Polimerlarda desturktsiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

22.666015625 KB

Скачать

Polimerlarda desturktsiya Reja: 1. Desturktsiya jarayonlari. 2. Dipolimerlanish reaksiyalari. 3. Tabiiy va tasodifiy destruksiya. 4. Destruksiyaning foydali va zararli tomonlari. 5. Destruksiya turlari. 6. Oksidlanish destruksiyasi. 7. Kimyoviy destruksiya.

Asosiy tayanch tushunchalar Desturktsiya, Dipolimerlanish, gidrolitik, ozonoliz, gidroliz, alkagoliz, aminoliz, denaturatsiya. Polimer makromolekulalarida polimerlanish darajasining kamayishi bilan boradigan reaktsiyalarni d e s t r u k ts i ya r e a k ts i ya l a r i deyiladi. Polimerlardan foydalanish, ularni saqlash va qayta ishlashda, shuningdek ximiyaviy o’zgarishlarga uchratish vaqtida destruktiv jarayonlari sodir bo’ladi.destruktsiya natijasid a polimerlarning ko’pgina fizik – ximiyaviy va mexanikaviy xossalari o’zgaradi (ya‘ni yomonlashadi). Bunga asosiy sabab destruktsiya vaqtida polimer makromolekulasida boradigan parchalanish reaktsiyalaridir. Demak, destruktiv jarayonlar ko’p hollarda maqsadga muvofiq kelmaydigan zararli oqibatlarga olib keladi. Bundan destruktsiya jarayonlarining hammasi zararli deb xulosa chiqarish xato bo’lur edi. Ko’p hollarda tabiiy va sintetik polimerlardan destruktsiya yordamida qimmatbaho past molekulyar moddalar hosil qilish mumkin. Masalan, kraxmal va tsellyulozani gidrolizlab glyukoza olinadi yoki tabiiy oqsil kollagenin gidrolizlanganda meditsinada va oziq – ovqat sanoatida ishlatiladigan har xil aminokislotalarning aralashmalarini hosil qilishi mumkin. Yoki biror bir polimerning strukturasini o’rganish uchun ko’p hollarda uni destruktsiyaga uchratish va analiz qilish foydadan xoli emas. Sintetik polimer polimetilmetakrilat destruktsiyaga uchratilganda monomer metilmetakrilat olinadi. Demak, destruktsiya jarayonlari sharoitga qarab foydali yoki zararli bo’lishi mumkin. Destruktsiya jarayonlari ikki qonuniyatga: ― tasodifiy yoki depolimerlanish qonuniyatlariga boy so’ngan holda boradi. Depolimerlanish ― polimerlanishning teskari jarayoni bo’lib, makromolekula tarkibidan monomer molekulasini ketma – ket ajralib chiqishi bilan boradigan reaktsiyalardir. Bu ikkinchi holatda polimerning molekulyar massasi tasodifiy qonuniyatga boysunuvchi holatdagiga nisbatan sekin o’zgaradi. Polimerlarning destruktsiya jarayoni tasodifiy qonuniyat boyicha o’zgarsa, τ vaqt oralig’ida hosil bo’layotgan makromolekulaning o’rtacha

statistik uzunligi shu makromolekulaning о ‘rtacha polimerlanish darajasi P τ va shu polimerning dastlabki polimerlanish darajasi P o hamda bog’larning o’rtacha soni S bilan quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: P τ = P o / ( S + 1 ) Bu holda destruktsiya reaktsiyasining tezligi quyidagi formula boyicha aniqlanadi: 1 1 V = in ( 1 − ― ) ― in ( 1 – ― ) = k τ P o P τ Bu yerda k ― parchalanish tezligi konstantasi. τ ― parchalanish vaqti. Destruktsiya jarayonlari qanday tashqi ta‘sir ostida borishligiga qarab bir nechta turga ajratiladi. Destruktsiya mexanik kuchlar ta‘sirida borsa, bunga mexanodestruklanish, nur ta‘sirida ― fotodestruktsiya, issiqlik ta‘sirida ― termodestruklanish, radiatsiya ta‘sirida ― radiatsion destruktsiya, oksidlovchilar ishtirokida borsa ― oksidlanish destruktsiyasi; bakteriya va zamburug’lar ta‘sirida borsa ― biologik destruktsiya deyiladi. Geterozanjirli polimerlarning ximiyaviy destruktsiyasi yaxshi o’rganilgan. Bunday polimerlarning ximiyaviy destruktsiyasi zanjirdagi uglerod – geteroatom orasidagi bog’dan boshlanadi. Agar destruktsiya to’liq borsa, dastlabki monomer ham hosil bo’lishi mumkin. bunday reaktsiyalar, xuddi organik ximiyadagidek, gidroliz, alkogoliz, atsidoliz, ammonoliz deb ataladi. Ximiyaviy destruktsiyalanish jarayonlari.

Polimerlarning ximiyaviy destruktsiyasi , amalda katalizatorlar ishtirokida olib boriladi. Bunda muhit sifatida suv ishlatilsa , g i d r o l i t i k d e s t r u k ts i ya yoki g i d r o l i z deb ataladi . Gidroliz jarayonida uglerod-getiroatom bog’ining uzilgan joyiga suv molekulasi birikib oladi. Agar destruktsiya reaktsiyalari spirt ishtirokida borsa , jarayon a l k o g o l i z, muhit sifatida kislota ishlatilsa a ts i d o l i z deb ataladi . Bu jarayonlar ichida katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgani gidroliz reaktsiyasidir. Gidroliz. Ko’p tarqalgan ximiyaviy destruktsiya reaktsiyalari bo’lib, jarayon vodorod yoki gidroksil ionlar ishtirokida tezlashadi . Shuning uchun ham gidroliz reaktsiyalarida katalizator sifatida ko’pincha kislota va ishqorlar ishlatiladi. Gidrolitik jarayon polimerdagi yon gruppalar , shuningdek asosiy zanjirdagi bog’lar hisobiga ketishi mumkin. Masalan, polivinilatsetat va atsiteltsellyulozaning gidrolizida reaktsiya faqat yon gruppalar hisobiga ketadi. Geterozanjirli polimer asosan zanjirining gidrolitik destruktsiyasida hosil bo’ladigan funktsional gruppalar polimerdagi dastlabki funktsional gruppalardan farq qilmaydi. Makromolekulalar elementar bo’g’inlari orasidagi bog’larning uzilishi natijasida hosil bo’lgan zanjir oxiridagi gruppalar sonini ximiyaviy usul bilan aniq topish mumkin. Karboksil gruppalarning ko’payib borishiga qarab poliamidlarning destruklanish darajasini, aldegid gruppalarning ortib borishga qarab polisaxaridlarning gidrolizlanish darajasini hisoblash qiyin emas. Poliamid va poliefirlarning gidrolizi ko’p hollarda nazariy ahamiyatga ega, polisaxaridlar gidrolizi esa sanoat miqyosida ahamiyatga ega bo’lganligi uchun uning ustida mukammalroq to’xtalib o’tamiz. O’simlik moddalarida tsellyuloza bilan bir qatorda katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan boshqa polisaxaridlar; pentozanlar (ksilan va arabanlar) uchraydi. Tsellyuloza to’la gidrolizlanganda ― faqat glyukoza, ksilan gidrolizidan esa ― ksiloza, besh atomli spirtlar, furfurol va boshqalar; araban to’la gidrolizlanganda arabinoza hosil bo’ladi.

Polisaxariddagi yarim atsetal, ya‘ni glyukozid bog’larning gidrolitik uzilishi natijasida birinchi uglerod atomida aldegid (yarim atsetal ― tsikl shaklida ) va to’rtinchi uglerod atomida esa gidroksil gruppa hosil bo’ladi: Polisaxaridlar mineral kislotalar ishtirokida oson gidrolizlanadi. Sanoatda katalizator sifatida ko’pincha sulfat va xlorid kislota ishlatiladi. Polisaxaridlarda gidroliz jarayonining tezligi kislotaning kontsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. Polisaxaridlar suyuq kislota ishtirokida juda sekin gidrolizlanadi, uni tezlatish uchun jarayon yuqori harorat va katta bosimda olib boriladi. Polisaxaridlar gidrolizida kontsentrlangan mineral kislotalar ishlatilsa, reaktsiya tezlashadi. Bunda kislota faqatgina katalizator bo’lib qolmay, balki oligosaxaridlar uchun yaxshigina erituvchi bo’lib ham xizmat qiladi. Sanoatda ko’pincha 80 ― 100 % vodorod ftorid, kontsentrlangan vodorod xlorid, 60 ― 80 % sulfat kislota va kontsentrlangan fosfat kislotalar katalizator sifatida qo’llaniladi. Molekulasida amid bog’lari bo’lgan polimerlar ham kislota va ishqorlar ishtirokida oson gidrolizlanadi. Bunda gidroliz mahsulotlari strukturasida karboksil va amin gruppalar hosil bo’ladi. Ma‘lumki, oksil moddalarining tarkibida amid (peptid) gruppalari mavjud bo’lib, bu gruppalar kislota, ishqolr va fermentlar ta‘sirida gidrolizlanadi. Buning natijasida 22 xil α - aminokislota, jelatina va shunga o’xshash moddalar hosil bo’ladi. H + , OH - ~ R ― NH ―― CO ― R′ ――――→ ~ R ― NH 2 ― OH + HOCHR ~ Polikaprolaktamin ishqoriy muhitda qizdirib gidrolizga uchratganda 75 ― 85 foiz miqdorda kaprolaktam olinadi: NaOH OC ~ NH (CH 2 ) 5 ― CO ――――→ NH (CH 2 ) 5 CO ~ ――→ | (CH 2 )

N – OH NH Neylon gidrolizlanishi natijasida ikki dastlabki monomer geksametilendiamin va adipin kislota hosil bo’ladi. ~ NH (CH 2 ) 6 ― NHCO ― (CH 2 ) 4 ― CO ~ → HN 2 ― (CH 2 ) 6 ― NH 2 + geksametilendiamin + HOOC ― (CH 2 ) 4 COOH adipin kislota Odatda, murakkab efirlar gidrolizga uchratilganda karbon kislota va spirtlar hosil bo’ladi. Poliefirlar gidrolizidan ham shunday birikmalar hosil bo’ladi: O O || || H + OH - ~ ― O ― (CH 2 ) n ― O ― C ― (CH 2 ) n ― C ~ ―——→ ――→ ~ O (CH 2 ) n OH + HOOC (CH 2 ) n ―CO ~ Poliefirlar gidrolizlanishida kislota va ishqorlar katalizator sifatida ishlatilishi mumkin. Atsidoliz jarayonlari suvsiz kislotalar ishtirokida boradi. Murakkab poliefirlar karbon kislotalar ta‘sirida parchalanganda asosan quyidagicha reaktsiya boradi. ~ O ― (CH 2 ) n ―――― O ― OC ― R′ ― CO ~ ――→ ――→ HO ― (CH 2 ) n ― O ― COR + HOOC ― R′ ― CO ~ Poliamidlar atsidolizi quyidagicha reaktsiya boyicha sodir bo’ladi:

~ R′ ― NH ―――― CO ― R′′ ~ → ~ R ― NHCOR + HOOCR″ ROC OH Hosil bo’lgan aminogruppaning miqdoriga yoki eritma qovushoqligining o’zgarishiga qarab, atsidoliz reaktsiyasini to’liq borgan yoki bormaganligini aniqlash mumkin.atsidoliz reaktsiyasining tezligi kislotaning tabiatiga ham bog’liq bo’ladi. Masalan, poliakrilatlar adipin kislotaning ta‘sirida izoftal kislotaga qaraganda bir necha marta tez destruktsiyaga uchraydi. Agar polimerning molekulyar massasi juda yuqori bo’lsa, uning molekulyar massasi atsidoliz jarayonida nisbatan kichik molekulyar massaga ega bo’lgan analogiga qaraganda tez pasayadi. Ko’pincha, atsidoliz yaxshi borishi uchun suvsiz sirka kislota va kislotali katalizatorlar ishlatiladi. Polisaxaridlarni atsidolizga uchratish yo’li bilan tetramer, trimer, dimer va monomerlarni kristall holda ajratib olish mumkin. Agar tsellyuloza yuqori temperaturada mo’l sulfat kislota ishtirokida sirka angidrid bilan ishlansa, atsetillash reaktsiyasi bilan bir qatorda makromolekula elementar bo’g’inlari orasidagi glyukozid bog’lar uzilib atsidoliz jarayoni ham sodir bo’ladi. Reaktsiya nihoyasida esa aksosan dimer ― oktaatsetat tsellobioza va pentaatsetat glyukoza hosil bo’ladi. Tsellyulozaning to’la atsidoliz jarayonidan, asosan, oktaatsetat tsellyuloza, so’ngra esa uni gidroliz qilib tsellobioza olinadi. A l k o g o l i z ― bu polimerlarning spirtlar ta‘sirida parchalanish reaktsiyasi bo’lib, ko’pgina polisaxaridlar, murakkab poliefirlar va poliamidlar spirtlar ta‘sirida parchalanadi. Alkogoliz jarayonlarida ham gidroliz reaktsiyalariga o’xshash kislota va ishqorlar kaktalizator sifatida ishlatilishi mumkin. Polikarbonatlar alkogoliz reaktsiyalariga tez uchraydi. Odatda alifatik poliefirlarning alkogoliz reaktsiyasi tezligi aromatik poliefirlarnikiga qaraganda yuqoriroq bo’ladi.

$Polietilentereftalatni qaynoq etilenglikol ta‘sirida qizdirsak tereftal kislotaning diglikol efiri yoki oligomer ko’rinishida poliefir hosil bo’lib, uning oxirgi bo’g’inida glikol molekulasi o’tirgan bo’ladi. Bu reaktsiya natijasida makromolekulaning uchlarida hosil bo’lgan murakkab efir va amin gruppalari qaytadan bir – birlari bilan ta‘sirlashib amid bog’ini hosil qilishi mumkin. Aminoliz va ammonoliz reaktsiyalarida poliamidlar, anilinformaldekgid va karbomid formaldegid smolalari, shuningdek poliamidlar uchraydi. Bu reaktsiyalar sistemada polimerlarning hosil bo’lishi jarayonida bevosita ishtirok etayotgan monomerlar diaminlar, aminokislotalar va anilin ishtirokida borishi mumkin. H 2 N ―– H ~ NH—(CH 2 ) n — C ―–NH—(CH 2 ) n —CO ~ → ║ O NH 2 ⁄ → ~ NH (CH 2 )—C +H 2 N―(CH 2 )―CO~ \\ O Odatda ammonoliz reaktsiyalari poliamidlarni hosil qilish jarayonida ammiak ajralib chiqishi bilan boradi.$

Polimerlarda desturktsiya

20.09.2019

0

22.666015625 KB

Похожие