Polimerlarda fizik muvozanat va relaksatsiya - Химия - Рефераты

Polimerlarda fizik muvozanat va relaksatsiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

514.5 KB

Polimer larda fizik muvozanat va relaksatsi ya Reja: 1. Zanjirli molekulalarning relaksatsion tavsiflari 2. Oqimda makmolekulalar orientatsiyasi va relaksatsiyasi

Polimer tizimga tashqi fizik kuchlar ta’sir etsa, unda deformatsion o’zgarish ko’zatiladi, natijada makromolekulalar dastlabki energitik qulay muvozonat holatidan boshqa energitik qulay darajadagi nomuvozanat holatga o‘tadi. Tizimni termodinamik prinsiplarga muvofiq doimo minimal energiyali muvozanat holatga intilishi polimer zanjirlar majburiy deformatsion o’zgarishlarga nisbatan o’ziga qulay bo’lgan konformatsiyalarni egallashiga olib keladi. Bunday o’zgarish, ya’ni nomuvozanat holatdan muvozanat holatga intilish bo’lib, uni amalga oshishi ma’lum vaqt talab etadi va bu relaksatsiya vaqti ( relax inglizcha bo‘shashish, susayish ) deyiladi. Deformatsiyani fizik o’zgarish ekanligini inobatga olsak, unda relaksatsiya vaqtidagi polimerdagi o’zgarishlar relaksatsiya jaroyonlar deb qarlishi mumkin. Bunga asosan pelaksatsiya jarayonlari fizik jarayonlar bilan uzviy bog’liq bolib, ma’lum ma’noda relaksatsiya tizimga berilgan tashqi fizik ta’sirga javoban tizimning o’zgarishini, ya’ni muvozanatga intilish jarayonini anglatadi. Ushbu bobda polimer tizimlarda kuzatiladigan nomuvozanatli fizik va relaksatsoin jarayonlar o’zaro bo’gliqligi hamda relaksatsiyaning mohiyatlari tahlil etiladi. 1. Zanjirli molekulalarning relaksatsion tavsiflari Oddiy hollarda ma’lum bir fizik parametrning vaqt davomida susayishi tizimni muvozanat holatdan og‘ishini ko‘rsatadi (1.1-rasmga qarang). Bunday o‘zgarish eksponensial tavsifga ega bo‘lib, analitik ko‘rinishda ifodalanadi, ya’ni S = S o e -t /t (1.1) bu yerda t - kuzatish vaqti; t - relaksatsiya vaqti, uning miqdori tizimning S parametrini e marta o‘zgarish vaqti kabi aniqlanadi. Polimerlar holati va harakatini o‘rganishda hamma vaqt ular uchun ikkita, ya’ni tajriba (kuzatish) vaqti va tizimni ichki o‘zgarishini ifodalovchi relaksatsiya vaqti mavjudligini inobatga olish zarurdir.

Polimerlarda bir nechta relaksatsiya vaqtlari mavjud bo‘lib, ulardan eng ko‘p ishlatiladigani doimiy deformatsiya paytidagi kuchlanish relaksatsiyasidir. Uning miqdori doimiy deformatsiya (e = const ) paytida kuchlanishning ( s ) vaqt ( t ) davomida o‘zgarish grafigidan aniqlanadi. Bunday grafikni umumiy ko‘rinishlari 1.2-rasmda keltirilgan. Ideal egiluvchan polimer jismlar uchun kuchlanish vaqt davomida deyarli doimiydir (1.2-rasm, 1-grafik) va (1.1) formulaga muvofiq relaksatsiya vaqti t ® ¥ dir. Real qattiq holatdagi polimerlar uchun bu ko‘rsatgich t = 10 13 s tartibda bo‘ladi. Nyuton suyuqliklari uchun relaksatsiya vaqti t = 0 (2-grafik) va real suyuqliklar uchun bu ko‘rsatgich nihoyatda kichik t = 10 -8 ¸ 10 -9 s . Bu maxsus tajribalar orqaligina aniqlanishi mumkin. Ammo polimerlar uchun relaksatsiya vaqtini aniqlashda Maksvell modeli (1.3-rasmga qarang), ya’ni qovushoq eguluvchan jism modeli ko‘proq yaqin keladi. Bunga muvofiq kuchlanishning susayishi eksponensial qonun bo‘yicha o‘zgaradi (3-grafik) va relaksatsiya vaqti dempferdagi suyuqlik qovushoqligini ( h ) prujinaning egiluvchanlik moduli ( E ) ga nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni t = h / E. 8 .1 .1-rasm. Polimer fizik holatining ixtiyoriy biror bir ( S ) parametrini vaqti davomida (t) susayish 7 .1.2- rasm. Qasttiq fazali turli polimer jismlar uchun kuchlanishni vaqtga bo’g’lanish grafigi: 1 - ideal egiluvchan polimer; 2 - o’rtacha l egiluvchan polimer; 3 - kam egiluvchan polimer

Aslida real makromolekulalar uchun relaksatsiya vaqti to‘plami (relaksatsiya vaqti spektri) mavjuddir. Bu alohida olingan makromolekulalarning to‘liq relaksatsiya vaqtini, shuningdek segmentlar, zvenolar, ma’lum guruhlar va atomlarning relaksatsiya vaqtlarini ifodalaydi. 2. Oqimda makmolekulalar orientatsiyasi va relaksatsiyasi Polimerlar eritmalari uchun katta sikldagi tadqiqotlar asosida bo‘ylama gidrodinamik maydon ta’sirida egiluvchan molekulalar uchun I tur “ g‘ujanak – yoyilgan zanjir” va qattiq molekular uchun II tur “g‘ujanak – yoyilgan zanjir ” dinamik fazaviy o‘tishlar aniqlangan. Bu jarayonlarni makromolekulalar relaksatsion xossalariga bog‘liqligi va ularning yoyilgan holati nomuvozanatli ekanligi ko‘rsatilgan. Bunday yoyilgan holatni ushlab turilishi uchun tizimga uzluksiz energiya berib turilish zarurdir. Ushbu izoh orientatsion kristallizatsiyaga tegishli emas, chunki unda jarayon hajmiy fazani hosil bo‘lishi bilan amalga oshadi va energiya sarfi kristallanish hisobiga qoplanadi. Ammo ko’pchilik polimerlar uchun zanjirlarni yoyilgan va orientirlangan holatda turish tashqi energiya dissipatsiyasini ta’minlab beruvchi maydonni mavjud bo’lishini talab etadi. Siljish maydonida bunday energiya bilan ta’minlash jiddiy muammo emas, lekin unda makromolekulalar deyarli yoyilmasdan orientirlanadi va orientirlangalik darajasi yuqori bo’lmaydi. Bo’ylama maydonda esa makromolekulalar yuqori darajada yoyilgan va orientirlangan holatga o’tsada, ularning ushbu maydonda bo’lib turish vaqti ancha kichikdir, chunki, bo’ylama maydon faqat kapillayr va tirqichlarning 8 .1.3- rasm. Maksivel modeli.

kirish sohasidagina shakllanadi. Ushbu sohadan polimer eritmani oqib o’tib ketishi bilan yoyilgan va orientirlangan makromolekulalarga bo’ylama maydon ta’sir etmay qoladi. Natijada erishilgan fizik holatni saqlab qolib bo’lmaydi va makromolekulalar relaksatsiyon jarayonlarni namoyon qiladi. Orientirlangan zanjirlarni bo’ylama maydon ta’sir etmagandagi dastlabki holatiga qaytishi relaksatsiyon jarayon bo’lib, u kuchli deformatsiyalangan zanjirlar relaksatsiyasi (t f - relaksatsiya vaqti) deyiladi. Shunungdek, bo’ylama maydon ta’sir etishida makromolekulalalar keskin tarzda yoyilgan, orientirlangan holatga o’tishi ham relaksatsiyon jarayon bo’lib, u kuchsiz deformatsiyalangan zanjirlar relaksatsiyasi ( t p - relaksatsiya vaqti) deb yuritiladi. Buni amalga oshishi kuzatiladigan tezlik gradienti kritik miqdor g kr hisoblanadi va unga nisbatan Debor formulasiga bo’yicha relaksatsiya vaqti t p = 0,5/ g kr aniqlanadi. Bunday jarayon va hodisalarni amaliy jihatdan ro’y berishi Frank-Kellerning “Reooptimetr” qurilmasida hosil qilingan bo’ylama gidrodinamik maydonda makromolekulyar zanjirlarni yoyilgan, orientirlangan holatga o’tishini qo’sh nurni sinish ( QNS ) usuli yordamida nazorat qilish orqali ko’rsatib berilgan. Bo’ylama maydonda makromolekulalar yoyilib orientitlangan holatga o’tishi yoyilganganlik darajasi β = h/L va orientatsiya faktorini β = (  n/  n ¥ ) 0,5 bitta ko’rchatgich sifatida qaralishiga imkon beradi, ya’ni β ≈ β dan h/L ≈ (  n/  n ¥ ) 0,5 (2.1) bu yerda h/L - zanjir uchlari orasidagi masofani ( h ) kontur uzunligiga ( L ) nisbati bo’lib, u qo’sh nurni sinish miqdorlari nisbatiga  n/  n ¥ proporsionaldir. Bunda  n » lj /2 p d - qo’sh nur sinishining o‘lchanadigan miqdori, unda j - oddiy va g‘ayri oddiy nurlar orasidagi fazalar farqi, d - anizotrop soha qalinligi; l = 0,56*10 -4 sm - monoxromatik nur uzunligi.  n ¥ - qo‘sh nur sinishining maksimal mumkin bo‘lgan miqdorini Peterlin formulasi bo‘yicha hisoblash mumkin:  n ¥ » 2 p (n 2 + 2) 2 (9n) -1 (a 1 - a 2 ) N' (2.2) bunda n - eritmani sindirish ko‘rsatgichi; N'=N A C/M o - elementar zvenolarni

konsentratsiyasi C bo‘lgan element hajmdagi soni (qattiq fazali polimer uchun C o‘rniga uning zichligi r olinadi); (a 1 - a 2 ) - elementar zvenoni optik anizotropiyasi. Odatda, t f va t p – relaksatsiya vaqtlarini aniqlash uchun quyidagi chizmalarda ko’rsatilgandek reooptimetrda o’lchashlar o’tkazilib grafiklar tuziladi (2.1-rasm). Ushbu keltirilgan chimalarda: 1 – B tirqichga polimer eritma oqib kirishida A sohada vujudga keladigan bo’ylama maydon yunalishi ( x ) bo’yicha yoyilgan, orientirlangan makromolekulalar namoyon qiladigan optik anizotropik fazaning ( a n ) shakli; 2 - orientatsiya faktorini (  ) tezlik gradientiga ( g ) bog’lanish grafigi bo’lib, uni tuzish A sohada namoyon bo’ladigan j optik ko’rsatgichni g tezlik gradientining turli miqdorlarida o’lchanadi hamda yuqoridagi formulalarga binoan  hisoblanadi va grafikdan g kr aniqlanadi; 3 – eritma B tirqichdan o’tgach C sohada bo’ylama maydon ta’siri yuqoladi va makromolekulalar orientirlangan holatdan o’zining dastlabki qulay bo’lgan tartibsiz g’ujanaksimon holatiga intiladi va buning uchun kuchli deformatsiyalangan zanjirlar realaksatsiyon jarayonini namoyon qiladi. Bunday konformatsiyon o’zgarishlar x o’qi bo’ylab amalga oshadin, ya’ni x o’qi bo’ylab j i miqdori kamayib boradi. Bunda j I ning boshlang’ich miqdoriga j o nisbatan o’zgarib borishini logarifmik miqdorini x o’qi bo’yicha eritmani siljish vatiga ( t ) bog’lanish grafigini tuziladi va chimda ko’rsatilgan og’ish burchagidan relaksatsiya vaqti t p =  ln( j o / j i )  t hisoblanadi va bu kuchsiz deformatsiyalangan zanjirlar relaksatsiya vaqti deb e’tirof etiladi. 8.2.1-rasm. Bo’ylama maydon reooptimetrik jarayonlari va reogrammalar

Murakkab tuzilishli oqsil molekulalari, jumladan, ipak fibroinni uchun yoyilgan va orientatsion holatga o‘tish mexanizmi ancha murakkab bo‘lib, unda zanjirlarni kinetik qattiqligi, ya’ni a -spirallarning oqimni deformatsion ta’siriga chidamligini nazorat qilish talab etiladi. Buning uchun kuchli bo‘ylama maydonni hosil qilishga imkon beradigan tirqishli yacheykani qo‘llashni tavsiya etiladi. Ushbu uslubni qo‘llagan holda fibroinni ( FB 1 ) va ( FB 2 ) eritmalarini (mos ravishda 2,5 M LiCl-DMFA va 7,7 M NaCNS-suv erituvchilarida) yarim qattiqlikga ega bo‘lgan polimerlar metilsellyulozani ( MS ) suvdagi, paxta sellyulozasini ( XS ) kadoksendagi eritmalari hamda egiluvchan polimerlar polistirolni ( PS ) bromoformdagi, akrilonitril sopolimerini ( AN:MA:AK ) 51,5 % NaCNS-suv dagi eritmalari bilan taqqoslab o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga to‘xtilish muhimdir. Eritmalarda namunalar zanjirlari quyidagicha segmentlar soniga egadir: MS N » 15, XS N » 90, PS N » 1200, AH:MA:AK N » 950, FB 1 N » 10, FB 2 N » 12. Olingan natijalar 2.2-rasmda keltirilgan bo‘lib, unda barcha polimer molekulalari qattiqliklariga bog‘liq holda bo‘ylama maydonni turli tezlik gradientlarida ( g ) yoyilgan va orientirlangan holatga o‘tishi ko‘rsatilgan: - fibroinni suvli eritmasi bo‘lganda zanjirlar yoyilganlik darajasi  n/  n ¥ » 0,3 va tezlik gradienti kritik miqdori g kr » 5*10 3 s -1 bo‘lib, bu hol yarim qattiqlikga ega polimerlar uchun xosdir (masalan, MS ). Bu fakt segmentlar soni N < 13 bo‘lgan polimerlar uchun “g‘ujanak – yoyilgan zanjir” dinamik fazaviy o‘tish nazariyasi bilan yaxshi mos keladi. Bundan kelib chiqqan holda, fibroinni tarkibida tuz bo‘lgan suvli eritmalarini bo‘ylama oqimida zanjirlarini orientatsion holatga o‘tishi II tur dinamik fazaviy o‘tish mexanizmi bo‘yicha amalga oshishi ko‘rsatilgan; - tanlangan boshqa N > 13 bo’lgan polimerlar orientatsiyasi g ning nisbatan kichik va tor intervalida  n/  n ¥ miqdorini keskin ortishi bilan amalga oshadi. Bu I tur dinamik fazaviy o‘tish amalga oshganidan dalolat beradi. Bunday egiluvchan polimerlarga xos hodisa fibroinni 2,5 M LiCl-DMFA eritmasi uchun kuzatilgan, fibroin dastlabki yuqori darajada qattiqlik ( N ≈ 10 ) bilan tavsiflangan (2.3-rasm).  n/  n ¥ 1 - Polistirol + bromoform 2 – Fibroin(FB 1 ) + 2,5 M LiCl+DMFA 3 – Sellulosa + kodaksen; 4 – Co-akrilonitril + 51,1 % NaCNS + suv 5 – Metilselluloza+suv 6 – Fibroin(FB 2 ) + 7,7 М NaCNS + suv

2.2-rasm. Turli polimer eritmalari uchun keltirilgan qo‘sh nurni sinish miqdorini ( n/  n ¥ ) bo‘ylama maydon tezlik gradientiga ( g ) bog‘liqligi. FB 2 FB 1 2. 3 -rasm. Bo‘ylama maydonda fibroin molekulalarining yoyilishi va orientatsiyasi ni mikrofotografiyasi va chizmasi Fibroinning bunday xususiyatini DOV va KD usullari bo‘yicha orientatsiyaga o‘tishda zanjir-lar konformatsiyasini nazorat qilish orqali tahlil qilingan. Bo‘ylama maydonda fibroin molekulalarini a -spirallarini parchalanishini va bunda zanjirlar kinetik qattiqligini keskin pasayishi, ya’ni N>>13 ortib ketishini aniqlangan. Bunga sabab, fibroin molekulalarini a -spiral qismlarini parchalanishi uchun bo‘ylama maydon ta’siri ostida etarlicha vaqt mobaynida bo‘lishidir. Bu DMFA eritmaning 6 marta kam (massasi bo‘yicha) tuz tutganligiga qaramasdan, suvli eritmaga nisbatan yuqoriroq qovushqoqlikga ega ekanligi bilan bog‘liqdir. Shunday qilib, bo‘ylama maydonda fibroin molekulasini a -spirallarini parchalanishi, ya’ni kinetik qattiqligi pasayishi natijasida I tur dinamik fazaviy o‘tish mexanizmi bo‘yicha yoyilgan va orientirlangan holatga o‘tishini aniqlanadi.

Fibroinni erishilgan yoyilgan orientirlangan holati nomuvozanat bo‘lib, relaksatsion tavsifga egadir. Fibroinni kuchsiz deformatsiyalangan zanjirlarining yoyilish relaksatsiya vaqtiga muvofiq va Kun-Peterlin formulasi hamda kuchli deformatsiyalangan yoyilgan zanjirlarni relaksatsiya vaqtini Yu.V.Brestkin usuli bo‘yicha hisobladik (2.1-jadval). Bunda fibroinning DMFA dagi eritmasida yoyilish va yoyilgan zanjirlar relaksatsiya vaqtlari 2 tartibga farqlanishi aniqlandi. Bu hol bo‘ylama maydonda yuqori darajada yoyilgan va orientirlangan polimerlar uchun tavsifli ekanlugi bilan bo’g’liqdir. 2. 1-jadval . Bo‘ylama maydon ta’sirida fibroin molekularini yoyilishidagi va yoyilgan zanjirlarining relaksatsiya vaqtlari Formulalar FB 1 - 2,5 M Li C l-DMFA FB 2 -7,7 M NaCNS -suvt eksp = 0,5/g kr t k = M[ h ] h o /RT t b =  t /  ln j o / j i 5,5*10 -4 s 5,0*10 -4 s 7 ,5*10 -2 s 1,0*10 -4 s 0,9*10 -4 s - Fibroinning konsentirlangan eritmalarini ( S >10 % ) Frank-Keller qurilmasini tirqishli yacheykasida tadqiqot qilishda bo‘ylama maydon ta’siri tugatilgan keyin ham yoyilgan va orientirlangan molekulalarni optik anizotropik fazasi 15 soatdan ko‘proq vaqt saqlanib qolishini ko‘rsatdi ( 2. 4-rasm). Bu hodisa bo ‘ ylama maydonda fibroinning orientirlangan molekulalarini assotsiatsiyasi bilan bog ‘ liq , chunki tabiiy ipak hosil bo ‘ lishida “ oqim – tola ” almashishi tufayli molekulalararo  - struktura shakllanadi .8 .2. 4-rasm. Fibroin eritmasini felera tirqichidan ( 1 ) oqib chiqishida vujudga kelgan optik anizotropik fazasining ( 2 ) mikrofotografiyasi 2 1

Похожие

Polimerlarda desturktsiya

Kimyoviy kinetika va muvozanat

Kimyoviy muvozanat

Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat

Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat