Pirouzum kislotasining oksidlanishli dekarboksillanishi. Limon kislotali sikl - Химия - Рефераты

Pirouzum kislotasining oksidlanishli dekarboksillanishi. Limon kislotali sikl

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93.5 KB

Pirouzum kislotasining oksidlanishli dekarboksillanishi. Limon kislotali sikl va uning ahamiyati Reja: 1. Piruvatning atsetil-KoA gacha oksidlanishi. 2. Krebs sikli va uning reaktsiyalari. 3. Krebs siklining biokimyoviy vazifalari.

1. Piruvatning atsetil-KoA gacha oksidlanishi. Oksidlanishning eng muhim substratlaridan biri piruvat bo’lib, u uglevodlar, oqsillar va aminokislotalar, glitserinning parchalanishdagi oraliq mahsulot hisoblanadi. Piruvat sitoplazmadan mitoxondriyaga o’tadi va u yerda uning oksidlanish jarayoni boradi. Mitoxondriyada piruvatdan tashqari boshqa substratlarning ham oksidlanishi amalga oshadi. Ulardan ayrimlari sitoplazmada vodorodning aktseptorlanishi va uning mitoxondriya ichidagi nafas olish zanjiriga tashilishida ishtirok etadi. Piruvatning oksidlanish substrati sifatidagi qimmati uning faqat vodorod manbai bo’lishida emas, balki u atsetil-KoA ning ham asosiy manbai bo’lib hisoblanadi. Pirouzum kislota (piruvat)ning oksidlanishli dekarboksillanishi poliferment piruvatdegidrogenazali kompleks yordamida amalga oshadi. Bu kompleks matriksda joylashgan bo’lib, erimagan holatda bo’ladi va mitoxondriya ichki membranasining oqsillariga birikkan holda bo’ladi. Piruvatdegidrogenaza kompleksi bir necha turdagi fermentlarning struktura tuzilishiga misol bo’ladi va u bunday tuzilishning barcha afzalliklariga ega. Piruvatdegidrogenaza kompleksining og’irligi 4∙10 6 dalton. U uch xil fermentdan tashkil topgan: piruvatdegidrogenaza, digidrolipoilatsetiltransferaza va digidrolipoildegidrogenazalar. Piruvatdegidrogenaza 24 molekula fermentdan tarkib topgan, ularning har birida piruvatdegidrogenazaning kofermenti bo’lgan tiamindifosfat bo’ladi. Bu fermentning umumiy og’irligi 2,16∙10 6 dalton. Digidrolipoilatsetilransferaza 0,76∙10 6 dalton atrofidagi og’irlikka ega; bu fermentning to’rtlamchi strukturasi molekulyar og’irligi 36000 bo’lgan 24 subbirlikdan iborat. Digidrolipoildegidrogenazaning har bir subbirligi 1 ta lipoat kislota qoldig’ini tutadi. Kompleks tarkibiga 12 molekula digidrolipoildegidrogenaza kiradi va ularning har biri bitta FAD qoldig’i tutadi. Bu ferment kompleksining umumiy og’irligi 0,66∙10 6 dalton. Demak, piruvatdegidrogenaza kompleksining hamma fermentlari ikki komponentli va mustahkam bog’langan kofermentlar tutadi: tiaminpirofosfat (TPF), lipoat kislota va FAD. Bundan tashqari, kompleks ishida ikkita tashqi (kompleks bilan bog’lanmagan) koferment: KoA-SH va NAD + ham ishtirok etib, piruvatning oksidlanishida aktseptor vazifasini bajaradi. Piruvat ketma-ket tartibda piruvatdegidrogenaza fermentlarining ta’siriga uchraydi: 1) E 1 ∙ TPF + CH 3 -C-COOH E 1 ∙ TPF – CHOH – CH 3 + CO 2 S SH 2) E 1 ∙ TPF – CHOH – CH 3 + E 2 – LK → E 2 – LK + E 1 ∙ TPF S S~ C – CH 3 SH SH 3) E 2 – LK + KoA-SH→ E 2 – LK + CH 3 – C ~ SKoA

S ~ C – CH 3 SH SH S 4) E 2 – LK + E 3 -FAD → E 3 -FAD ∙ H 2 + E 2 – LK SH S 5) E 3 -FAD ∙ H 2 + NAD + → E 3 -FAD + NAD ∙ H + H + 1-bosqichda piruvatdegidrogenaza ta’sir etadi va natijada moddalar almashinuvining oxirgi mahsuloti CO 2 (piruvatning dekarboksillanishi) va piruvatdegidrogenazaning faol markazida TPF bilan bog’langan gidroksietilli unum hosil bo’ladi. Ikkinchi ferment digidroatsiltransferaza ikki bosqichni katalizlaydi: bu gidroksietil hisobiga lipoat kislotaning disulfid guruhini qaytarilishi va atsetil guruhning tashqi KoA-SH ga o’tkazilishi. Natijada fermentning qaytarilgan shakli – digidrolipoil – E 2 va piruvat oksidlanishining piruvatdegidrogenaza kompleksida oxirgi mahsuloti – atsetil-KoA hosil bo’ladi. Kompleksning uchinchi fermenti digidrolipoildegidrogenaza o’zining kofermenti FAD bilan vodorodni qabul qilgan holda qaytarilgan lipoat kislotani oksidlaydi (4-bosqich). Keyin u degidrogenlanish reaktsiyasini katalizlaydi va vodorodni tashqi NAD + ga o’tkazadi, natijada oksidlanishning oxirgi mahsuloti NAD∙H + H + hosil bo’ladi. Piruvatning piruvatdegidrogenaza kompleksi fermentlari yordamida oksidlanishining tenglamasini umumiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: CH 3 -C-COOH          kompleksi idrogenaza piruvat deg CH 3 -C~SKoA + CO 2 + NAD∙H + H + E 1 -TPF; E 2 -LK S S ; KoA-SH; piruvat E 3 -FAD; NAD + atsetil-KoA Bu jarayon erkin energiyaning kamayishi bilan borganligi sababli fiziologik sharoitda qaytmasdir. Amalda mitoxondriyaga tushadigan hamma piruvat atsetil- KoA gacha tezda oksidlanib ketadi. Piruvatning oksidlanishidan hosil bo’lgan mahsulotlardan CO 2 – moddalar almashinuvining oxirgi mahsuloti bo’lib, energetik ahamiyatga ega emas; qaytarilgan NAD energiyaga boy birikma bo’lib, uning vodorodi nafas olish zanjiriga beriladi; atsetil-KoA esa mitoxondriyaning ichida boradigan Krebs sikliga kiradi. 2. Krebs sikli va uning reaktsiyalari. Nafas olish zanjiri uchun vodorod generatori vazifasini bajaruvchi asosiy fermentativ sistema Krebs sikli hisoblanadi. Angliya olimi Krebs o’zining tajribalari va Sent-D’yerdining ma’lumotlari asosida hujayrada oksidlovchi siklik reaktsiyalar sistenasi borligini taxmin qildi va uni siklning birinchi mahsuloti limon kislota (sitrat) bo’lganligi uchun limon kislotali sikl deb atadi. Shuningdek, bu sikl trikarbon kislotalar sikli deb ham ataladi. Keyinchalik bu sikl sirka kislota qoldig’i (atsetil-KoA) oksidlanadigan asosiy

fermentativ sistema va uning birinchi reaktsiyasi limon kislotasining sintezi ekanligi ko’rsatib berildi. Ammo, ko’pincha bu jarayondagi reaktsiyalar ketma- ketligini aniqlab bergan olim sharafiga bu siklni Krebs sikli deb atashadi. Piruvat, yog’ kislotalari va aminokislotalarning oksidlanishidan hosil bo’lgan atsetil-KoA Krebs sikliga kiradi. 1. Birinchi bosqichda sitratsintaza fermenti ishtirokida limon kislotasi yoki sitrat sintezi amalga oshadi. + KoASH Atsetil-KoA ning metil guruhidagi uglerod oksaloatsetat uglerodi atomi bilan o’zaro ta’sirlashadi. Sitril-KoA oraliq mahsulot sifatida hosil bo’ladi va erkin sitrat hosil qilgan holda gidrolizlanadi. Tioefir bog’i energiyasiga boy bo’lgan gidroliz reaktsiya tenglamasini sitrat tomonga siljitadi va reaktsiyani fiziologik sharoitda qaytmas bo’lishiga olib keladi. Sitril-KoA gidrolizi borishida energiyaning yo’qotilishi atsetil fragmentining Krebs sikliga kirishi va sitrat hosil qilishini ta’minlaydi. 2. Krebs siklining ikkinchi fermenti – akonitatgidrataza uchta trikarbon kislotalar – sitrat, sis-akonitat va izositratning qaytar reaktsiyalarini katalizlaydi. COOH CH 2 akonitatgidrataza akonitatgidrataza HO – C – COOH +H 2 O -H 2 O H – C – H COOH Sitrat (91%) sis-akonitat (3%) izositrat (6%) Akonitatgidrataza sis-akonitatdagi qo’shbog’ga suvning protoni yokigidroksilini birikishini katalizlaydi. By reaktsiyaning qaysi tomonga siljishi izositrat yoki sitratning sarf bo’lishiga bog’liq. 3. Mitoxondriya ichida sitratni parchalaydigan fermentlar yo’q, izositratning o’zgarishi esa 3-fermenti izositratdegidrogenaza yordamida katalizlanadi. Hamma degidrogenazalar singari bu ferment ham koferment-substratdan ajralib chiqqan oksaloatsetat COOH C =O CH 2 COOH sitratsintaza + CH 3 –C ~S-KoA ║ + H 2 O O COOH CH 2 HO - C –COO H CH 2 COOH sitrat COOH CH 2 C -COO H H – C COOH COOH CH 2 H – C – COO H H – C – O H COOH

vodorod aktseptoriga ega. Krebs siklining haqiqiy izositratdegidrogenazasi – NAD ga bog’liq ferment bo’lib, u faqat mitoxondriya matriksida bo’ladi va izositratning degidrogenlanishini ta’minlaydi. Mn 2+ Reaktsiyada 2-oksoglutarat bilan bir vaqtda oraliq mahsulot oksalosuktsinat ham hosil bo’ladi va ferment yuzasida ularning dekarboksillanishi amalga oshadi. Izositratdegidrogenaza katalizlaydigan reaktsiya Mn 2+ yoki Mg 2+ ionlari ishtirok etishini talab qiladi va qaytmas reaktsiya hisoblanadi. 4. 2-oksoglutarat PDK ta’siriga o’xshash 2-oksoglutaratdegidrogenazali kompleks poliferment tomonidan o’zgarishga uchraydi. Ularning ta’sir etish mexanizmidagi o’xshashlik tasodif emas, chunki ikkala ferment kompleksi ham α- ketokislotalarning oksidlanishini katalizlaydi. 2-oksoglutaratdegidrogenazali kopmleks + NAD∙H+H + +CO 2 E 1 -TPF; E 2 -LK S S ; KoA-SH; E 3 -FAD + ; NAD + 2-oksoglutarat suktsinil-KoA 5. Bu reaktsiya mahsuloti suktsinil-KoA energiyaga boy birikimalar qatoriga mansub, shu sababli siklning keyingi bosqichida bu subsratning energiyaga boy bog’lari makroergik fosfat bo’glariga o’tadi. Bu reaktsiya substratli fosforlanish deb aytiladi. Shu jarayon mavjudligi tufayli ATF ning makroergik bog’larida energiya saqlanadi. Reaktsiya suktsinat-tiokinaza (“E”) bilan katalizlanadi: a) Suktsinil-KoA + H 3 PO 4 + E ↔ E-suktsinil ~PO 3 H 2 b) E-suktsinil ~PO 3 H 2 ↔ E ~PO 3 H 2 + Suktsinat v) E ~PO 3 H 2 + GDF ↔ E + GTF Bu reaktsiyada fosforil aktseptori GDF bo’lib hisoblanadi. Shu sababli energiya oldin GTF ning fosfat bog’larida to’planadi, so’ngra mitoxondriyaning izositrat COOH CH 2 CH COOH CHOH COOH izositratdegidrogenaza NAD + NAD H 2 COOH CH 2 + CO 2 CH 2 C O COOH 2 – oksoglutarat COOH CH 2 CH 2 C = O COOH COOH CH 2 CH 2 C = O ∫ S – KoA

ichki membranasiga bog’langan nukleoziddifosfatkinaza fermenti yordamida GTF dan ADF ga o’tadi va ATF hosil qiladi: GTF + ADF ↔ GDF + ATF 6. Suktsinat suktsinatdegidrogenaza ishtirokida o’zgarishga uchraydi. Bu fermentning o’ziga xos tomoni shundaki, bunda suktsinatdan ajratiladigan elektron va protonlarning aktseptori vazifasini FAD va tarkibida geminsiz Fe (FeS) bo’lgan temiroltingugurt proteid bajaradi. FeS proteid suktsinatdegidrogenaza subbirliklari bilan bog’langan. Bundan tashqari u Krebs siklining mitoxondriya ichki membranasi bilan bog’langan yagona fermenti hisoblanadi. Suktsinatning degidrogenlanishida elektronlar FeS proteidning geminsiz temiri orqali bu reaktsiyaning elektron va protonlarining oxirgi aktseptori bo’lgan FAD ga o’tadi: 7. Keyingi bosqichda fumaratga suvning protoni va gidroksil guruhining stereospetsifik birikish amalga oshib, fumaratgidrataza fermenti ishtirokida malat hosil qiladi. 8. Krebs siklining yakunlovchi bosqichi oksaloatsetatning regeneratsiyasi hisoblanadi. Bu jarayon malatdegidrogenaza ishtirokida malatning oksidlanish yo’li bilan amalga oshadi. Krebs siklining malatdegidrogenaza fermenti NAD ga bog’liq ferment hisoblanadi va bir nechta izofermentlarga ega. COOH CH 2 CH 2 COOH suktsinatdegidrogenaza FAD FAD H 2 COOH C – H + H 2 O H – C COOH fumarat suktsinat fumarat COOH CH CH COOH fumaratgidrataza COOH HO – C – H H – C – H COOH malat COOH HO – C – H H – C – H COOH malat COOH C = O C H 2 COOH o ksaloatsetat

Shunigndek, NADF ga bog’liq malatdegidrogenaza ham mavjud bo’lib, u ko’proq mitoxondriyadan tashqarida, sitozolda joylashgan. Bu ferment degidrirlanish bilan bir vaqtda substratning dekarboksillanishini ham katalizlaydi: Yuqoridagi bu ikki fermentni taqqoslash natijasida NADF ga bog’liq ferment Krebs sikliga tegishli emasligini ko’rish mumkin, chunki bu ferment ta’sirida siklning yopiq holda aylanishi uchun zarur bo’lgan oksaloatsetat regeneratsiyasi amalga oshmaydi. NADF ga bog’liq malatdegidrogenaza NADF∙H 2 ning sintetik jarayonlar uchun generator yoki boshqa reaktsiyalar uchun sarflanadigan malatni o’rnini to’ldirish uchun zarur bo’ladi. Krebs sikli umuman yopiq fermentativ ko’rinishda ifodalansa ham uning bir xususiyatiga e’tibor berish kerak: fermentativ reaktsiyalar suktsinatdan oksaloatsetatgacha qaytar. Shu sababdan mitoxondriyalarda bu jarayon teskari yo’nalishda ishlashi mumkin, ya’ni oksaloatsetat suktsinatgacha Krebs sikli metabolitlariga aylanishi mumkin. Bunday imkoniyat yordamchi reaktsiyalar ishtirokida boshqa substratlardan oksaloatsetat hosil bo’lganda yuzaga chiqadi. Moddalarning parchalanishi natijasida ko’p miqdorda atsetil-KoA hosil bo’ladigan (masalan, yog’ kislotalari, piruvat, ayrim aminokislotalar jadal oksidlangan) vaziyatlarda qo’shimcha oksaloatsetat molekulalarining hosil bo’lishi zarur. Agar oksaloatsetat miqdori sitrat atsetil-KoA sintezi uchun etarli bo’lmasa, unda Krebs sikli atsetil qoldiqlarini ishlatib ulgurmaydi va ular boshqa fermentativ jarayonlarda foydalaniladi. Krebs siklida atsetil-KoA o’zgarishining umumiy tenglamasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: Krebs sikli fermentlari CH 3 – CO ~ SKoA + 2H 2 O + H 3 PO 4 + ADF COOH C = O C H 2 COOH oksaloatsetat Dekarboksillovchi malatdegidrogenazamalatdegidrogenaza NAD NAD H 2 NADF + NADF H 2 COOH C =O + CO 2 CH 3 piruvat

2CO 2 + 3NAD∙H 2 + FAD∙H 2 + ATF + KoA-SH Krebs siklidagi moddalarning aylanishi shunchalik maqsadga muvofiq tashkil topganki, bunda siklning fermentlari jarayon davomida vodorod ishlab chiqarish uchun mo’l bo’lgan suv molekulalaridan foydalaniladi. Suv molekulalari vodorod manbai vazifasini bajarar ekan, aytish mumkinki, suv hayvon hujayrasida energetik vazifani ham bajaradi. 3. Krebs siklining biokimyoviy vazifalari. 1. Integrativ – Krebs sikli uglevodlar, lipidlar va oqsillar katabolizmi yo’llarini birlashtiruvchi o’ziga xos metabolik “kollektor” hisoblanadi. 2. Amfibolik – Krebs sikli 2 tomonlama vazifani bajaradi: katabolik, chunki unda atsetil qoldiqlarining parchalanishi boradi va anabolik, sababi Krebs siklining substratlari boshqa moddalar sintezi uchun foydalaniladi. Masalan, oksaloatsetat asparagin kislota va glyukoza sintezida, 2-oksoglutarat glutamin kislota sintezida, suktsinat gem sintezida foydalaniladi. 3. Energetik – Krebs reaktsiyalari borishida 1 molekula atsetil-KoA ga 1 molekula ATF hosil bo’lishi to’g’ri keladi. 4. Vodoroddonor vazifasi – Krebs sikli nafas olish zanjiri uchun asosiy vodorod generatori hisoblanadi. Krebs siklida 4 juft vodorod atomlari hosil bo’lib, ulardan 3 jufti NAD bilan va bir jufti FAD bilan bog’langan. Krebs siklining oxirgi vazifasiga alohida to’xtalib o’tish zarur. Avvalo, eslatish lozimki, Krebs siklini sirka kislota qoldig’i, ya’ni atsetil-KoA yoki siklning boshqa oraliq mahsulotlari, ya’ni di- va trikarbon kislotalar bilan “oziqlantiruvchi” hamma jarayonlar Krebs siklining ishini va uning nafas olish zanjiri uchun vodorod generatori vazifasini ta’minlaydi. Bunday jarayonlarga yog’ kislotalar va piruvatning oksidlanishi (atsetil-KoA manbalari), aminokislotalar uglerod skeletining parchalanishi (atsetil-KoA va dikarbon kislotalar manbai) reaktsiyalari kiradi. Atsetil-KoA yoki Krebs sikli metabolitlarining boshqa moddalar hosil bo’lishini tormozlovchi jarayonlar Krebs siklini ishdan chiqaradi. Buning natijasida nafas olish zanjiri energiya hosil bo’lishida foydalaniladigan vodorod kirishining asosiy manbasidan mahrum bo’ladi. Krebs sikli biokimyoviy vazifalarining ko’rsatishicha, uning bevosita komponentlari bo’la oladigan sirka kislotasi yoki istalgan modda yaxshi energiya manbai bo’lishi kerak va ularni ovqat bilan qimmatli energetik modda sifatida iste’mol qilish mumkin. Bu moddalar hujayra ichiga kirib, mitoxondriya ichida joylashgan Krebs siklining fermentlar sistemasiga yetib borishi kerak. Atsetat hujayrada faollanishi va atsetil-KoAga aylanishi mumkin, demak, bu taxmin sirka kislotasi uchun haqqoniy bo’ladi. Bunday taxmin siklning mitoxondriya membranasi orqali kira oladigan izositrat, 2-oksoglutarat, suktsinat, malat uchun ham tegishli. Ulardan energetik jihatdan qimmatli preparatlar sifatida tibbiyot maqsadlarida foydalanish o’rganilmoqda. Shu sababdan gipoksiya (to’qimalarning kislorodsiz qolishi)da glikoliz muhim energetik vazifani bajaradi. U hamma hujayra va to’qimalarda amalga oshadi. Mitoxondriyalar mavjud bo’lmagan eritrotsitlarda glikoliz ATF hosil qiladigan va uning yaxlitligini hamda funktsiyasini ushlab turadigan yagona jarayondir.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

Похожие

Bir necha asosli karbon kislotalar tsikli. Ikki va uch karbon kislotali sikl (biokimyo)

Suvda eriydigan vitaminlarning organizmdagi roli

To’qima va a’zolarning funktsional biokimyosi. Qon biokimyosi

Organizmda modda va enyergiya almashinuvi

Energiyaning anaerob hosil bo’lishi. Glikoliz va uning ahamiyati