshilab aralashtirilishi mumkin. xomashyo materiallari suv ishtirokida tayyorlansa portlandsement ishlab chiqarish «ho‘l» usul deb, quruqligicha tayyorlansa «quruq» usul deb ataladi. qaysi usulni tanlash texnologik va texnik-iqtisodiy xulosalarga bog‘liq. Hozirgi kunda mamlakatimizda «quruq» usulni ko‘proq qo‘llash tendensiyasi salmoqli o‘ringa ega. Shu kunda Navoiyda juda yirik sement zavodi zamonaviy uskuna va jihozlar bilan ta’minlangan va quruq usulda ishlab turibdi. Oxaktosh kondan o‘lchami 500-800 mm va undan ortiq katta xarsang bo‘laklari tarzida olib kelinadi. Ohaktoshning yirik bo‘laklari 100-200 mm o‘lchamda, jag‘li maydalagichlarda bir marta maydalanib olinadi. Xomashyo ikkinchi safar odatda, bolg‘achali va konus maydalagichlarda 10-30 mm o‘lchamgacha, so‘ng oxirgi marta suyuq loy bilan shar tegirmonlarda maydalaniladi. Bu xomashyo quruq maydalanganiga nisbatan suvda yaxshi maydalanadi. Suvda maydalanganda materiallarning qattiqligi kamayadi. Gil tegirmonga suyuq loy holiga uzatiladi. Ohaktosh bilan gil birga maydalanganda ular juda yaxshi aralashadi. Gil chayqatgich temir beton basseynidan iborat bo‘lib, uning tubi va devorlariga cho‘yan plitalar qoplangan. To‘sin-romga zanzirlarda po‘lat xaskashlar erkin holda osib qo‘yilgan, maydalagichlarda bir sidra maydalab olingan gil oz- ozdan chayqatgichga uzatiladi. Gil bilan birga basseynga suv ham qo‘shiladi. Shlam chiqib ketadigan darcha yirik loy bo‘laklarini ushlab qoladigan panjara bilan berkitilgan. Suyuq loy nasoslar vositasida ta’minlagich baklarga uzatiladi. U yerdan aralashma o‘lchov baklari orqali shar tegirmonlarga yuboriladi. Loy tarkibidagi yirik qo‘shilmalar basseyn tubiga cho‘kadi va vaqti vaqti bilan chiqarib tashlanadi.

Suyuq loy takibidagi suv-shlamning namligi 34-45% ga yetadigan miqdorda bo‘lguncha olinadi. Loy chayqagich basseynining diametri 8-12 munumdorligi esa 12-30 m 3 soat . Shlam «ho‘l» yoki «quruq» usulda olinishidan qattiy nazar aylanma pechlarda kuydiriladi. KLINKER AYLANMA PECHLARDA KUYDIRILGANDA SODIR BO‘LADIGAN JARAYONLAR. Xomashyo aralashmasi aylanib turuvchi pechlarda kuydirilganda fizik va fizik-kimyoviy jarayonlar sodir bo‘lishi natijasida qovushib pishgan o‘lchamlari 2- 3 sm dan iborat donalar shaklidagi C 3 S, C 2 S, C 3 A, C 4 AF va shishasimon qismdan tarkib topgan klinker hosil bo‘ladi. Tashqi muhit temperaturasidagi shlam pechga tushishi bilan u temperaturasi 700-800 0 С ga yetadigan chiqindi gazlarning keskin ta’siriga uchraydi. Bunday yuqori temperatura ta’sirida shlam tezda 100 0 С gacha isiydi va shu vaqtda shlam tarkibidagi suv shiddat bilan bug‘lana boshlaydi. Shlam asta-sekin quyuqlasha boshlaydi, uning tarkibidagi nam ancha kamaygandan so‘ng yirik kesaklar ko‘rinishiga keladi. Kesaklar keyinchalik mayda parchalarga bo‘linib ketadi, chunki shlamning loy komponenti namni yo‘qotgach, qovushqoqlikligi susayadi. Mexanik aralashtirilgan namning bug‘lanish jarayoni taxminan 200 0 С gacha davom etadi. 200 0 С gacha shlamda ketadigan jarayonlarning tabiatiga qarab, pechning bu zonasi quritish zonasi deb ataladi. Material surila borib, 200-300 0 С dan yuqori temperaturada organik aralashmalar yonib ketadi va kaolin hamda loy tarkibidagi boshqa suvli alyumosilikatlar degidratatsiyalanadi. Loy suvni yuqotishi natijasida shlam kukunga aylanib qoladi. Bu jarayon taxminan 600-700 0 С gacha davom etadi.. 200- 700 0 С oralig‘ida o‘tayotgan jarayonlarni degidratatsiya zonasi deb yuritiladi. Temperatura 800 0 С ga yetganda shlamning ohaktosh komponenti quyidagi reaksiya bo‘yicha parchalanadi:

СаСО 3 = СаО Q СО 2 800 0 С da kalsiy karbonatning dissotsiatsiyalanishi juda sust o‘tadi, 1000 0 С da esa tez va to‘la dissotsiatsiyalanadi. Xomashyo aralashmasi 700-1000 0 С zonasida kalsiy oksidini hosil qiladi. Shuning uchun pechning bu zonasi kalsiylanish zonasi deb ataladi. Bu zona ko‘p davom etgani bilan harorat sekin ortadi. Bunga sabab shuki, issiqlik asosan kalsiy karbonatning parchalanishiga sarf bo‘ladi. 680-1000 0 С da oraliq birikma 2CaO∙SiO 2 ∙CaCO 3 hosil bo‘ladi. Qattiq fazalarda reaksiyalar 1000-1350 0 С oralig‘ida ro‘y beradi. Bu reaksiyalar ekzotermik zona deb ataladi. Kuydirilayotgan aralashma ekzotermik zonada bo‘lishi natijasida 2CaO∙SiO 2 , 4CaO∙A 2 O 3 ∙Fe 2 O 3 ва CaO∙Al 2 O 3 hosil bo‘ladi. Ammo shu bilan hali normal portlandsement klinker hosil bo‘lmaydi, chunki uning asosiy tarkibiy qismi-uch kalsiy silikat (3 СаО ∙SiO 2 ) yo‘q. Bu mineral pechning keyingi qismida (yuqori temperaturalar zonasida) hosil bo‘ladi. Bu zona pishirish zonasi deb yuritiladi. qumtuproq qattiq holda ikki molekuladan ortiq ohakni biriktira olmaydi biroq suyuq holda qumtuproq ohakka nisbatan juda tez (3 СаО ∙SiO 2 gacha) to‘yinadi. Demak, uchkalsiyli silikat olish uchun ikki kalsiyli silikat ohakni yutib, yuqori asosli 3 СаО ∙SiO 2 ga aylanadigan darajada aralashmani qizdirish kerak. Ancha oson eriydigan minerallar С 3 А va С 4 А F pishirish zonasida eriydi. Hosil bo‘lgan suyuq fazada С 2 S erib С 3 S gacha to‘yinadi. Uch kalsiy silikat eritmada ikki kalsiy silikatga nisbatan ancha kam eriydi. Shuning uchun S3S hosil bo‘lishi bilan eritma mineralga o‘ta to‘yinib qoladi va uch kalsiy silikat eritmada mayda-mayda qattiq kristallar holida ajralib turadi. С 2 S ning erishi va ohakning yutilishi butun kuydirilayotgan aralashma massasida bo‘lmay, balki uning ayrim ulushlarida o‘tadi. Demak, ohak ikki kalsiy silikatni to‘liq singdirib olishi uchun materiallarni ma’lum vaqtgacha pishirish temperaturasi (1350-1450 0 С ) da tutib turish talab etiladi.

Materiallar bu zonada qancha ko‘p tutib turilsa ohak shuncha to‘liq bog‘lanadi, shu bilan birga С 3 S kristallari ham yiriklashadi. Klinkerni pishirish temperaturasida kam vaqt ushlab turish tavsiya etiladi, agar shunday qilinsa portlandsementning fizik mexanik ko‘rsatgichlari yuqori bo‘ladi. Klinker pishirish zonasidan sovitish zonasiga tushadi. Bu yerda klinker qarshisiga sovuq havo oqimi oqib keladi. Pishirish zonasidan ayrim vaqtlarda aralashmaning butun ohagi qumtuproqqa butunlay to‘yinib ulgurmaydi. Bu o‘zlashtirish jarayoni aralashmada ohak va С 2 S kamayishi sababli yanada sekinlashadi. Natijada to‘yinish koeffitsenti yuqori bo‘lgan klinkerlarda doim erkin ohak bo‘ladi. Bunday klinkerlarda ohak С 3 S holida iloji boricha ko‘proq o‘zlashtirib olinishi kerak. Klinker tarkibida erkin ohak 1-2 % bo‘lsa u portlandsement sifatiga yomon ta’sir ko‘rsatmaydi. Biroq uning miqdori ko‘p bo‘lsa, portlandsement hajmining notekis o‘zgarishiga sabab bo‘ladi, shuning uchun klinker tarkibida ohakning ko‘payishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Sovitish zonasidan klinker 1000-1100 0 С da chiqadi va uni butunlay sovitish uchun pech sovitkichiga yuboriladi. Klinker sovitilayotgan undan ajratib olinayotgan issiqlik yana pechga qaytariladi. KLINKERNI TUYISH Muayyan texnik xossalariga ega bo‘lgan portlandsement olish uchun klinkerni tuyish, unga gips va aktiv mineral qo‘shilmalar qo‘shish kerak. Gidravlik qo‘shilmalarning ko‘pi g‘ovak, tabiiy sharoitda juda nam bo‘ladi. Shuning uchun qo‘shilmalar quritib tuyiladi. Gipsli qo‘shilma sifatida ikki molekula suvli gips, ya’ni gipstosh ishlatiladi. Gipstosh jag‘li maydalagichlarda maydalanadi, u odatda quritilmaydi. Bu qo‘shilmadan ko‘pi bilan 2-3% qo‘shiladi. Tayyorlangan klinker qanchalik mayda tuyilsa, portlandsementning aktivligi shunchalik yuqori bo‘ladi, u tez qotadi. Portlandsement ishlab chiqarish texnologiyasida eng ko‘p energiya sarflanadigan operatsiyalardan biri tuyish hisoblanadi.

Sementlarning solishtirma sirti ortgan sari uning mustahkamligi va qotish tezligi ortadi, chunki zarrachalarning aktiv sathi o‘sadi. Ammo bu ko‘rsaigichlar ma’lum disperslik darajasigacha, ya’ni solishtirma sathi 700-800 m2g‘kg bo‘lguncha ortadi. Bu chegaradan so‘ng qotgan sementtoshning mustahkamlik ko‘rsatgichlari odatda yomonlashadi. Amalda kukunlash ikki xil sxemasi ishlatiladi: ochiq sikl va yopiq sikl. Klinkerni ochiq sikl bo‘yicha tuyayotganda materiallar tegirmondan qo‘shimcha ishlovsiz bevosita tayyor mahsulotlar omboriga yuboriladi, yopiq siklda esa tegirmondan chiqqan materiallar separatorlarda elanadi, sementning yirik donalari qayta tuyishga yuboriladi, maydasi esa tayyor mahsulotlar omboriga jo‘natiladi. Tayyor sement zavodlarida har birining sig‘imi 2500-10000 t bo‘lgan diometri 8-18 m va balandligi 25-40 m bo‘lgan temir beton siloslarda saqlanadi. Sement siloslarining umumiy sig‘imi 10 sutkalik ishlab chiqarilgan sementni saqlashga yetarli bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Har bir zavoda bunday siloslardan kamida 4 ta bo‘lishi kerak. Ikkitasida sement yetiladi va soviydi uchinchisiga sement to‘ldiriladi, to‘rtinchisidan olinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI 1.Мухленов И.П. Практикум по обќей химической технологии. М:Вўсшая школа, 1973. 2. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 3. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 4. Позин М.Е. Руководство к практическим занятиям по технологии неоргонические вешеств. Л.: Химия 1980. 5. Позин М.Е. Технология минералнœх удобрений и солей. М.: Госхимиздат 1957. 6. Позин М.Е. Технология минералнœх солей. М.: Госхимиздат 1961. 7. Мухленов И.П. Практикум по общей химической технологии. М:Высшая школа, 1973. 8. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 9. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 10. Амелин А.Г. Производство серной кислотœ.М.Л. химия.1967. 11. Вольфкович С.И. Общая химическая технология М.Л.Госхимиздательство. 1963. 12. Фейхсфель В.О. Рубан В.Л. Лабораторный практикум по технологии основного органического синтеза М:Л. Химия. 1966. 13. Ю. М. Бутт, В.В. Тимашев и другие «Практикум по химической технологии вяжуќих материалов»

Похожие

Yopishqoq moddalar kimyosi

Ғаффор Раҳмонбердиевич Раҳмонбердиев

Ҳамидилла Нигматович Арипов (1940-2000)

Анвар Кабирович Абдушукуров

Сайдиахрал Тўхтаевич Тўхтаев