Energiyaning anaerob hosil bo’lishi. Glikoliz va uning ahamiyati - Химия - Рефераты

Energiyaning anaerob hosil bo’lishi. Glikoliz va uning ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

300 KB

Energiyaning anaerob hosil bo’lishi. Glikoliz va uning ahamiyati. Glyukozaning anaerob parchalanishining energetik balan si. Glyukoneogenez Reja: 1. Energiyaning anaerob hosil bo’lishi. 2. Glikoliz va uning biologik ahamiyati. 3. Glikolizning energetik balansi va biologik vazifalari. 4. Glyukoneogenez.

1. Energiyaning anaerob hosil bo’lishi. Hujayrada energiyaning hosil bo’lishi faqat oksidlanishli fosforlanish, ya’ni aerob yo’l bilan emas, balki oziq moddalarning molekulyar kislorodsiz parchalanishidan ham hosil bo’ladi. Energiyaning bunday kislorodsiz yoki anaerob hosil bo’lishiga achish deb ataladi. Anaerob yo’l energiya ishlab chiqarishda eng qadimgi va past (quyi pog’onadagi) shakl hisoblanadi; hujayra “iqtisodiyoti” uchun samarali emas, chunki bu yerda ko’p material sarf qilinib, juda kam energiya olinadi. U sodda organizmlarda Yer atmosferasida kislorod bo’lmagan vaqtlarda shakllangan. Bu yo’l asosan mikroorganizmlar va achitqilar uchun xos, yuqori rivojlangan organizmlar bu yo’ldan faqat kislorod yetishmagan ba’zi holatlarda, masalan, muskul qisqarishida energiya bilan ta’min qilish uchun foydalaniladi. Bundan tashqari normal hujayra rak kasalligida ayniganda undagi aerob oksidlanish qobiliyati yo’qolib, hujayra hayoti uchun kerakli energiyani achish reaktsiyasidan oladi. Bu xil hujayra o’zining tashkiliy jihati va vazifasi bo’yicha haqiqiy hujayradan quyi pog’onaga o’tadi deb hisoblanadi. Hamma yuksak tuzilgan o’simliklar va hayvonlarda, shu jumladan odamda ham achish saqlanib qolgan bo’lib, ikki tomonlama vazifani bajaradi. U hosil bo’lgan oraliq mahsulotlarning aerob oksidlanishi bilan yakunlanadigan energetik resurslar parchalanishining boshlang’ich bosqichi hamda energiya ishlab chiqarishning qo’shimcha usuli hisoblanadi. Hujayrada anaerob usulda energiya hosil bo’lishining asosiy manbai geksozalar, avvalo D-glyukoza bo’lib xizmat qiladi (ayrim mikroorganizmlar pentozalar, aminokislotalar, yog’ kislotalarini ham achitish xossasiga ega). Uglevodlar parchalanishining bir-biridan va oxirgi mahsulotlari bilan farq qiluvchi bir nechta yo’llari mavjud: GLYUKOZA Sut kislota etanol (spirtli achish) propion kislota moy kislota (sut-kislotali (propion kislotali (moy kislotali achish yoki achish) bijg’ish) glikoliz) 2. Glikoliz va uning biologik ahamiyati. Glyukoza hujayraning asosiy yoqilg’isidir, u glikogen shaklida zahira modda sifatida saqlanadi, muskullar harakatida juda tez o’zlashtiriladi. Glyukozaning glikogen yoki glyukozadan boshlanib, ikki molekula pirouzum kislota va ATF molekulalarining hosil bo’lishi bilan tugaydigan anaerob parchalanishi glikoliz deb ataladi. Glikoliz (yunoncha glykys – shirin va lyzis – parchalanish so’zlaridan olingan.) hujayra metabolizmi jarayonlari orasida eng yaxshi o’rganilganidir. Glikoliz aksari organizmlarda markaziy metabolik yo’llardan biridir. 1930 yilning o’rtalarigacha muskul va jigarda uglevodlar almashinuvi faqat glyukozadan boshlanadi deb hisoblanar edi. Ammo Ya.O.Parnasning mashhur ishlari tufayli muskullarda bu jarayon, asosan

glikogenning fosfat kislota biriktirib parchalashi – fosforolizdan boshlanishi kashf etilgandan so’ng fanga glikogenoliz atamasi kiritildi. Glikoliz jarayonida glyukozaning 6 uglerodli molekulasi 11 ta ferment ishtirokida 2 ta uch uglerodli piruvat molekulalarigacha parchalanadi. Dastlabki 5 bosqich glikolizning tayyorlanish davrini tashkil etadi, bu davrda glyukoza fosforillanadi, fruktozo-1,6-bifosfatga aylanadi va 2 ta uglerodli birikma (glitseraldegid-3-fosfat va dioksiatsetonfosfat) ga parchalanadi. Bu 2 ta triozofosfatlar bir-biriga o’tishi mumkin bo’lganidan birinchi davr bitta umumiy mahsulot glitseraldegid-3-fosfatning hosil bo’lishi bilan yakunlanadi. Bu davrda glyukoza molekulasini faollashtirish uchun 2 molekula ATF sarflanadi. Glikolizning ikkinchi davri 6 ta fermentativ reaktsiyadan iborat bo’lib, 2 molekula glitseraldegid-3-fosfat 2 molekula piruvatga aylanadi. Bu davrda energiya hisobiga 4 molekula ADF fosforlanib, 4 molekula ATF hosil qiladi. Shunday qilib, glikoliz jarayonida bir glyukoza molekulasi hisobiga to’g’ri keladigan ATF molekulalarining soni 4 ta emas, balki 2 tadir, chunki 2 molekula ATF glikolizning birinchi davrida sarflangan edi. Yana shuni ta’kidlab o’tish kerakki, glikoliz aksari hujayralarda sitozolda, ya’ni sitoplazmaning gomogen (erigan) fazasida o’tadi. Buning aksicha, uglevodlarning kislorod ishtirokida o’tadigan oksidlanish reaktsiyalari eukariotik hujayralarda mitoxondriyalarda, prokariotlarda esa plazmatik membranada o’tadi. Glikolizning ayrim reaktsiyalari. 1. D-glyukozaning fosforillanishi. Bu reaktsiyada glyukoza glyukozo-6-fosfatga aylanadi: Glyukoza Glyukozo-6-fosfat Reaktsiya geksokinaza fermenti bilan katalizlanadi va bunda ATF (fosforil guruh beruvchi) hamda magniy ionlari talab etiladi. Geksokinazali reaktsiya fiziologik sharoitda qaytmasdir. Geksokinaza organizm hujayrasida 4 xil izoferment (I,II,III va IV) shaklida mavjud bo’lib, substratlarga nisbatan turli spetsifiklikka ega. Geksokinaza IV (glyukokinaza) glyukozaga nisbatan yuqori spetsifiklikka ega bo’lishi bilan farq qiladi. Shuning uchun geksokinaza IV boshqa geksozalarga ta’sir etmaydi va glyukozaning miqdori juda ko’p bo’lgandagina ishlaydi. Bu ferment faqat jigar hujayralarida bo’ladi va venadan kiradigan qonda glyukozaning miqdori ko’p bo’lganda ishga kirishadi.

Boshqa geksokinazalar faqat glyukozani emas, balki boshqa geksozalar (D- fruktoza, D-mannoza, D-glyukozamin) ni ham fosforillaydi. Geksokinaza I asosan buyrak va jigarda; geksokinaza II mushak va yog’ to’qimalarida, geksokinaza III jigarda, o’tda faol bo’ladi. Geksokinaza II va IV gormonning, masalan insulinning ta’siriga javob beradi va shu sababli ularni moslashgan fermentlar deb atash mumkin. Jigarda geksokinaza izofermentlarining to’liq to’plami bo’lishi jigar hujayralarining glyukozani “ushlab olishining” turlicha ekanligini bildiradi. 2. Glyukozo-6-fosfatning fruktozo-6-fosfatga izomerlanishi. Bu reaktsiya glyukozofosfatizomeraza fermenti bilan katalizlanadi. U qaytar bo’lib, quyidagi tenglama bo’yicha boradi: Glyukozo-6-fosfat Fruktozo-6-fosfat Glyukozofosfatizomeraza – juda spetsifik ferment. U faqat glyukozo-6- fosfatga (to’g’ri reaktsiya) va fruktozo-6-fosfatga (teskari reaktsiya) ta’sir etadi. 3. Fruktozo-6-fosfatning fruktozo-1,6-bisfosfat hosil qilib fosforillanishi. Glikolizning bu reaktsiyasi uchun yana bir molekula ATF (reaktsiya uchun Mg²+ ionlari kerak) sarflanadi. U fosfofruktokinaza fermenti bilan katalizlanadi: fruktozo-6-fosfat fruktozo-1,6-bisfosfat Fosfofruktokinaza katalizlaydigan bu reaktsiyada erkin energiyaning ancha pasayishi yuz beradi, shuning uchun u qaytmasdir. Bu glikolizning ikkinchi qaytmas reaktsiyasidir. Fosfofruktokinaza – glikolizning “kalit” fermenti bo’lib, reaktsiya qaytmas ekanligi sababli faqatgina butun jarayonning tezligini ta’minlamasdan, balki turli xil izo- va allosteik boshqaruvchilar tomonidan boshqariladi. 4.Fruktozo-1,6-bisfosfatning glitseraldegid-3-fosfat va digidroatsetonfosfatga parchalanishi. Keyingi bosqichda fruktozo-1,6-bisfosfat 2 ta

fosfotriozoga parchalanadi, shu sababli ilgari glikoliz glyukozaning dixotomik yo’l bilan parchalanishi deb aytilgan. Reaktsiya fruktozobisfosfat-aldolaza fermenti yordamida quyidagi tenglama bo’yicha katalizlanadi: Bu reaktsiyaning erkin energiyasi juda kam o’zgaradi, shuning uchun u qaytar reaktsiyadir. 5. Triozofosfatlarning o’zaro aylanishi. Glikolizning keyingi reaktsiyalarida 2 ta triozofosfatdan faqat bittasi - glitseraldegid-3-fosfat ishlatilganligi uchun 2- triozofosfat (digidroksiatsetonfosfat) ni glitseraldegid-3-fosfatga aylantiruvchi ferment zarur bo’ladi: 6. Glitseraldegid-3-fosfatning 1,3-difosfoglitseratgacha oksidlanishi. Bu reaktsiya glikolitik oksidoreduktsiya deb aytiladi va u juda muhim vazifani bajaradi, chunki unda faqat substratning oksidlanishi emas, balki energiyaga boy mahsulot ham hosil bo’ladi. Reaktsiya glitseraldegid -3-fosfatdegidrogenaza bilan katalizlanadi:

7. Fosfat guruhining 1,3-difosfoglitseratdan ADF ga o’tkazilishi. 1,3- difosfoglitserat energiyaga boy birikma bo’lib, u ATF hosil bo’lishida ishlatiladi (birinchi glikolitik fosforillanish). Reaktsiya fosfoglitseratkinaza yordamida katalizlanadi: fosfoglitseratkinaza ADF ATF 8. 3-fosfoglitseratning 2-fosfoglitseratga izomerlanishi. Bu reaktsiyada fosfat guruhi 3-holatdan 2-holatga fosfoglitserat-fosfomutaza fermenti yordamida o’tkaziladi. fosfoglitserat-fosfomutaza 3-fosfoglitserat Mg² + Reaktsiya qaytar bo’lib, erkin energiyaning biroz pasayishi bilan boradi va Mg² + ionlarini talab etadi. 9. 2-fosfoglitseratning fosfoenolpiruvat hosil qilib degidratlanishi. Bu reaktsiyada energiyaga boy bog’ hosil bo’lib, enoilgidrataza fermenti ishtirokida quyidagi tenglama bo’yicha boradi: enoilgidrataza - H 2 O 10.Fosfat guruhning fosfoenolpiruvatdan ADF ga o’tkazilishi (2-glikolitik fosforillanish). Yuqori energetik birikma – fosfoenolpiruvat bu bosqichda substrat sifatida ATF hosil bo’lishida ishlatiladi. Reaktsiya piruvatkinaza yordamida katalizlanadi va Mg²+ ionlari ishtirokida boradi: piruvatkinaza ADF → ATF , Mg² + O C – OPO 3 H 2 HC – OH H 2 C – OPO 3 H 2 1,3-difosfoglitserat COOH HC – OH H 2 C – OPO 3 H 2 3-fosfoglitserat COOH HC – OH H 2 C – OPO 3 H 2 3-fosfoglitserat COOH HC – O PO 3 H 2 H 2 C – OH 2-fosfoglitserat COOH HC – O PO 3 H 2 H 2 C – OH 2-fosfoglitserat COOH HC – O ~PO 3 H 2 CH 2 fosfoenolpiruvat COOH HC – O ~PO 3 H 2 CH 2 fosfoenolpiruvat COOH HC = O CH 3 piruvat

Fiziologik sharoitda reaktsiya qaytmas, chunki reaktsiya erkin energiyaning juda pasayishi bilan boradi. 1. Piruvatning laktatga qaytarilishi. Bu reaktsiya glikolizni yakunlovchi ferment – laktatdegidrogenaza ishtirokida quyidagi tenglama bo’yicha katalizlanadi: Laktatdegidrogenaza NAD∙H + H + ↔ NAD + Laktatdegidrogenazali reaktsiya qaytar. Odam va hayvon to’qimalarida LDG ning 5 ta izomeri bor. Glikoliz jarayoni natijasida glyukozadan laktat hosil bo’ladi. Laktat moddalar almashinuvida piruvatga aylanishdan boshqa birorta biokimyoviy jarayonga kira olmaydigan “berk” modda hisoblanadi. Hujayrada laktat to’planib qolganda hujayra ichida pH o’zgarishi va glikoliz to’xtashi mumkin, shuning uchun laktat hujayradan metabolik “shlak” sifatida chiqarib tashlanadi. Ammo ba’zi bir organlarda, masalan yurakda u oksidlanadi va energetik modda sifatida foydalaniladi. 3. Glikolizning energetik balansi va biologik vazifalari. Glikolizni ichki oksidlanish-qaytarilish jarayoni sifatida qarash mumkin, unda glitseraldegid-3- fosfatning degidrirlanish bosqichida 2 molekula NAD∙H 2 hosil bo’lishi bilan boradi, vodorod esa 2 molekula piruvatdan laktat hosil qilib aktseptorlanadi. Glikolizning umumiy tenglamasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: Glyukoza + 2H 3 PO 4 + 2ADF → 2 laktat + 2ATF + H 2 O Glyukoza va fruktozaning fosforillanish bosqichlarida (1- va 3-bosqichlar) 2 molekula ATF sarflanadi. Fosfoglitseratkinaza va piruvatkinaza katalizlaydigan glikolitik fosforillanishning 2-bosqichida 2 molekula ATF hosil bo’ladi. Jami 1 molekula parchalangan glyukozaga sof 2 molekula ATF to’g’ri keladi. Glikolizning energetik qiymati shundan iborat. Erkin energiyaning o’zgarish ko’rsatkichlaridan glikolizning taxminiy samaradorligini hisoblash mumkin. Glyukozaning 2 molekula laktatgacha parchalanishi taxminan 195 kJ/mol ajralishi bilan boradi, ADF va H 3 PO 4 dan fiziologik sharoitda 2 molekula ATF hosil bo’lishi uchun 90-100 kJ/mol energiya kerak. Bundan glikolizning samaradorligi 50% ni tashkil etishi ma’lum bo’ladi. Shunday qilib, glikoliz amalda qaytmas jarayon bo’lib, u laktat hosil bo’lishi tomonga to’liq yo’nalgan. Glyukoza parchalanishi jarayonining tezligini belgilab beruvchi qismi vazifasini 3 fermentli bo’g’in, ya’ni qaytmas reaktsiyalarni katalizlaydigan geksokinaza, fosfofruktokinaza va piruvatkinaza reaktsiyalari COOH HC = O CH 3 piruvat COOH HC – OH CH 3 laktat

belgilab beradi. Bu fermentlar glikolizni o’ziga xos boshqaruvchilari hisoblanadi. Ularga ta’sir etgan holda butun poliferment jarayonni boshqarish mumkin. Bu fermentlar anorganik fosfat yoki ADF bilan faollanadi va glikolizning mahsuloti bo’lgan – ATF bilan tormozlanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, hujayrada qancha ko’p ATF sarflansa, glikoliz shuncha faollashadi va aksincha. Glikoliz kam energiya berishi (bor-yo’g’i 1 mol glyukozaga 2 molekula ATF)ga qaramasdan kislorod bo’lmagan sharoitda organizm hujayrasida energiya bera oladigan yagona jarayon hisoblanadi. Organizmga biror sabab bilan kislorod yetishmay qolgan tanglik holatlarida glikoliz hujayra hayot faoliyatini saqlab qolish uchun yagona tez energetik yordam vositasi bo’lib xizmat qiladi. 4. Glyukoneogenez. Glyukozaning uglevod bo’lmagan manbalardan sintezlanishiga glyukoneogenez deb ataladi. Bu jarayonning asosiy old birikmalari laktat, piruvat, glitserol, aksari aminokislotalar va limon kislota halqasining oraliq mahsulotlaridir. Glyukoneogenez asosan jigarda va ancha kam miqdorda buyrak usti bezlarining po’st qavatida amalga oshadi. Glyukoneogenez jarayonining markaziy yo’li piruvatning glyukozaga o’tishidir. Bu yo’l glyukoza katabolizmining ancha bosqichlarini o’z ichiga oladi. Lekin glyukoneogenez glikoliz reaktsiyalarining teskari yo’nalishi emas. Chunki glikolizning 10 ta bosqichidan 7 tasi glyukoneogenez jarayoniga kiradi, ammo qolgan 3 tasi qaytmas reaktsiya bo’lganidan sintez jarayoniga kira olmaydi. Bunday energetik jihatdan glikolizda qaytmas bo’lgan bosqichlarga piruvatkinaza, fosfofruktokinaza va geksokinaza ishtirokida boradigan reaktsiyalar kiradi. Bu reaktsiyalar glyukoza sintezi tomonga yo’nalgan aylanma reaktsiyalardir. Glyukoza sintezlanishidagi birinchi aylanma yo’l piruvatkinazani aylanib o’tib, piruvatdan fosfoenolpiruvatni hosil qilish bilan bog’liq. U ikkita ferment bilan katalizlanadi. Bunda avvalo piruvat oksaloatsetatga aylanadi. Reaktsiya piruvat o’ta oladigan mitoxondriyada amalga oshib, piruvatkarboksilaza bilan katalizlanadi: piruvatkarboksilaza Piruvat + HCO 3 - + ATF oksaloatsetat + ADF + H 3 PO 4 Bu ferment kofaktor sifatida CO 2 ni o’zlashtiruvchi boshqa hamma fermentlar kabi biotin tutadi. Oksaloatsetat mitoxondriyadan glyukoneogenez jarayoni boradigan sitoplazmaga o’tadi. Sitoplazmada oksaloatsetat fosfoenolpiruvatkarboksilaza bilan katalizlanadigan reaktsiyada fosfoenolpiruvatga aylanadi: fosfoenol- Oksaloatsetat+ GTF(ATF) fosfoenolpiruvat + GDF(ATF)+ CO 2 piruvatkarboksilaza Glikolizning fosfoenolpiruvatdan fruktozo-1,6-bisfosfatgacha bo’lgan hamma reaktsiyalari qaytar, shu sababli fosfoenolpiruvatdan fruktozo-1,6- bisfosfatning hosil bo’lishi glikolizning shu fermentlari ishtirokida boradi. Ikkinchi aylanma yo’l fosfofruktokinazali reakstiyani aylanib, fruktozo-1,6- bisfosfatdan fruktozo-6-fosfat hosil qilish bilan bog’liq:

fruktozo-bisfosfataza Fruktozo-1,6-bisfosfat + H 2 O fruktozo-6-fosfat + H 3 PO 4 Reaktsiya o’ng tomonga qaytmas bo’lib siljigan. Fruktozo-6-fosfat glyukozofosfatizomeraza yordamida glyukozo-6-fosfatga izomerlanadi. Uchinchi aylanma yo’l geksokinazali reaktsiyani aylanib, glyukozo-6- fosfatdan erkin glyukozaning hosil bo’lishi bilan boradi: Glyukozo-6-fosfataza Glyukozo-6-fosfat + H 2 O Glyukoza + H 3 PO 4 Bu reaktsiyada hosil bo’lgan erkin glyukoza to’qimadan qonga o’tadi. Glyukoneogenez misolida modda almashinuvi yo’llarining samarali ekanligini ko’rish mumkin, chunki glyukoneogenezning maxsus to’rtta fermenti: piruvatkarboksilaza, fosfoenolpiruvatkarboksilaza, fruktozo-bisfosfataza va glyukozo-6-fosfataza bilan birgalikda glyukozaning yangidan hosil bo’lishi uchun glikolizning ayrim fermentlari ham ishlatiladi. Glyukoneogenezning uglevod bo’lmagan manbalari. Glyukozaning sintezlanishi uchun substrat vazifasini faqat piruvat va laktat bajarmasdan, balki jigar va buyrakka kelgan boshqa uglevod bo’lmagan birikmalar ham bajaradi. Ular uch guruhga bo’linadi: 1) glikolizning birorta metaboliti (glitserin,u esa digidroatsetonga aylanadi); 2) piruvat; 3) oksaloatsetat (Krebs sikli kislotalaridan hosil bo’ladi) Ammo glyukoneogenezning asosiy manbasi aminokislotalar bo’lib, ular piruvatga ham, oksaloatsetatga ham va o’z navbatida glyukozaga aylanadi. Glyukozaning yangidan hosil bo’lishida ishtirok etadigan aminokislotalarga glikogenli aminokislotalar deyiladi. Ularga leytsindan tashqari hamma proteinogen aminokislotalar kiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

Похожие

Aminokislotalarning dekarboksillanishi va biogen aminlarning hosil bo’lishi

Organizmda modda va enyergiya almashinuvi

To’qima va a’zolarning funktsional biokimyosi. Qon biokimyosi

Pеntozofosfatli sikl. Spirtli bijg’ish. Uglеvodlarning anaerob va aerob parchalanishining solishtirma enеrgetikasi

Yog’ kislotalar oksidlanishining enеrgеtikasi va biologik ahamiyati