logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Oksobirikmalar

Oksobirikmalar

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

814.53125 KB
Скачать
Oksobirikmalar Reja: 1. Aldegid va ketonlarning sinflanishi, izomeriyasi va nomlanishi 2. Aldegid va ketonlarni olinish usullari 3. Fizik va kimyoviy xossalari. Nukleofil birikish reaksiyalari 4. O’rin almashinish, oksidlanish, karbonil guruhning qaytarilishi, kondensatlanish va polimerlanish reaksiyalari 5.Ishlatilishi 1. Aldegid va ketonlarning sinflanishi, izomeriyasi va nomlanishi Molekulasida karbonil guruh saqlaydigan organik birikmalar k a r b o n i l birikmalar deyiladi. Karbonil uglerodga bog’langan o’rinbosarlar tabiatiga ko’ra karbonil birikmalarga aldegidlar, ketonlar, karbon kislotalar va ularning funksional hosilalari (murakkab efirlar, tioefirlar, amidlar, gidrazidlar, angidridlar) kiradi. Aldegid va ketonlar umumiy nom bilan o k s o b i r i k m a l a r deyiladi. A l d e g i d l a r uglevodorod radikali bilan birga vodorodga bog’langan karbonil guruhni saqlaydi. Uni a l d e g i d guruh deb ataladi. Agar karbonil guruh ikkita uglevodorod radikali bilan bog’langan bo’lsa, k e t o n l a r deyiladi. Aldegid va ketonlarning sinflanishi 1- chizmada ko’rsatilgan. Aldegid va ketonlarning sinflanishi Aldegid va ketonlar radikal tabiatiga ko’ra sinflanadi. Radikal tabiatiga ko’ra aldegidlar: • To’yingan; • To’yinmagan; • Aromatik turlarga bo’linadi. To’yingan aldegidlarga sirka aldegid, moy aldegidi misol bo’ladi. To’yinmagan aldegidlarga akrolein, kroton aldegid, aromatik aldegidlarga benzaldegid misol bo’ladi. Moy aldegid Benzaldegid Ketonlarda karbonil guruh ikkita radikal bilan bog’langan bo’ladi. Radikallar bir hil yoki har hil bo’lishi mumkin. Radikal tabiatiga ko’ra ketonlar: • Alifatik (to’yingan, to’yinmagan); • Yarim aromatik; • Sof aromatik turlarga bo’linadi. Atseton (dimetilketon) CH 3 –CO– Alifatik Butanon–2 (metiletilketon) CH 3 – CO– Alifatik Atsetofenon (metilfenilketon) C 6 H 5 –CO– yarim Difenilketon C 6 H 5 –CO– sof aromatikSirka aldegid Ak vazifasi en Kro t onaldegid C H 2. Aldegid va ketonlarni olinish usullari 1.Spirtlarni oksidlash. Aldegidlar laboratoriyada birlamchi spirtlarni oksidlab olinadi. Oksidlovchi sifatida mis (II)-oksid olinadi. Ikkilamchi spirtlar oksidlanganda ketonlar hosil bo’ladi: R−CH 2 −OH + (O) → R −CHO + H 2 O R− CHOH−R 1 + (O) → R−CO−R 1 + H 2 O 2. Alkinlarning gidratlash. Atsetilen va uning gomologlarining gidratlanishidan aldegid va ketonlar hosil bo’ladi (Kucherov reaksiyasi): CH≡CH + HOH→ [CH 2 =CHOH] →CH 3 −CHO CH 3 −C≡CH +HOH→CH 3 −COH=CH 2 →CH 3 −CO−CH 3 3. Digaloidlarni gidrolizlash. Ikkita galoid atomi bir uglerod atomida joylashgan RHCl 2 turdagi galoidlarni gidroliz qilib aldegidlar, R-CCl 2 -R 1 dan esa ketonlar olinadi: R−CHCl 2 +2HOH → R−CH(OH) 2 → R−CHO - 2HCl -HOH R−CCl 2 −R 1 + 2HOH → R−C(OH) 2 −R 1 →R−CO−R 1 -2HCl -HOH 4. Karbon kislota tuzlarining pivazifasizi. Kabon kislotalarning Ba, Ca va Mn li tuzlarining «quruq haydash» (pivazifasizi) orqali aldegid va ketonlar olinadi: R−COO−Ca−O−CO−R 1 → R−CO−R 1 + CaCO 3 Alkenlarni oksidlab ham aldegid va ketonlar olinadi. 3. Fizik va kimyoviy xossalari. Nukleofil birikish reaksiyalari To’yingan aldegid va ketonlarning umumiy formulasi C n H 2n O. Aldegid va ketonlar molekulasida karbonil guruh mavjudligi ularning fizik va kimyoviy xossalarini belgilaydi. Aldegid va ketonlar qutblangan molekulalar bo’lib, suyuq fazada dipol-dipol ta’sirlashuv kuzatiladi. Shuning uchun, ularni qaynash harorati qutblanmagan birikmalarga nisbatan yuqoridir. Shu bilan birga spirt va karbon kislotalardan farqli ravishda, molekulasida kislorodga tortiluvchi harakatchan vodorod bo’lmaganligi karbonil birikmalarning assotsialanmasligini tushuntiradi. Aldegid va ketonlar o’zida uchta markaz saqlaydi: • Kislorod – asosli markaz yoki nukleofil markaz; • Uglerod – elektrofil markaz; • Alfa holatdagi vodorodlar harakatchanligi hisobiga CH– kislotali markazlar. • Aldegid va ketonlarning molekulasida elektron zichlikning taqsimlanishi 2- chizmada ko’rsatilgan. Oksobirikmalarda qutblangan π –bog’ mavjud bo’lib, asosiy kimyoviy reaksiyalar birikmaning shu qismida boradi. Birikmalarga hos bo’lgan reaksiyalarning borish jarayonini o’rganish uchun karbonil guruhning elektron tuzilishini ko’rib chiqamiz. Karbonil guruhning sp 2 gibridlangan trigonal uglerod atomi bir tekislikda yotuvchi uchta δ bog’ saqlaydi va gibridlanmagan p–orbitallar hisobiga π –bog’ hosil qiladi. Elektromanfiylik farqi hisobiga π –bog’da kuchli qutblanish kuzatiladi. Kislorodning elektromanfiyligi katta bo’lganligi uchun elektron bulutni o’ziga tortib qisman manfiy zaryadga ega bo’ladi. Uglerod esa o’zidan elektronlar bulutini kislorod tomon uzatib, qisman musbat zaryadlanadi. Uglerod atomida qisman elektron yetishmaslik kuzatilgani uchun nukleofil hujumga moyil hisoblanadi. Aldegid molekulasidagi alkil radikallar π –bog’ qutblanishiga ta’sir etadi. Alkil radikallarining musbat induktiv effekti hisobiga elektrofil markazning zaryadi qisman neytrallanib qoladi. Buning natijasida ugleroddagi musbat zaryad kichrayadi. Ugleroddagi musbat zaryad qancha katta bo’lsa, birikmaning reaksion qobiliyati shuncha kuchli bo’ladi. Formaldegid atsetaldegid atseton Etilen Formaldegid Ketonlarda karbonil guruhning ikki tomonidagi radikal uglerodning musbat zaryadini neytrallab reaksion qobiliyatini susaytirib yuboradi. Shunga ko’ra, formaldegidda alkil radikali bo’lmagani uchun π –bog’ning qutblanganlik darajasi eng katta qiymatga ega bo’ladi va reaksion qobiliyati kuchli bo’ladi. Kislotali muhitda karbonil guruhning faolligi ortadi, chunki, kislorod atomining protonlanishi hisobiga uglerod atomi butunlay musbat zaryadga ega bo’ladi. Etilen Formaldegid Aldegid va ketonlarda hamma kimyoviy reaksiyalari quyidagi bog’larning uzilishi hisobigi sodir bo’ladi: • Karbonil guruhning π –bog’ini uzilishi; • Aldegidlarda C– H guruhning, ketonlarda C α – C bog’ining uzilishi; • C α – H bog’ining uzilishi. Aldegid va ketonlar n u k l e o f i l b i r i k i sh reaksiyalariga (S N ) kirishadi. Nukleofil birikish reaksiya karbonil guruhdagi π –bog’ning u z i l i s h i hisobiga boradi. Aldegidlar ketonlarga nisbatan nukleofil birikish reaksiyaga oson kirishadi. Nukleofil birikish reaksiyaning birinchi bosqichida nukleofil zarracha karbonil guruh uglerodiga hujum qilib unga birikadi va qo’shbog’ uziladi. Reaksiyaning ikkinchi bosqichida elektrofil zarracha kisloroddagi manfiy zaryadni neytrallaydi va reaksiya mahsuloti hosil bo’ladi. Aldegidlarga suv birikishi nukleofil birikish mexanizmda boradi. Karbonil guruhga suvni birikishi (gidratlanish) qaytar reaksiyadir. Suvli eritmada aldegid va ketonlarning gidratlanish darajasi substratning tuzilishiga bog’liq. Masalan, suvli eritmada formaldegid 99,9% gidratlangan bo’ladi, atsetaldegid taxminan 57% gidratlangan bo’ladi. Ketonlar esa suv bilan reaksiyaga kirishmaydi (0,2%). Uchxlorsirka aldegid 100% gidratlanadi. Gidratlangan mahsulotlarni sof holda ajratib bo’lmaydi, chunki, bitta uglerod atomida ikkita gidroksil guruhi joylashgan birikmalar beqaror bo’lib, parchalanadi va qaytatdan aldegid va suv hosil bo’ladi. Suvga nisbatan nukleofilroq bo’lgan spirtlar aldegidlar bilan ta’sirlashganda ya r i m a ts e t a l l a r n i hosil qiladi. Yarim atsetallar mo’l miqdordagi spirtlar bilan kislotali sharoitda a ts e t a l l a r g a aylanadi. Yarimatsetal Atsetal Ketonlar to’gridan to’g’ri spirtlar bilan reaksiyaga kirishmaydi, shuning uchun ketallar bilvosita yo’l bilan olinadi. Atsetallar hosil bo’lishi qaytar jarayon. Atsetallar va yarimatsetallar suyultirilgan mineral kislotalar ta’sirida gidrolizlanib dastlabki mahsulotlarni: aldegid va spirtlarni hosil qiladi. Ishqoriy muhitda atsetallar va yarimatsetallar gidrolizlanmaydi. Karbonil birikmalar tiollar bilan spirtlarga nisbatan aktivroq reaksiyaga kirishadi. Natijada yarim merkaptanlar va merkaptanlar hosil bo’ladi. Aldegidlarga sianid kislota birikishi ham nukleofil birikish mexanizmi bo’yicha boradi. Sianid kislota HCN aldegid va ketonlarga birikib α – gidroksinitrillar (siangidrinlar) hosil qiladi. Ba’zi o’simliklarni danagida (masalan, achchiq bodom) siangidrinlar bo’ladi. Ular parchalanganda ajralgan sianid kislota zaharli ta’sir ko’rsatadi. Aldegidlar va ketonlarga natriy gidrosulfit birikishi natijasida gidrosulfit hosilalar olinadi. Ketonlardan faqat metilketonlar bu reaksiyaga kirishadi. Aldegid va ketonlarning gidrosulfitli birikmasi suyultirilgan kislotalar va ishqorlar ta’sirida oson parchalanib dastlabki aldegid yoki ketonni hosil qiladi. Bu reaksiya aldegid va ketonlarni tozalashda qo’llaniladi. Aldegid va ketonlar aminlar va ularning hosilalari bilan ikki bosqichda reaksiyaga kirishadi. Avval karbonil guruhining nisbatan musbat zaryadlangan uglerod atomiga azot atomi o’zining umumlashmagan erkin elektron jufti bilan birikadi, so’ng hosil bo’lgan mahsulotdan suv ajralib chiqadi. Shuning uchun, bu reaksiya b i r i k i sh – a j r a l i sh reaksiyasi deyiladi. 4. O’rin almashinish, oksidlanish, karbonil guruhning qaytarilishi, kondensatlanish va polimerlanish reaksiyalari Karbonil birikmalar birlamchi aminlar, gidrazinlar, gidroksilamin, almashingan gidrazinlar bilan reaksiyaga kirishadi va tegishli imin, oksim, gidrazonlar hosil qiladi. Chumoli aldegidga magniyorganik birikmalar (Grinyar reaktivi) birikkanda birlamchi spirt hosil bo’ladi, qolgan aldegidlarga birikkanda ikkilamchi spirt hosil bo’ladi. Ketonlarga magniyorganik birikmalar birikkanda esa uchlamchi spirt hosil bo’ladi. Aldegidlarning gidrogenlash reaksiyasi natijasida birlamchi spirtlar hosil bo’ladi. Ketonlar gidrogenlanganda ikkilamchi spirt hosil bo’ladi. Formaldegid uzoq vaqt saqlanishi natijasida karbonil guruhning π –bog’ini uzilishi hisobiga p o l i m e r l a n adi va paraform hosil bo’ladi (n= 8–12). nCH 2 = O → [– CH 2 – O –] n Paraform Formaldegid qutbli erituvchilarda katalizator ishtirokida polimerlanganda poliformaldegid hosil bo’ladi (n> 1000). Formaldegidni 60%li suvli eritmasini suyultirilgan sulfat kislota bilan haydaganda trioksimetilen (trioksan) hosil bo’ladi. Sirka aldegidi bir tomchi konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida trimerlanadi va paraldegid hosil bo’ladi. Poliformaldegid K a r b o n i l b i r i k m a l a r n i n g o k s i d l a n i sh r e a k s iyasi aldegidlarda C–H b o g’n i n g, ketonlarda C α – C b o g’n i n g uzilishi hisobiga s odir bo’ladi. Aldegid guruhidagi vodorod karbonil guruhiga bevosita bog’langanligi uchun oson oksidlanadi. Aldegidlarning kumush oksidining ammiakdagi eritmasi bilan oksidlash jarayoni sifat reaksiya hisoblanadi va kumush ko’zgu reaksiyasi deyiladi. Aldegidlarni mis(II) gidroksidning ishqoriy eritmasida qizdirganda oson oksidlanadi va mis (I) oksidning qizil cho’kmasi hosil bo’ladi. Chumoli aldegid mis (II) gidroksidni metall holdagi misgacha qaytaradi. Ketonlar oddiy sharoitda oksidlanmaydi, ancha qattiq sharoitda oksidlanadi. Bunda karbonil guruh oldidagi uglerod zanjiri uziladi va karbon kislotalar aralashmasi hosil bo’ladi. C a –H kislotalilik tufayli aldegidlar aldol va kroton kondensatlanish reaksiyasiga kirishadi. K o n d e n s a t l a n i s h r e a k s i y a s i, bu ikki va undan ko’p oddiy moddalardan yuqori molekulyar birikmalar hosil bo’lish jarayoni bo’lib, bunda qo’shimcha modda (suv, ammiak, vodorod galogenid va boshqalar) ajralib chiqadi. Formaldegid fenol bilan kondensatlanishi natijasida fenol– formaldegid smola hosil bo’ladi. Kondensatlanish reaksiya kislota va ishqorlarning katalitik ta’sirida boradi. Sirka aldegid ishqorning suyultirilgan eritmasi ta’sirida kondensatlanadi. Reaksiyaning birinchi bosqichida molekulasida ham spirt, ham aldegid guruhlar saqlagan birikma – aldol hosil bo’ladi va bu bosqich aldol kondensatlanish deyiladi. So’ngra aldoldan to’yinmagan aldegid – kroton hosil bo’ladi va bu bosqich kroton - kondensatlanish deyiladi. 2 Organizmda aldol kondensatlanish reaksiyasi karbon kislota tioefirlari – koferment A hosilalari ishtirokida boradi. Masalan, limon kislota organizmda oksalat sirka kislota va atsetilkoferment A ning kondensatlanishi natijasida hosil bo’ladi. Kannitsaro - Tishenko reaksiyasi oksidlanish va qaytarilish reaksiyasi turiga kirib, unda disproporsiyalanish jarayoni kuzatiladi. Benzaldegidga konsentrlangan ishqor eritmasi (60% KOH) qo’shilsa, reaksiya quyidagicha boradi. Aldegid va ketonlardagi karbonil guruhning qutblanganligi qo’shni uglerod- uglerod va C – H bog’larga ham ta’sir qiladi. Elektron bulutning qo’shni uglerod atomlaridan karbonil guruhiga siljishi natijasida α holatdagi uglerod-vodorod bog’lar zaiflashib, vodorodlar harakatchan bo’lib qoladi va uning hisobiga almashinish reaksiyalari boradi. Aldegidlarni kislotali va ishqoriy katalizatorlar yordamida galogenlanishi C – H b o g’i d a g i v o d o r o d a t o m i n i n g h a r a k a t ch a n l i g i hisobiga amalga oshadi. G a l a f o r m reaksiyasi aldegid va ketonlar radikalidagi C – H kislotalik hisobiga boradi. Reaksiya tibbiy tekshiruvlarda ahamiyatga egadir. Qandli diabet kasalligida bemor peshobidagi atseton miqdori ortib ketishi kuzatiladi, uning miqdorini esa galaform reaksiyasi yordamida aniqlash mumkin. Hosil bo’lgan yodoform antiseptik vosita sifatida tibbiyotda ishlatiladi. Aldegidlar t o’ l i q oksidlanganda (yonganda) hamma bog’ uziladi va karbonat angidrid bilan suv hosil bo’ladi. 5.Ishlatilishi Aldegid va ketonlar xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida shu jumladan qurilish materiallari ishlab chiqarilishida keng qo’llaniladi. Masalan: fenolvaformaldegidni kondensatsialab fenolformaldegid smolalar olinadi. Ular asosida ishlab chiqilgan plastmassalar keng tarqalgan birinchi sintetik materiallardir. Undan tashqari ushbu polimerlardan kley, spirtli laklar, emallar, bo’yoqlar, yog’och qipiqli plitalar, oyna tekstolitlar va katta gabaritli panellar ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Ketonlarni birinchi vakili atseton erituvchi sifatida keng qollaniladi. Toyinmagan aldegidlarni vakili akrolein ayrim sintetik smolalar olinishida qo’llaniladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Aromatik oksobirikmalar
Aldegit va ketonlar
Karbonil birikmalar
Karbonil birikmalar
Butadiyen guruhli monomerlarning kimyoviy xossalari