Oksi-, aldеgido- va kеtokislotalar - Химия - Рефераты

Oksi-, aldеgido- va kеtokislotalar

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

73.5361328125 KB

Oksi-, ald е gido- va k е tokislotalar Reja: 1. Oksikarb о n kislotalar, ularning nomenkla turasi va izomeriyasi 2 Tabiatda uchrashi va olinishi 3 Fizik va kimyoviy xossalari. Ishlatilinishi 4 Aldegido- va ketokislotalar

Tayanch iboralar: optik izomeriya; asimmetrik uglerod atomi; qutblangan nur; optik antipodlar; ratsemat. 1. Oksikarb о n kislotalar, ularning nomenkla turasi va izomeriyasi Molekulasida gidroksil – ОН , hamda karboksil –CO ОН guruhlar bo’lgan organik birikmalar oksikarbon kislotalar deyiladi. Oksikarbon kislotalarning ko’pchiligi asosan trivial nom bilan ataladi, ya'ni kislotaning nomi shu kislota birinchi marta qanday xomashyodan olinganligini ko’rsatadi. Masalan: СН 3 − СН ( ОН ) −CO ОН sut kislotasi; HOOC− СН 2 − СН ( ОН ) −CO ОН olma kislota; HOOC − СН 2 −C( ОН )(CO ОН ) − СН 2 −CO ОН limon kislota. Tizimli nomenklaturaga ko’ra oksikislotalarni nomlashda asosiy zanjirdagi uglerod atomlari sonini ifodalovchi uglevodorod nomiga oksiguruhni ko’rsatuvchi -ol qo’shimchasi qo’shilib, tegishli raqam bilan belgilanadi: СН 2 ОН −CO ОН СН 3 − СН ( ОН ) −CO ОН Etanol kislota propanol-2 kislota Oksikarbon kislotalarda izomeriya kislotalar molekulasining tarmoqlangan yoki tarmoqlanmaganligiga, gidroksil guruhning karboksil guruhga nisbatan qanday joylanishiga (ya'ni α , β , γ ) bog’liq. Masalan, oksimoy kislotaning uch hil izomeri mavjud: Ko’pchilik oksikarbon kislotalarning molekulasida asimmetrik uglerod atomlari bo’lganligi sababli ularda stereoisomer turlaridan biri bo’lgan optic izomeriya ham mavjud.

Asimmetrik uglerod atomiga ega bo’lgan oksikarbon kislotalarning eritmalaridan qutblangan nur o’tgazilganda qutblanish tekisligini o’ngga yoki chapga burilishi sodir bo’ladi. Masalan, sut kislotaning uch hil optik (ko’zgu) izomer shakllari, ya'ni qutblanish tekisligini o’ngga (+), chapga ( - ) buruvchi va optik faol bo’lmagan (±)–ratsemat shakllari mavjud: Optik faol izomerlar faqat (+) va ( - ) ishoralar bilan farqlanib, ularni optik antipodlar deyiladi. Ratsematlarda chapga va o’ngga buruvchi izomerlarning miqdori teng bo’ladi. O’ngga buruvchi sut kislotani 1832 yilda nemis olimi Yu. Libix muskul to’qimalaridan ajratib olgan. Chapga buruvchi sut kislotasi esa bakteriyalar yordamida sutni achitish natijasida olinadi. Sirka aldegidiga vodorod sianid ta'sir ettirib sintez qilingan sut kislotasi optik faol bo’lmasdan, uning ratsemat shaklidir: СН 3 − СН O + N СН → СН 3 − СН ( ОН ) − СН СН 3 − СН ( ОН ) − СН + 2H 2 O→ СН 3 − СН ( ОН ) −CO ОН + NH 3 Bilasizmi? Nemis kimyogari K. Sheele birinchi bo’lib, achigan qatiqdan sut kislotani ajratib oldi (1780); Ya. Vant-Goff va A. Le-Bel bir-biridan bexabar holda asimmetrik uglerod atomi mavjud molekulalarda optik faollik mavjudligini isbotlab, stereokimyoga asos soldilar (1874); Fransuz biokimyogari Lui Paster ratsematlarni optik antipodlarga ajratish usullarini ishlab chiqdi (1848).

2 Tabiatda uchrashi va olinishi Oksikislotalar tabiatda ko’p tarqalgan bo’lib, (masalan, olma, vino, limon kislotalar) ular asosan o’simliklar tarkibida uchraydi. Oksikarbon kislotalarning molekulasida ham gidroksil guruh, ham karboksil guruh bo’lganligi uchun, ular spirtlarga karboksil yoki kislotalarga gidroksil guruh kiritish orqali sintez qilinadi. 1.Ikki atomli spirtlarni oksidlash yo’li bilan hosil qilinadi: СН 2 ОН – СН 2 ОН + (O) → СН 2 ОН–COОН + H 2 O 2. α –galoid kislotalarning gidrolizlanishi natijasida olinadi: R- СН Cl – CO ОН +H 2 O → R– СН ( ОН ) –CO ОН + HCl 3. α -aminokislotalarga nitrit kislota ta'sir ettirilganda ham oksikislota hosil bo’ladi: R- СН (NH 2 ) –CO ОН + НО N О → R– СН ( ОН ) –CO ОН + N 2 +H 2 O 4. Aldegid va ketonlardan ham oksikislotalar olinadi. 3 Fizik va kimyoviy xossalari. Ishlatilinishi Oksikarbon kislotalar kristall moddalar bo’lib, suvda yaxshi eriydi. Oksikislotalar o’ziga mos keladigan kislotalarga nisbatan kuchli kislota hisoblanadi. Oksikislotalar bifunksional moddalar bo’lganligi sababli, ular spirtlarga va kislotalarga xos reaksiyalarga kirishadi. Barcha oksikislotalar spirtlar bilan reaksiyaga kirishib murakkab efirlar hosil qiladi. Masalan: СН 3 – СН ( ОН ) –CO ОН + C 2 H 5 ОН → СН 3 СНОН –COOC 2 H 5 +H 2 O Oksikislotalar spirtlar kabi kislota angidridlari ta'sirida murakkab efirlar hosil qiladi: СН 3 – СН –CO ОН + ( СН 3 CO) 2 O → СН 3 – СН –CO ОН + СН 3 CO ОН | | ОН OCO СН 3 Oksikarbon kislotalarga xlorlovchi moddalar ta'sir ettirilsa, reaksiya sharoitiga qarab ikki hil xlorli birikma hosil bo’ladi. Past haroratda: R– СНОН –CO ОН + PCl 5 → R– СНОН –COCl + POCl 3 + HCl Yuqori haroratda:

R– СНОН –CO ОН +2PCl 5 → R – СН Cl–COCl +2POCl 3 +2HCl α , β va γ -oksikarbon kislotalarni ajratish uchun, ularning bir hil sharoitda, bir hil haroratda qizdiriladi, natijada ulardan bir molekula suv ajralib, α - oksikislotadan laktid, β -dan to’yinmagan kislota, γ - oksikislotadan laktonlar hosil bo’ladi. Muammoli vaziyat, savol va topshiriqlar: Optik izomeriya qanday birikmalarda sodir bo’ladi? Sut kislotaning necha hil izomerlari mavjud? Ular bir-biridan nima bilan farq qiladi? α -, γ - va β -oksikarbon kislotalar qizdirilganda qanday mahsulotlar hosil bo’ladi? Olma sharbati va g’o’za bargidan ajratib olingan olma kislota bilan sintez qilib olingan olma kislota bir-biridan farq qiladimi? Ishlatilinishi. Sut, vino, olma kislotalar to’qimachilik sanoatida, tibbiyotda qo’llaniladi. Limon kislota qandolatchilikda, to’qimachilik sanoatida gazlamalarni bo’yashda va tibbiyotda qonni uzoq vaqt saqlash uchun ishlatiladi. Kashfiyot! Mashhur o’zbek kimyogari O.S. Sodiqov va uning shogirdlari g’o’zaning bargida ko’p miqdorda olma va limon kislotalar mavjudligini aniqlab, ularni ajratib olish usullarini ishlab chiqdilar. 4 Aldegido- va ketokislotalar Molekulasida aldegid va karboksil guruh bo’lgan organic birikmalar aldegidokislotalar, keton va karboksil guruh bo’lgan birikmalar ketokislotalar deb ataladi. glioksil kislota pirouzum (ketopropion) kislota

Glioksil kislota tabiatda xom mevalar tarkibida uchraydi, dibromsirka kislotasidan sintez qilib olinadi: Glioksal kislota oddiy sharoitda suyuqlik, suvda yaxshi eriydi, u aldegid va ketonlarga xos reaksiyalarni beradi. Pirouzum kislota uzum kislotani “quruq haydash” orqali olinadi: U karbonil va karboksil guruhlarga xos reaksiyalarni beradi. U asosan odam va hayvonlar organizmida modda almashinuvida ishtirok etadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

Похожие

Izoxinolin gruppasiga kiradigan alkaloidlar

15-(-)-2-Metilbutirilgermin Petizidinin olinishi tuzilishi xossalari va ahamiyati

Antratsen unumlarining kimyosi va texnologiyasi

Oshlovchi moddalar va ularning ahamiyati

Bo‘yokdor ro‘yan, sano quruq ekstraktini olish texnologiyasi