logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Butadiyen guruhli monomerlarning kimyoviy xossalari

Butadiyen guruhli monomerlarning kimyoviy xossalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

782.5 KB
Скачать
Butadiyen guruhli monomerlarning kimyoviy xossalari Ma’lumki q о ‘shbo g‘ ning kimyoviy faolligiga sabab _elektronlarning q о ‘z g‘ luvchanligidir. Butadiyen guruhli moddalarda esa bu holat yanada kuchayadi. Bunda ikkita q о ‘shbo g‘ faol b о ‘lib qolmasdan , balki _ elektronlar zanjir b о ‘ylab teng taqsimlanadi. Bitta q о ‘shbo g‘ ning kimyoviy faolligi ikkinchi q о ‘shbo g‘ tasirida ortadi va 6 diyen guruhining vinil guruhiga nisbatan birikish va polimerizatsiyalanish reyaksiyalari faol ketadi. Bunday moddalarga akrilonitril , akril kislotasi va uning hosilalari , vinilketonlar , sirol va boshqalar kiradi . Bunda sirolda etilen bogi aromatik xalqa q о ‘shbo g‘ lari bilan kuchlangan holatda , boshqa keltirilgan birikmalarda esa etilen bo g‘ i uglerod va geteroatom о ‘rtasidagi q о ‘shbo g‘ bilan kuchlangan holatda b о ‘ladi . bu ikki guruhli birikmalar , bir-biridan ajaratilgan q о ‘shbo g‘ li birikmalardan kimyoviy xossalari jihatidan keskin farq qiladi. Kuchlangan diyendagi q о ‘shbo g‘ larning eliktron zichligi t о ‘rta uglerod atomi orasida taqsimlangan holatda b о ‘ladi , ya’ni kuchlangan holatdagi q о ‘shbo g‘ va q о ‘shbo g‘ lar orasidagi oddiy bo g‘ dan farq qiladi. Bu holat tajriba natijalariga ham mos keladi. Butadiyen-1,3 dagi bo g‘ lar uzunligi quydagicha : Alohida holatdagi q о ‘shbo g‘ va oddiy bo g‘ uzunligi esa mos ravishda 1,35 va 1,53 A0 ga teng . Bundan k о ‘rinadiki kuchlangan holatdagi q о ‘shbo g‘ lar xususiyati alohida holatdagi qushbo g‘ ga yaqin , ikkinchi va uchunchi uglerodlar orasidagi oddiy bo g‘ xususiyati esa alohida holatdagi oddiy bo g‘ dan keskin farq qiladi, aniqro g‘ i q о‘ shbo g‘ ga yaqin xususiyat beradi va “portsial’ “namoyon qiladi. Shuning uchun birikish reaksiyasi 1,4-holatda ketadi. Elektron nazariyasi esa q о ‘shbo g‘ larning q о ‘z g‘ aluvchanligi bilan tushuntiradi. Kuchlangan holatda esa _elektronlarning q о ‘z g‘ aluvchanligi faqat q о ‘shbo g‘ ga emas , balki butun sxemaga tegishli . muhit ta’sirida yoki ta’sir etuvchi reagent ta’sirida _elektronlar siljib , sxema qutblanadi va 1,4-birikishiga olib keladi. Agar radikal holat hosil b о ‘lsa ham xuddi shu holatga olib keladi. Almashinadigan butadiyenlarda esa _ elektronlar bulutining taqsimlanishi о ‘rinbosar tabiatiga bo g‘ liq b о ‘ladi . 2,3-dimetilbutadiyen ikki tomonda bir xil guruh (metal) b о ‘lganligi uchun butadiyenga о ‘xshaydi. Izopren va xloroprenda esa birikish mexanizmi qutbli struktura b о ‘yicha ketadi. Xloropren va izopren qutblanishi bir-biriga о ‘xshasada , xloropren kimyoviy jihatdan izoprenga nisbatan faoldir. Birikish reaksiyalari ham qutbli , ham qutbsiz mexanizm b о ‘yicha boradi va reaksiyada bitta q о ‘shbo g‘ yoki ikki q о ‘shbo g‘ ham ishtirok etishi mumkin .Bitta q о ‘shbo g‘ t о ‘yinishi ikkinchi q о ‘shbo g‘ ga nisbatan oson ketadi. Birinchi q о ‘shbo g‘ hisobiga birikish q о ‘shbo g‘ yonidagi uglerod atomlari ham , ya’ni 1,2-birikib ketishi ham umumlashgan atomlar hisobiga , ya’ni 1,4-birikib ketishi ham mumkin . Bunda tо‘yingan hosila bо‘ladi. CH2 CH C H CH2 +B r2 C H2 CH CH C H2 Br Br C H2 CH C H CH2 = Br Br = = = CH2 CH C H C H2 Br Br Br Br Diyen uglevodorodlarni galoginlarning qutbli birikishi sharoitga qarab bitta yoki ikkala qо‘shbo g‘ ga ketishi mumkin. Birinchi holatda faqat bir molekula , ikkinchi holatda esa ikki molekula galogen birikadi va mos ravishda tо‘yinmagan digalogen birikma va tо‘yingan tetra galogenli birikma hosil qiladi. Agar diyen va galogen mol nisbati 1:1 bо‘lsa , asosan 1,4-birikish ketadi, 1,2-birikish mahsulot esa juda oz miqdorda bо‘ladi.Ikki xil digalogenli birikma miqdori diyen yon zanjiridagi guruhga va erituvchi tabiatiga ham bo g‘ liq. Masalan: 1-fenilbutadiyendan reaksiya sharoitidan qat’iy nazar faqat1,2-birikish maxsulot olinadi. Agar birikish izomeriqutbli erituvchida olib borilgandagiga nisbatan k о ‘proq b о ‘ladi. Odatda erituvchi sifatida xloroform , uglerod t о ‘rt xlorid yoki uglerod sulfide q о ‘llaniladi. Budadiyen galogen birikishidan birinchi bosqichda 1,2-digalogenbuten-3 va ikki xil serenzomer holatdagi 1,4-digalogenbuten-2 aralashmasihosil b о ‘ladi.Galogenning keyingi molekulasibirikishi esa 1,2,3,4-tetragalogenbutanningikki xil fazoviy izomerini hosil qiladi.Masalan butadiyenni bromlash bosqichma-bosqich quyidagicha ketdi. C H 2= C H CH= CH 2+ Br 2 C H 2 C H CH = C H 2+ C H 2 CH= CH C H 2 Br Br Br Br -15Co 37% 83% CH 2 C H CH CH 2 Br Br Br Br Br Br Br Br CH 2 CH C H CH 2 + Br 2 -10C o + Br 2 -10C o Galogenning birinchi molekulasi katta tezlikda birikadi,ikkinchi molekulaning birikish tezligi esa sekinlashadi.Xlor yoki brom gaz fazada ham butadiyenga yuqori keltirilganday birikadi.Gaz fazada kislorod konsentratsiyasining kо‘payishi birrikish reaksiyasini tezligini kamaytiradi. Butadiyenga yoki izoprenga yodxloridning birikishi ham galogen virikishi singari boradi. Bunda ham galogenli hosilaning ikki xil izopren hosil b о ‘ladi: Monomer yodixlorid bilan 1:1 nisbatda birikadi.Birikish reaksiyasini miqdoriy ketganligi uchun bundan izoprenni titrlash usuli bilan aniqlashda foydalaniladi. Izoprenga galogen birikishi ham butadiyen singari ketadi.Agar realsiya uglerod to’rtxlorid eritmasida olib borilsa ko’p miqdorda 1,4-dixlor-2-metilbuten-2 va qisman1-xlor-2-metilbutadiyen-1,3 (1,2-dixlor- 2-metilbuten-3 ning degidrogalogenlanishidan) hosil b о ‘ladi. Izoprenga brom birikishi esa xlorofrom eritmasida 0 0 C da olib boriladi va bunda 1,4-va 1,2- birikish mahsuloti olinadi.birinchi isomer unumi har doim ikkinchi izomerning nisbatiga yuqori b о ‘ladi.Agar brom ortiqcha miqdorda berilsa 1,2,3,4-tetrabrom -2-metilbutanning ikki xil sereoizomeri aralashmasi olinadi. Dimetilbutadiyen bilan galogen reaksiyasi ham sharoitga bo g‘ liq.Birikish past haroratda va inert erituvchi muhitida olib borilganda 1,2-va 1,4- birikish mahsuloti unumi yuqori b о ‘ladi va ikki xil fazoviy izomerni hosil qiladi.agar reasiya 0 0 Cda , m о ‘l miqdorda galogen ishtirokida о ‘tkazilsa 1,2,3,4- tetragalogen-2,3- dimetil butanning ikkixil izchil seroizomeri olinadi.CH2= C C= C H 2 C H3CH3 CH2 C C C H2 CH3 CH3 Br B r CH2 C C = C H 2 CH3C H3 Br Br CH2 C C C H2 B r B r Br B r C H3CH3 Butadiyen, izopren dimetilbutadiyen va xloroprenga galogen vodorod birikishi ham galogenlar reaksiyasi singari boradi.Bunda ham bir molekula yoki ikki molekula galogen vodorod birikishi mumkin..Reaksiya mahsuloti turiga va unumiga galogenlar birikishidagi kabi omillar ta’sir qiladi.Jarayon suvsiz galogen vodorodni pastharoratda suyuq monomerdan о‘tkazish orqali , galogenvodorod-ning konsentrlangan suvli eritmasiga monomer kiritish yoki diyenning organi c erituvchi (yeng qulay sirka kislota ) eritmasidan quruq vodorod galogenid о‘tkazish orqali amalgam oshiriladi. Oxirgi usul eng samarali hisoblanadi. Vodorod xloridning butadiyenga birikishi perekis ishtirok etish yoki etmasligidan qa’tiy nazar bir xil ketadi: C H 2= C H CH = CH 2+ HC l C H 3 C H C H = C H 2 Cl 75-80% + CH 3 CH =CH C H 2 C l 20-25% Vodorod bromid birikishi esa bunga qarama-qarshi ravishda peroksid birikma yoki kislorod ishtirokiga bo g‘ liq . Havosiz va peroksid birikma ishtirokisiz birikish Markovnikov qoidasiga binoan va 3- brombuten-1 sintezi bilan boradi, peroksid katalizatorligida esa Karash qoidasi bо‘yicha faqat 1- brombuten -2 hosil bо‘ladi. Bunda vodorod bromidning ikkinchi molekulasi birikishida peroksid olinadigan izomerlarning faqat miqdoriy nisbatiga ta’sir qiladi va (I) birikma 40%, (II) birikma esa 60% unum hosil bо‘lishiga olib keladi. CH 3 CH =CH CH 2 Cl + HBr + HBr CH 2=CH CH = CH 2 CH 3 C H= CH CH 2 Br 70-97% (H2O2) CH 3 CH CH CH 3 Br Br 80% + CH 3 CH CH 2 CH 2 Br Br 20% Galogenvodorodlarning izopren va dimetilbutadiyen bilan ta’sirlashuvi ham yuqoridagi kabi boradi. Xlorid yoki vodorod bromidning birinchi molekulasi izoprenning 1,2-holatiga birikadi. Hosil b о ‘lgan 3- xlor -3-metilbuten-1 allil turidagi galogenli hosilalar kabi oson izomerlanib (ko’pchilik hollarda reaksiya jaranidayoq), oxirgi maxsulot -1-xlor -3-metilbuten-2 ni hosil qiladi. Vodorod xloridning ikkinchi molekulasi birikishidan esa 1,3-dixlor -3- metilbutan olinadi.Vodorod bromid birikishi ham xuddi shunday sodir b о ‘ladi. C H 2C C H 3 C H C H 2 = = + H Cl -20C o C H 3 C CH C H 3 CH 2 Cl = C H 3 C C H 3 CH 2 C l = CH 3 C CH 2 C H 2 OH CH 3 = C l + H Cl 3-xlor -3-metilbuten-1 natriy karbonatning suyultirilgan suvli eritmasida gidrolizlanadi. Galogen atomining gidroksil guruhiga almashinishi q о ‘shbo g‘ ning kuchishi bilan (allil qayta guruhlanish ) boradi va birlamchi spirt о ‘rniga uchlamchi spirt 3-metilbuten-2-ol-1 (izopren spiriti) hosil qiladi. Hosil b о ‘lgan bu t о ‘yinmagan spirt vodorod xlorid ta’sirida yana allil qayta guruhlanish ta’sirida boshlan g‘ ich galogenli birikmaga о ‘tadi . CH 3 C C H 3 C l C H= CH 2 + H2O(HO ) H Cl CH 3 C CH 3 C H CH 2 O H = Dimetilbutadiyenga galogenvodorod birikishning dastlabki maxsuloti ham xuddi shunday о‘zgarishga uchraydi. Reaksiyaning oxirgi mahsuloti 1-galogen-2,3-dimetilbuten-2 b о ‘lib dastlabki maxsulot 2- galogen-2,3-dimetilbuten -3 ning izopren reaksiyasidagi singari qayta guruhlanishi natrijasidir. Galoginvodorodning ikkinchi molekulasi esa mumkin b о ‘lgan ikkala holatga hosilalar aralashmasi sintez qilinadi . C H2= C C H3 C= C H 2 CH 3 HBr CH3 C C= CH 2 CH3 CH3 Br C H3 C C CH2 Br CH3 CH3 CH3 C C CH3 CH3 CH3 Br Br 30% + HBr + HBr CH3 C CH3 Br CH CH2 Br 70% Dimetilbutadiyenga suvsiz muhitda vodorod xlorid birikishida asosiy mahsulot 3-xlor-2,3- dimetilbuten-1 bо‘lib, 15% unum bilan 1-xlor-2,3-dimetilbutedn-2 ham hosil bо‘ladi. Ma’lum sharoit saqlanganda qayta guruhlanish ketmaydi va birlamchi galogen hosila qayta olinmaydi.Aksincha, atmosfera bosimida haydalganda galogenli birikmaning birlamchi uglerodidagi galogen atomi allil qayta guruhlanishga uchrab izomer birikmani hosil qiladi. C H 2= C CH 3 C CH 3 = C H 2 CH 3 C CH 3 C C H 3 CH 2 Cl 15% C H 3 C C = CH 2 CH 3 C H 3 Br Odatdagi sharoitda xloroprenga vodorod xlorid birikishi qat’iy bitta qо‘shbo g‘ hisobiga va faqat 1,4- holatga ketadi. Birikish asosan mis(II)-xlorid katalizatorligida tez boradi. Bu esa vinilatsetilendan xloropren olishda qо‘shimcha va nomaqbul reaks i ya hisoblanadi. C H 2= C H C C H 2 Cl + HCl 20C o (Cu 2C l2) Cl C H 2 CH= C C l C H 2 Gipoxlorid yoki gipobromid kislotalar ham k о ‘rib о ‘tilayotgan monomerlarga birikadi. Reaksiya dast l ab kuchlangan sxemaning oxirgi uglerodiga ketadi galogegidrin hosil qiladi. Biroq jarayon natijasi reagent xususiyatiga, reaksiya muhitiga(erituvchi) va asosan monomerning xususiyatiga bo g‘ liq.Masalan, xloroprenga gipobromid kislota deyarli qat’iy 3,4-holatga birikadi va xlorgidrin sintez qilinadi: C l CH 2 C CH 2= CH + 2HO Cl Cl CH 2 C CH CH 2 OH CH 3 OH Cl CH 2= C CH= CH 2 Cl + HOBr CH 2= C Cl CH CH 2 Br OH Brom suvli eritmada xuddi shunday reaksiyaga kirishadi va monobromgidridining uchta izomerini hosil qiladi va bunda asosiy 1,4-birikish mahsuloti hisoblanadi. Br +H2O HBr + H O Br C H 2= CH C C H 2 C H 3 + H OBr C H 2 CH = C C H 3 CH 2 Br O H + 47% + CH 2 CH = C C H 3 CH 2 OH Br +C H 2= C H C C H 2 CH 3 O H Br Gipoxlorid kislota efirlari yoki natriy alkogolyati va xlor aralashmasai ham butadiyenga yoki izoprenga yuqoridagi singari birikadi. Javel suvli muhitda yoki sirka kislotali muhitda olib boriladi. Oxirgi holatda gidroksil anioni о‘rnida sirka kislota anioni ishtirok etadi va ikki xil xlorgidrin izomerlarining atsetatlari olinadi C H 2= CH C H= CH 2 + C2H5OCl Cl CH 2 C H OC 2H5 CH= CH 2 + +Cl CH 2 CH CH= C H CH 2 OC 2H5 CH 2= C C H 3 C H= CH 2 + (CH 3)3C OCl + CH 3COOH Gipoxlorid kislota xloroprenning kuchlangan sxemasiga 1,4-holatda birikadi.Bunga qarama-qarshi о‘laroq xloroprenga gipobromid yoki uning efirlari ham gipoyodid kislota efirlari kabi asosan 3,4-holatga birikadi.Xloroprendan tashqari butadiyen tipidagi birikmalarga kation sifatida galogen ajratadigan, masalan xlor mochevina azotida xlor tutgan karbon kislota amidlari va sulfamidlari 1,2-holatda birikadi. Aksincha yuqorida keltirilgan birikmalarning xloropren bilan reaksiyasi 1,4-birikish bilan ketadi. Agar jarayon spirtli eritmada olib borilsa, elktron yetishmovchi uglerod atomiga alkogolyat anioni birikadi. CH2= CH CH = CH 2 +CH3 C O NHB r +H2O -12C o CH2= CH C H CH2 OH Br C H3 CO NH2 CH2= C C H3 CH= CH 2 + N H2 CO N H Cl +H2O N H2 CO NH2 CH2 C Cl CH CH2 O H +CH2= C Cl CH OH CH2= C H C H= CH 2 C6H5 SO2 NCl 2 + _-15-20C o CH2 C H2 CH CH = CH CH = CH 2 C l O C H 3 Cl CH2 OCH 3 83% 17% Diyenlarga oltingugurtning birikmalaridan vodorod sulfid va oltingugurt xloridlar ham birikadi. Izoprenga vodorod sulfid birikishi 2-metilbuten-3-tiol-2 va 2-metilbutanditiol-2,3 hosil b о ‘lishi bilan 960C haroratda temir oksidi katalizatorligida boradi.CH 2 C CH 3 CH= CH 2 + H2S CH 3 C CH 3 SH CH= CH 2 + H2S CH 3 C CH 3 SH SH CH C H 3 Oltingugurt xlorid izopren yoki dimetilbutadiyenga past haroratda,ikkinchi va uchinchi uglerod atomida xlor tutgan siklik sulfid hosil qilib birikadi. Ikkala birikma ham suvsiz sirka kislotada havo kislorodi bilan oksidlanib mos ravishdagi sulfonlarni beradi. Masalan dimetilbutadiyen bilan quyidagicha ketadi. CH 3 C C C H 2 C H 2 CH 3 + Cl Cl S - 1 0 C o CH 3 CH 3 C C Cl Cl CH 2 CH 2 S O2 CH 3 CH 3 C C Cl C l CH 2 CH 2 SO 2 Sulfat kislotada diyenlar absorbsiyalansa ham bunda chuqur о‘zgarishga uchraydi,reaksiya monoolifenlarga nisbatan ancha tez ketadi vanatija asosan kislotaning konsentratsiyasiga bo g‘ liq bо‘ladi. K о ‘pchilik diolefinlar konsentrlangan sulfat kislota ta’sirida smolaga aylanadi. Bir muncha suyultirilgan sulfat kislota diolefinlarni yutadi va gidratatsiyadan boshqa о ‘zgarishlarga ham uchratadi. Butadiyen konsentratsiyasi 83%dan past b о ‘lgan sulfat kislota bilan ta’sirlashmaydi. Izopren bilan sulfat kislota ta’sirida ham gidratatsiyalanadi va polimerizatsiyalanadi. Izoprenga sirka kislotali muhitda sulfat kislota ta’sir ettirilganda k о ‘p b о ‘lmagan miqdorda kauchuk sifat polimer, uglevodorodlar, spirtlar ularning sirka efirlari va terpenlar qatoriga kiruvchi boshqa birikmalardan iborat murakkab aralashma hosil b о ‘ladi. Bumoddalardan gerAaniol, uning izomeri linalol, terpineol, ularning atsetatlari va bir qator birikmalar identifikatsiya qilingan.C H 3 CH 3 C C H C H 2 C H 2 C CH 3 C H C H 2 OH C H 3 C CH 3 C H C H 2 C H 2 C C H 3 O H CH CH 2 CH 3 C CH C H 2 C H 2 CH 2 C H C OH C H 3 C H 3 Dimetilbutadiyen ham sirka kislotali eritmasida konsentrlangan sulfat kislota ta’sirida past molekulyar polimerlar aralashmasini hosil qiladi. Butadiyen monomerlar is gazi va vodorod yoki suv ta’sirida karbonillanadi. Reaksiya borishi sharoitiga va eng avvalo q о ‘llaniladigan katalizatorga bo g‘ liq. Butadiyen, izopren yoki dimetilbutadiyenning uglerod(II)-oksid va vodorod bilan kobalt karbonil katalizatorligidagi reaksiyasida mos ravishda almashingan t о ‘yinmagan aldegidlar hosil qiladi, masalan: CH 2= C CH 3 C CH 3 =CH 2 +CO H2 + 175C oP, (CO 2(CO) 8) CH 3 CH CH 3 CH 3 CH CH 2 CHO Nikel tetrakarbonil katalizatorligida bunday reaksiyada butadiyen das t lab 1-vinilsiklogeksan-3 hosil qilib dimerlanadi, keyin esa is gazi molekulasi va suv bilan ta’sirlashib ?-(siklogeksan-3-il-1)-propion kislotaga о‘tadi. Is gazi molekulasining manbai 700cda va mos ravishdagi bosimda nikel tetrakarbonil hisoblanadi. CH 2 C H CH CH 2 + C H 2 C H C H= C H 2 170C o P N i(C O) 4 C H C H CH 2 CH 2 CH 2 CH C H= C H 2 + C O + H2O 170C oP C H C H C H 2 C H 2 C H 2 C H C H CH 3 C OOH Benzol, toloul kabi aromatik uglevodorodlar ham butadiyenga kislotali yoki kuchli asosli katalizatorlar ishtirokida xuddi 1,4-birikish kabi ta’sir etadi. Kislotali katalizatorlar <<qattiq>> fosfor kislotasi, alifatik sulfokislotalar, rux xlorid yoki bor ftoridlar ishtirokida aromatik halqa yuqorida kо‘rib о‘tilgan etilen, izobutilen va sirol kabi alkillanadi. Bir molekula benzol bilan sharoitga bo g‘ liq ravishda bir necha molekula butadiyen ta’sirlashishi mumkin: +C H 2= C H CH = C H 2 0-40C o (R-SO 3H ) C H 2 CH = CH C H 3 + 23% + C H 2 CH = CH C H 3 CH 2 C H = C H CH 3 17% + CH 3 CH = CH CH 2 C H 2 C H = C H C H 3 C H 2 C H= C H C H 3 Undan reaksiya mahsulotlari yana о‘zgarishga uchrab ikki uch halqali uglevodorodlar ham hosil qilishi mumkin. Kо‘rib о‘tilgan jarayondan farqli ravishda toloul reaksiyasida aromatik xalqaalkillanmasdan butadiyentoloulning metal guruhini alkillaydi. Bunda katalizator sifatida natriy metali butadiyen tipidagi monomerlarni polimerizatsiyasida ham katalizator vazifasini bajaradi Shuning uchun uning ishtirokida toloulga butadiyen birikish mahsuloti yana butadiyenni biriktirib chiziqli polimer hosil qilishi mumkin. Metil guruhi vodorodi qisman kislotali xususiyatga ega bо‘lganligi uchun reaksiya bir molekula monomer birikishi bilan chegaralanmaydi va telomerizatsiyalanish ketadi.Toloul molekulasi qoldi g‘ i telomerning oxirgi guruhini tashkil qiladi. Shuning uchun 1-fenilpentan-3 dan tashqari birinchi uglerodi fenil guruhi tutgan sonli uglerod atomidan iborat poliyenlarb ham hosil bо‘ladi Tо‘rtta ugleroddan iborat butadiyen guruhi telomer zanjirda tо‘rt martagacha qaytarilishi mumkin. Toloul bilan izopren va dimetilbutadiyenlar ham xuddi butadiyen singari ta’sirlashadi. C6H5 CH 3 nCH 2= C H CH= CH 2 + 90C o N a C6H5 CH 2 (CH 2 CH CH C H 2)nH C6H5 CH 3 CH 2= C C= CH 2 CH 3 CH 3 + 60C o N a C6H5 CH 2 C H 2 C CH 3 CH 3 C C H 3 55%moddada ishqoriy metallar ta’sirida polimerizatsiyaga uchrash xususiyati boshqalariga nisbatan ancha pats. Shuning uchun dimetilbutadiyenda telomerizatsiyalanishi ketishi juda past. Benzol toloulga о ‘xshab ayrim geterosiklik birikmalar ham yuqoridagi keltirilgan ikki sxema kabi alkillanadi. Butadiyen yoki izopren fosfat kislota katalizatorligida tiofen yoki furanni alkillaydi, sikolin esa hatto molekula butadiyen bilan ta’sirlashadi S S +C H2= CH CH= CH 2100-120C o H3PO4 CH2 CH= CH C H3 40,3% N N N CH3 +CH2= CH CH= CH 2100-130C o Na CH2 CH2 C H= CH CH3 30-40% CH2 CH= CH CH3 CH CH2 CH= CH CH3 30% Xuddi shunday mexanizmni kaliy etilat ishtirokida izoprenning dimerlanishi uchun ham q о ‘llash mumkin. Suv ta’sirida parchangandan s о ‘ng uncha yuqori b о ‘lmagan unum bilan dimetiloktadiyenning izomerlari izomerlari aralashmasini hosil qiladi. CH 2 =C CH 3 CH=CH 2 CH 3 C=CH CH 3 CH 2 CH 2 C=CH CH 3 CH 3 CH 3 C CH 3 CH CH 2= CH 2 CH=C CH 3 CH 3 CH 3 CH CCH 3 CH 2 CH 2 C CH 3 = =CH CH 3 Butadiyen va izoprenning alkilgalogenidlar yoki dialkilsulfatlar bilan ayrim alkillanish reaksiyalari ham katta qiziqish uy g‘ otadi. Kaliy metali katalizatorligida jarayonda mahsulot juda kam unum hosil b о ‘ladi. Litiyorganik birikmalar ishtirokida reaksiya ancha yaxshi ketadi Masalan izopren va etilbromid yoki diyetilsulfat aralashmasiga suvsiz efirda metal holatdagi kaliy suspenziyasi ta’sir ettirilsa ikki chekkadagi uglerod atomlariga bittadan etil guruhi birikadi. CH 2=C CH 3 CH=CH 2+2C2H5 Br K C2H5 CH 2 C=CH CH 3 CH 2 C2H5 4% Butadiyenning alkillanishi ham xuddi shu tarzda boradi. Alkillitiy ishtirokida esa reaksiyada butadiyenning bir necha molekulasi ishtirok etishi mumkin. Hosil b о ‘lgan polimerlarning oxirgi uglerod atomiga alkilgalogenidning alkil qismi birikkan holda b о ‘ladi. nCH 2 =CH CH=CH 2 C 4 H 9 - - CH 2 CH=CH CH 2 CH 2 CH=CH CH 2 Li- - n-1 C 4 H 9 CH 2 CH CH CH 2 CH 2 CHLi CH CH 2 C 4 H 9 Br C 4 H 9 Br C 4 H 9 CH 2 CH C 4 H 9 CH CH 2 C 4 H 9 CH 2 CH=CH CH 2 C 4 H 9 n n Bu keltirilgan sxema formal hisoblanib asosan 1,4-birikish ham sodir b о ‘ladi. Xuddi shu usulda boshqa netallorganik birikmalar masalan2-fenilizopropilkaliy ham dimetilbutadiyenga birikadi. CCH 3 CH 3 C CH 3= + C 6 H 5 CKCH 3 CH 3 +H 2 O -KOH C 6 H 5 C CH 3 CH 3 CH 2 CCH 3 CH 3 C CH 3 + C 6 H 5 C CH 3 CH 3 CH 2 CHCH 3 C CH 3 CH 2 Oksibirikmalardan fenolning ishqorlar ishtirokida izoprenga birikishi reaksiyasi amalga oshirilgan Jarayon mexanizmi juda murakkab bо‘lib, oksibirikmalarning qо‘shbo g‘ ga odatdagi birikish reaksiyalaridan farq qiladi. Buning isboti sifatida oxirgi mahsulot sifatida 2,2-dimeti-2,3- digidrobenzopiran hosil b о ‘lishini keltirish mumkin CH CH 2 C CH 3 CH 2 + OH CH 2 O CH 2 C CH 3 CH 3 NaOH Butadiyenning kuchlangan sxemasiga galogen tutgan efirlar ham birikishi mumkin Kuchlangan sitsema faolligi yuqori bо‘lganligi uchun, birikish etilenga nisbatan oson ketadi Bu jihatdan butadiyen sirolga xos xususiyat namoyon etadi. Katalizator sifatida og‘ir metallarning kislotali tuzlari, masalan rux yoki simob xloridlar q о ‘llaniladi. Agar reaksiya past haroratda olib borilsa jarayonning asosiy mahsuloti ikkilamchi uglerodda galogen tutgan galogenbirikma hisoblanadi. Bunda asosiy mahsulot 1,2-holatga birikishidan olinadi, lekin birikish qisman chekka uglerodlarga ham ketadi. CH 2 =CH CH=CH 2 + Cl CH 2 O CH 3 ZnCl 2 56C o ZnCl 2 CH 2 CH CH CH 2CH 2 OCH 3= CH 2 CH=CH CH 2 CH 2 OCH 3 Ammiak va aminlarning natriy metali katalizatorligida butadiyenga birikishi anion alkillashga misol bо‘ldi Reaksiya natijasida azot atomiga bo g‘ langan butilenradikaliga mos ravishda birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi aminlar olinadi. Jaroyonning borishi sharoitiga va boshlan g‘ ich moddalar nisbatiga bo g‘ liq. Suyuq ammiak birikishi asosan tributiyen-2-amin ; butadiyen bilan geksametilindiamin ta’sirlashishi esa mono-,di- tri- va tetrabutenil hosilalar (mos ravishda 21,4 ; 29,4 ;26,1 va 3,4% unum bilan hosil b о ‘lishiga olib keladi. CH2 =CH CH=CH 2 + NH 3 -80C o Na (CH 3 CH=CH CH 2 )3 N CH 2 =CH CH=CH 2 + NH 2 CH 2( )6 NH 2 70-85C o Na CH 3 CH=CH CH 2 NH (CH 2 )6 + (CH 3 CH=CH CH 2 )2 N (CH 2 )6 NH 2 (CH 3 CH=CH CH 2 )2 N (CH 2 )6 NH CH 2 CH=CH CH 3 + (CH 3 CH=CH CH 2 )2 N (CH 2 )6 N(CH 2 CH=CH CH 3 )2 Prins reaksiyasi sharoitida formaldigid butadiyenga xuddi monoolifinlarga birikish singari ta’sir etadi. Reaksiya avtoklavda sirka kislota muhitida konsentrlangan sulfat kislota katolizatorligida boradi. Birinchi bosqichda bir molekula formaldegid birikadi. Birikish ham 1,2 – holatga , ham 1,4- holatga ketadi. Oxirgi holatda ham hosil b о ‘lgan dioksi hosila aldegidning keyingi molekulasi bilan reaksiyaga kirishadi. CH 2 CH CH CH 2 CH 2 O+ 0-30 C o H 2 SO 4 CH 2 CH 2 O CH 2 CH CH +Cu 2 O+H 2 O (H + ) CH 2 CH 2 O CH 2 CHCH OHCH 2 OH 0-30C o +H 2 O CH 2 CH OH CH OH CH=CH 2 +Cu 2 O H 2 SO 4 CH 2 CH 2 O CH 2 OCH CH=CH 2 CH 2 CH 2 O CH CH CH 2 O CH 2 Butadiyenga dimetilformalning birikishi ham xuddi shu usulda boradi, lekin bunda siklik birikma hosil bо‘lmasdan , ochiq zanjirli birikma hosil bо‘ladi. CH 2 =CH CH=CH 2 + CH 2 OCH 3 OCH 3 0-10C o BF 3 CH 3 O CH 2 CH 2 CH OCH 3 CH=CH 2 CH 3 O CH 2 CH 2 CH=CH CH 2 OCH 3 Vodorod sianidning butadiyen yokiizoprenga birikishi , asosan 1,4-holatga boradi. 1,2-holatga birikish ham qisman sodir b о ‘ladi . Katalizator xlorid bilan kompleksi, ba’zan esa bor ftorid va tetrakarboksil nikel ham q о ‘laniladi. Katalizator turidan qa’tiy nazar jaroyon suyuq fazada, 150 0 C gacha haroratda , ayrim holatlarda bosimda olib boriladi. CH2 =CH CH=CH 2 +HCN 100C o (Cu 2 Cl 2 + NH 4 Cl) CH 3 CH=CH CH 2 CN CH 2 =C CH 3 CH=CH 2 +HCN CH 3 C=CH CH 2 CNCH 3 CH 3 CH=C CH 2 CNCH 3 Agar reaksiya 400-500 0 C da gaz fazada , alyuminiy oksid katalizatorligida olib borilsa, hosil bо‘lgan paytda vodorod molekulasi ajralib , kam unum bilan piridin yoki uning mos ravishdagi almashingan hosilalari olinadi. CH 2 =CH CH=CH 2 +HCN 400-500C o Al 2 Cl 3 CH CH CH CH CH N +H 2 Butadiyen va metilbutadiyen bilan yuqoridagi sharoitda va yо‘nalishda nitil gamologlari atsetonnitril , propionnitril , n-butironitril va benzoy kislota nitrili kabilar ta’sirlashadi. Yuqorida diyen birikmalarga qutbli mexanizm bо‘yicha birikish reaksiyalari kо‘rib о‘tildi. Undan tashqari bunday birikmalar qutbsiz mexanizm bо‘yicha ham birikish reaksiyalariga kirishadiVodorodning birikishi qutbsiz bо‘lib bir yoki ikkala qо‘shbo g‘ hisobiga ham ketishi mumkin. Vodorodning birinchi molekulasi ham 1,2-holatga ham 1,4-holatga birikishi mumkin. CH 2=CH CH=CH 2+H2 CH 3 CH=CH CH3 CH 3 CH 2 CH=CH 2 CH 3 CH 2 CH 2 CH3Reaksiya y о ‘nalishi asosan vodorod va monomer nisbatiga, katalizator faolligi va undan tashqari haroratga va bosimga ham bo g‘ liq. Palladiy platina yoki Reney katalizatori ishtirokida ikki atmosferagacha bosimda butadiyen asosan butengacha gidrogenlanadi. Katalizator Harorat , 0C Gidroginlanish unumi , % Mahsulot tarkibi, % Pt -12 70 Butenlar -61 butan -39 Pd/BaSO4 -8 80 Butenlar-40 Butan-60 Ni -8 83 Butenlar-34 Butan-66 Vodorodning asosan bitta q о ‘shbo g‘ iga birikishini nikel yoki nikel sulfid va kremnezemga yuttirilganda rux oksidi katalizatori ishtirokida gaz fazada ham olib borish mumkin. CH 2 =C CH=CH 2CH 3 CH 3 CHCH 3 CH=CH 2 + CH 2 =C CH 3 CH 2 CH 3 CH 3 C=CHCH 3 CH 3 CH 3 CH CH 3 CH 2 CH 3+H 2 Pt 12% 13% 45% 30% Xuddi shuningdek mitilbutadiyenni palladiy, reniy katalizatori ishtirokida gidrogenlash ham izopren va 2- metilbutenning uch xil izomerlari aralashmasi hosil bо‘ladi. Dimetilbutadiyen platina katalizatorligida , atmosfira bosimida , 230C da gidrogenlaganda 2,3- dimetilbutan va 2,3-dimetilbutenlar aralashmasi hosil b о ‘ladi. CH 2 =C CH 3 C=CH 2CH 3 +H 2 13C o .758 PtO 2 CH 2 =C CH 3 CHCH 3 CH 3 + + CH 3 CCH 3 CH 3 C CH 3 + CH 3 CH CH 3 CH CH 3 CH 345% 17% 38% Diolefinlarning bitta qо‘shbo g‘ hisobiga qaytarilishi asosan jaroyonning olib borilish usuliga , jumladan qaytaruvchiga bo g‘ liq. Suyuq ammiakda natriy metali ishtirokida qaytarilish ham shunday natija beradi. Suyuq ammiakda natriy metali ishtirokida qaytarilish ham shunday natija beradi. CH 2=C C=CH 2 CH 3 CH 3 Na NH 3 CH 3 C CH 3 =CH 60% Boshqa usulda esa qо‘zg‘aluvchan vodorod tutgan kislotali xususiyatga ega , masalan etilanilin , fluoren va boshqalar ishtirokida olib borilganda , diyenga metal ta’siridan hosil bо‘lgan metallorganik birikma tarkibidan organik radikalni siqib chiqaradi. Aks holda bu metallorganik birikma polimerizatsiyalanishga olib kelgan bog‘lardi. CH 2 =CH CH=CH 2 +2Li -10C o Li CH 2 CH=CH CH 2 Li +2C 5 H 5 NH C 2 H 5 2 C 6 H 5 N C 2 H 5 Li +CH 3 CH=CH CH 3 Geksaminat kalsiy ham keskin spetsipik qaytaruvchilik xususiyatini namoyon qiladi. U butadiyene va izoprenning qaytarilishi ba’zan izomerizatsiyalanish bilan boradi. CH 2=CH C=CH 2 CH 3 Ca(NH 3)6 CH 3 CH=C CH 3 CH 3+CH 3 CH 2 C=CH 2 CH 3 70% 8% Yuqorida takidlanib о‘tilganidek, butadiyene tipidagi monomerlarning qaytarilishida ishqoriy metallar ishtirokida chiziqli polimer ham hosil bо‘lishi mumkin. Bu holat ishqoriy metall elektron juftini emas , balki faqat bitta elektron berishi va atomar tarzda birikishi bilan tushintiriladi. Hosil b о ‘lgan radikal dimerlanish hisobiga sabillashadi va odatda zanjir polimer hosil b о ‘lguncha tez о ‘sadi.CH 2 =CH CH=CH 2 +2Na NaCH 2 CH=CH CH 2 Na +CH 2 =CH CH=CH 2 NaCH 2 CH=CH CH 2 CH 2 CH=CH CH 2 Na Ushbu Sigler usuli bо‘yicha qaytarilishda litiy ham qо‘laniladi , chunki uning natriy kationiga nisbat hajmi kichik bо‘lib, C -anioni bilan mustahkamroq bo g‘ langan va zanjir о‘sishining oldini oladi. Azot (III)-oksid va azot qо‘sh oksid ham qо‘shbo g‘ ga qutbsiz mexanizm bо‘yicha birikadi. Dimetilbutadiyenga ishqorli eritmada azit(III)-oksid birikishidan quyidagi tuzilishga javob beruvchi nitrozit sintez qilinadi. Butadiyenning azot q о ‘sh oksid bilan ta’sirlashuvi 1,4-dinitrobuten-2 hosil b о ‘lishiga olib keladi. CH 2 =C C=CH 2 CH3 CH 3 +N 2 O 3 10C o C 2H 5OH CH 2 NO 2 C C CH 3 CH 3 CH 2 NO 2 CH 2 =CH CH=CH 2 +N 2 O 4 -30C o O 2N CH 2 CH=CH CH 2 NO 2 Butadiyenga vodorod sulfid birikishi ham qutbsiz mexanizm b о ‘yicha boradi. Bu reaksiyani gaz fazada ham olib borish mumkin Bunda mahsulot unumiga katalizator xususiyati kam ta’sir etadi, harorat esa kuchli ta’sir k о ‘rsatadi. Masalan 400 0 C harorat, alyuminiy oksidiga ch о ‘ktirilgan temir sulfidli katalizator ishtirokida asosan krotilmerkaptan olinadi va u qisman xalqalanib tiofenni ham hosil qiladi. Boshqa sharoitda olib borilganda esa bu modda asosiy mahsulot hisobladi. CH 2=CH CH=CH 2 +H 2S 400C o (FeS\ Al 2O3) CH 3 CH=CH SH Merkaptanlar, tiofenollar yoki tiokislotalar kabi organik birikmalar ham diolefinlarga qutbsiz zarrachalarga ajralgan holatda birikadi. Bu holatni masalan, butadiyenga tiofenol birikkanda 1,4- ditiolbutanlar hosil b о ‘lishida k о ‘rish mumkin. Tiofenol molar nisbati 1:1 b о ‘ladi Tioglikol kislotalar birikishi ham xuddi shu y о ‘nalishda boradi. CH 2 =CH CH=CH 2 +2HS CH 3 CH 3 S CH 2 CH 2 CH 2 S CH 3CH 2 CH 2 =C Cl CH=CH 2 C 6 H 5 S+ C 5 H 6 S CH 2 CH=C Cl CH 3 Diazoniy tuzlarining kuchlangan sxemasi monomerlar bilan ta’sirlashuvi ham qutbsiz mezanizm sifatida ifodalanadi .Jarayon atseton muhitida katalizator (mis (II)-xlorid) ishtirokida sodir bо‘ladi va bunda mos ravishdagi 1-xlor-4-arilbuten-2 sintez qilinadi. CH=CH 2Cl CH 2 =C +HS CH 2 COOH CH 3 C Cl =CH CH 2 S CH 2 CH 2 =CH CH=CH 2 +NO 2 N 2 Cl -30 - +2 C o Cu 2 Cl 2 NO 2 CH 2 CH=CH CH 2 Cl +N 2 CH 2 =C CH=CH 2Cl +Cl Cl N 2 Cl 30C o Cu 2 Cl 2 Cl CH 2 Cl CH=C Cl CH 2 Cl 60% Bu turkumdagi arilxlorbutenlar butadiyenning emulsion polimerizasiyalanishda boshqaruvchi sifatida qullaniladi. Agar reaksiya suvsiz sirka kislotada olib borilsa boshqacha yо‘nalishda sodir bо‘ladi. Rodanning butadiyene bilan qutbsiz mexanizm b о ‘yicha ketadigan reaksiyasida 1,4-holatga birikish mahsuloti hosil b о ‘ladi, masalanCH 2=CH CH=CH 2+(SCN) 2 CH 2 SCN CH=CH CH 2 SCN 80% Izopren va dimetilbutadiyendan ham mos ravishda xuddi shunday hosilalak olinadi. Bunda birikish mahsuloti – kristall holatdagi diradonid reaksiya jarayonida ajralib chiqadigan radon (radonidlardan hosil b о ‘ladi) ta’sirida sintez b о ‘ladi. Reaksiya monomer polimerizatsiyalanishga uchramasligi uchun past haroratda va qaron g‘ ida olib boriladi. Bundan ikkala t о ‘yinmagan birikmani identifikatsiya qilishda foydalaniladi. Trifenilmetilxloridga kumish ta’sirida hosil b о ‘ladigan gesafeniletanning qitbsiz –disotsialanishida ajraladigan erkin radikallar ham izopren va dimetilbutadiyenga 1,4-holatga birikadi. CH 2 =C Cl CH=CH 2 +(C 6 H 5 ) 3 C C(C 6 H 5 ) 3 (C 6 H 5 ) 3 C CH 2 C CH 3 CH CH 2 C(C 6 H 5 ) 3 Ikki valentli temir ionlari ta’sirida alkilgidroperekislarning parchalanishidagi erkin radikallar ham butadiyene bilan shu usulda ta’sirlashadi. Bunda butadiyen molekulasining ikkitasini о ‘zaro birikishi ham ketadi va 1,8-dialkoksioktadiyen -2,6 sintez b о ‘ladi. R O OH RO . +OH . RO +2CH 2 CH CH CH 2 RO CH 2 CH=CH CH 2 CH 2 CH=CH CH 2. . RO CH 2 CH=CH CH 2 CH 2 CH=CH OR +OH . Izopren va xloroprendan ham shu usulda almashingan dialkoksigeksadiyenlar olinadi. Kuchlangan diyenlarga xos reaksiyalardan yana biri xalqalanish jarayonidir. Butadiyene-1,3 , uning gomologlari va hosilalari о ‘zaro va boshqa tuyinmagan birikmalar bilan xalqalanish reaksiyasiga juda yaxshi kirishadi.bu t о ‘rt uglerodli kuchlangan sitsema reaksiyada ikki chekka uglirodning yakka elektronlari hisobiga hosil b о ‘lga birikma oraliq maxsulot sifatida qatnashishi mumkin . yakka elelktronlarning juftlashishi shu turkumdagi boshqa molekula elektroni hisobiga ketadi va natijada dimmer halqasi yoki chiziqli polimer hosil b о ‘ladi. Elektron juftlashuvi xuddi shunday bir xil molekulalar о ‘rtasida b о ‘lishi ham mumkin. Bunda t о ‘rt -, besh – va k о ‘pchilik hollarda olti a’zoli tsiklik birikmalar sentez b о ‘ladi. Agar jarayonda tsikl hosil qilish talab qilinsa ta’sirlashuv ikkita bir xil diolifin molekulasi yoki turli xil dioliyefinlar molekulasi orasida b о ‘lishidan qat’iy nazar reaksiyada polimerizatsiyalanishni oldini olish uchun ingibitor q о ‘laniladi. Bir xil ikkita molekulaning о ‘zaro dimer hosil qilishi ikki xil usulda olib boriladi. Birinchi usulda molekulalar chekka uglerodlari bilan, ya’ni 1,4—birikadi va natijada sakkiz a’zoli oktadiyen xalqasi hosil b о ‘ladi. Bunday xalqa hosil b о ‘lish qiyin b о ‘lganligi uchun , jarayon ketishi alohida sharoit talab qiladi. Ikkinchi usulda esa bunga qarama –qarshi b о ‘lib , keng tarqalgan. Bunda bir molekula diyen sifatida , ikkinchi molekula esa reaksiyaga faqat bitta q о ‘shbo g‘ i bilan diyenofil kompanent sifatida qatnashadi. Bu esa k о ‘pchilik diyen sintezi singari olti a’zoli xalqali birikma hosil b о ‘lishiga olib keladi. Ikkala holda ham dimerizatsiyalanish yuqori harorat ta’sirida boradi faqat birinchi holda nisbatan kam bajaradi.shu usul bilan ksilol eritmasida, azot atmosferasida xloroprenni zanjir reaksiya ingibitorlarini –fenotiazin yoki pikrin kislota ishtirokida 800C da qizdirish orqali dimmer-1,6-dixlorsiklooktadiyen-1,5 sintezlanadi.xuddi shu y о ‘l bilan butadiyendan siklooktadiyen-1,5 va qisman vinilsiklogeksen -3 va yuqori polimerlar, dimetilbutadiyendan esa 1,2,5,6-tetradimetilbutadiyen-1,5 olish mumkin. Cl C CH 2CH CH 2 + CH 2 CH C CH 2 Cl 80-84C o CCH Cl CH 2 CH 2 C ClCHCH 2CH 2 33-48% CH 2 CH CH CH 2 CH 2 CH CH CH 2+ 100C o 2,2% CH 3 CH 3 C C CH 2 CH 2 + CH 2 CH 2 C C CH 3 CH 3 200C o CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 5,2% Siklooktadiyen unumi harorat va qizdirish davomiyligiga bo g‘ liq. Butadiyenning halqalanishiga reaksiya sharoitining ta’siri quydagi jadvalda keltirilgan. Harorat 0C Vaqt , soat wiklooktadiyen unumi , % Dimer unumi, % Turli sxemalar b о ‘yicha olingan maxsulot unumlarini solishtirish shuni k о ‘rsatadiki, bu utrdagi monomerlarning sakkiz azoli halqa hosil qilish xususiyati bir xil emas. Bu xususiyat butadiyenga nisbatan xloroprenda 50 marta yuqori, dimetilbutadiyen esa butadiyenga nisbatan qisman faol hisoblanadi. 2,3- dixlorbutadiyen-1,3 ham bu jaroyon uchun kam faol hisoblanadi, uning k о ‘p qismi smolasifat massaga aylanadi. Maxsulot tarkibidan sakkiz a’zoli xalqali modda-1,2,5,6-tetraxlorsiklooktadiyen-1,5 juda kam miqdorda ajratib olinadi. Bunga sabab dixlorbutadiyenning tur g‘ un emasligidir. Butadiyen molekulasidagi о ‘rinbosarlar ham uning reakson qobiliyatga katta ta’sir k о ‘rsatadi. Butadiyen guruhli moddalardan yuqori harorat ta’sirida ba’zan olti a’zoli dimmer halqa , ayrim holatlarda esa bitsiklik trimerlar ham olinadi. Olti a’zoli xalqa dimerlanish yoki diyen sintezi orqali hosil b о ‘ladi. Agar butadiyene 150 0 C haroratda uzoq vaqt qizdirilsa 1-vinilsiklogeksen-3 olinadi va u yana bir molekula monomer bilan ta’sirlashib oktagidrodifenilga aylanadi. CH 2 CH CH CH 2 + CH CH CH=CH 2 150C o CH 2 CH CH CH CH CH 2 CH CH 2 CH 2 =CH CH=CH 2 170-180C o CH 2 CH CH CH 2CHCH 2 CH CH 2CH 2 CH 2 CH CH Izopren reaksiyasida esa ikki molekulaning tuzilishidan kelib chiqib turli xil yonalishda ta]sirlashadi uch xil izomer dimmer olingan . Dimetilbutadiyenni 150 0 C haroratda qizdirilganda chiziqli polimer bilan birgalikda wiklik dimer ham sintez b о ‘ladi.CH 3 C=CH 2 C CH 2 + CH 2 CH C=CH 2 CH 3 250-290C o CH 3 C CH CH 2 CH C CH 3 CH 2 CH 2 CH2 + CH 3 C CH CH 2 CH 2 C CH 2 CH 2 CH CH 2 + + CH 3 C CH 2 CH CH 2 CH 2 CH C CH 3 CH 2 CH 3 CH 2 C C CH 3 CH 2 + CH 2 C CH 3 C CH 3 CH 2 150C o CH 3 CH 3 C C CH 2 CH 2 CH 2 C CH 3 C=CH 2 CH3 Agar diolefin о‘rniga ularning siklik sul’foionlari qо‘llansa keltirilgan diyen sintezlarini atmosfera bosimida ham olib borish mumkin. Vinil guruhi tushgan 2- va 3-vinilpiridin etilensul’foxlorid va nitrotsirol kabi boshqa birikmalar ham butadiyen tipidagi monomerlarga birikadi. Bunday diyen sintezlarida olti a’zoli siklik birikmalar olinadi. CH CH CH N C CH CH=CH 2 + CH 2 C C CH 2 CH 3 CH 3 130-150C o CH CH CH N CH C CHCH 2 CH 2 C C CH 2 41% CH 3 CH 3 C C CH 2CH 2 + CH 2 CH SO 2 Cl 20C o CH 3 C CH 3 C CH 2 CH 2 CHCH 2 SO 2 Cl NO 2 CH CH C 6 H 5 + CH 2 CH CH H 2 C 100C o NO 2 CH CH C 6 H 5 CH 2 CH 2 CH CH 88% Yeng muhim jaroyonlardan biri b о ‘lgan diyen sintezi reaksiyasiga butadiyen tipidagi monomerlar juda yaxshi kirishadi. Bular jumlasiga butadiyen (I), izopren(I), dimetilbutadiyen(III) yoki xloropen(I) bilan malein kislota angidridi ta’sirlashuvini kiritish mumkin. Bunda barcha holatlarida 1,2,3,6-tetragidroftal kislotaning kritsall holatdagi hosilalari olinadi, masalan. CH2 CH CH CH 2 + CH CH CO CO O 150C o ,P CH 2 CH CH CH 2 CH CH CO CO O (1) CH 3 CO CO O (2) H 3 C H 3 C CO CO O (3) Cl CO CO O (4) Shu singari diyen sintezlari ayrim tuyingan oksobirikmalar, masalan , akrolein furfurol, simmetrik diatsetiletilen, simmetrikdibenzoiletilen, xenon va uning hosilalari , _xlorvinilmetilketon va _xlorvinilfenilketonlar ishtirokida ham ketadi. CH 3 C CH 2 CH CH 2 + CH 2 CH CHO 100C o H 3 C C HC CH 2 CH 2 CH CH CHO 73% CH 2 CH CH CH 2 + CO CH CH CO C 6 H 5C 6 H 5 100C o CH 2 CH CH CH 2 CH CH CO C 6 H 5 CO C 6 H 5 100% CH 3 H 3 C C CH 2 C CH 2 + O O 20C o C 2 H 5 OH H 3 C C C H 3 C CH 2 CH 2 O O CH 3 C CH 2 C H 3 C CH 2 + CH CO C 6 H 5 CH Cl T H 3 C H 3 C Cl CO C 6 H 5 Diyen sintezi uchun ayrim t о ‘yingan kislotalarning hosilalari ham q о ‘llanishi mumkin. Kumarin bilan dimetilbutadiyen xalqalanishi, metilmalon kislota etil efiri bilan butil-diyen, izopren va dimetilbutadiyen va nihoyat metilmalon kislota dinitrili yoki vinilidiyensionid bilan dimetilbutindiyen va izopren reaksiyalari shular jumlasiga kiradi. Stitranon yoki mezanon kislota angidridi va efirining butadiyen bilan ta’sirlashuvidan diyen sintezi orqali 1-metil-1,2,3.6-tetragidroftal kislota hosilalari olinishi ham shu yо‘ nalishdagi jarayonga kiradi. CH 3 C H 2 C C CH 2 CH 3 + O CO CO CH 2CH 2 C CH 3 C CH 3 CH 3 C CH CH 2CH 2 + C CNCN CH 2 COOC 2 H 5 COOC 2 H 5C CH 2 100C o CH 3 COOC 2 H 5 COOC 2 H 5 86% CH 3 C CH CH 2 CH 2 + 40C o Cl CN CN CH 2 CH CH CH 2 + CH 3 C CO C CO O 130C o CH 3 CO CO O66% 85% Yuqorida keltirilgan diyen sintezi reaksiyalaridan bir molekula butadiyen va ikki molekula tetrafenilsiklopentadiyenon orasidagi xalqalanish reaksiyasi farq qiladi. Bunda ikki xil xolat mavjud. Birinchidan jaroyonda diyenofil c omponent vazifasini diolefin bajaradi, ikkinchidan reaksiyada tsiklogeksen hosilasi hosil bо‘lmaydi. Birikish mahsuloti tarkibidan reaksiya sharoitida ikki molekula uglerod(II)-oksid va ikki molekula vodorod ajralib chi q ib aromatik birikma – 2,3,4,5,2’,3’,4’,5’,- oktafenildifenil hosil bо‘lishiga olib keladi.H 5C 6 H 5C 6 CO + CH 2 CH CH CH 2 + OC C 6H 5 C 6H 5 C 6H 5 C6H 5 260-290C o C 6H 5 C 6H 5 CO C 6H 5 C 6H 5 C 6H 5 C6H 5 CO C 6H 5 C 6H 5 -2CO -2H 2 C 6H 5 C 6H 5 C 6H 5 C 6H 5 C 6H 5 C 6H 5 C 6H 5 C6H 5 Diyenofil component vazifasini ba’zan diyen sintezi jarayonida hosil b о ‘lgan olefin birikma ham bajarishi mumkin. Misol sifatida butadiyen yoki izoprenning _ pro-piolakton bilan reaksiyasini keltirish mumkin. Bunda akril kislotaning birikish reaksiyasi maxsuloti kabi birikma hosil qiladi. CH2 CH CH CH 2 + CH 2 CH 2 O CO 200C o ,P K 2 CO 3 CH 2 CH CH CH 2 CH 2 CH COOH 96% Diolefinlar karbonil q о ‘shbo g‘ i tutgan yoki azot atomarlari orasidagi q о ‘shbo g‘ tutgan birikmalar bilan., undan tashqari atsetilen bo g‘ tutgan moddalar bilan ham xalqalanish reaksiyasiga kirishadi. Birinchi holatda digidropiran hosilalari, ikkinchida tutdazin hosilalari va nihoyat uchunchi holatda esa mos ravishdagi almashingan siklogeksadiyen – 1,4 sintez qilinadi, masalan: CH 3 C CH 2 C H 3C CH 2 + O CH CCl 3 150 C o,P CH 2 C CH3 C H 3C CH 2 CH O CCl 3 53% CH 2 CH C CH 2 H3C + N N COOC 2 H 5 COOC 2 H 5 125 -1 30C o ,P 150C o ,P CH 2 CH H 3C CH 2 O CH CCl 3 C CH 2 CH CH CH 2 CH C CO CH 3 + CH 2 CH CH CH 2 C CH CO CH 3 80% Xloroprenga fenilgidrazin birikishidan esa piridazinning boshqa bir hosilasi, 4-xlor-1-fenil-1,2,3,6- tetragidropiridazin olinadi. Cl CH 2 C CH CH 2 + NH 2 NH C 6 H 5 Cl C CH CH 2 NH N CH 2 C 6 H 5 Diolefin bilan uch bo g‘ tutgan diyenofil component reaksiyasi kichik molekulyar karbon kislotalar nitrilining butadiyenga birikishi kabi ketadi. Jarayonlar 600 0 C da alyuminiy oksidi katalizatorligida gaz fazasida olib boriladi. Masalan , atsetonitril va butadiyendan pirolitik parchalanish maxsulotidantashqari mA’lum miqdorda anilin hosil b о ‘ladi. Butadiyen bilan propionitril reaksiyasi maxsulotidan esa oz miqdorda _etilpridin ajraladi. Agar alyuminiy oksidi 4% xrom oksidi tutsa, u holda _etilpiridin unumi 16,2% ga etadi. ADABIYOTLAR 1. V.D.Ryabov, Termicheskiye i katalit i cheskiye prevraheniya uglevodorodov i drugix soyedineniy nefti, Moskva, Ximiya 1982 2. P.A. Kirpichnikov, Ximiya i texnologiya sinteticheskogo kauchuka, Leningrad, Ximiya, 1970 3. R. Xuvink, A.Staverman, Ximiya i texnologiya polimerov, Moskva, Ximiya 1965 4. I.P.Losev, Y.B.Troyanskaya, Ximiya sinteticheskix polimerov, Moskva Ximiya, 1964 5. Kratkaya ximicheskaya ensiklopediya, Moskva 1963 6. S.P.Gubin, A.B.Golounin, Diyen i ix _kompleks,Novosibirsk, 1983. 7. G.S.Kolesnikoi, Sintez vinilov о ‘x proizvodn о ‘x aromaticheskix i geterotsiklicheskix soyedineniy, Moskva, 1960. 8. L.B.Zubakova, A.S. Tevlina, Sinteticheskiye ionoobmenn о ‘ye material о ‘, Moskva,1978. 9. Ensiklopediya polimerov, Moskva, 1972.

Похожие

Butadiyen-1,3
Polimerlarning kimyoviy xossalari
Galoidbirikmalarning kimyoviy xossalari
Alkinlarning kimyoviy xossalari
Oqsillarning fizik-kimyoviy xossalari