Antratsen unumlarining kimyosi va texnologiyasi - Химия - Рефераты

Antratsen unumlarining kimyosi va texnologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Antratsen unumlarining kimyosi va texnologiyasi Reja: 1. Antratsen unumlarining tasnifi 2. Antratsen unumlarining kimyosi 3. Antratsen unumlarining tibbiyotda ishlatilishi 4. Buyokdor ruyan olish texnolgiyasi 5. Sano ektraktini olish texnologiyasi.

Bu guruxga antratsenning turli darajadagi oksidlangan birikmalari (antranollar, antronlar, oksantronlar va antraxinon) ularning oksi, oksimetil va boshka unumlari xamda glikozidlari (antraglikozidlar), bimolekulyar birikmalar (diantranollar, diantronlar va boshkalar) xamda ularning oksimetil unumlari va glikozidlari kiradi. Antratsen unumlari torondoshlar (Polygonaceae), jumrutdoshlar (Rhamnaceae), ro‘yandoshlar (Rubiaceae) va boshka oila vakillari tarkibida uchraydi. Antratsen unumlari boshka glikozidlar kabi o‘simlikning xamma organlari xujayra shirasida erigan xolda to‘planadi. Antratsen unumlarini saklaydigan o‘simlikning er ostki organlari sariq yoki zargaldok-kizil rangga bo‘yalgan bo‘ladi. Odatda ma’lum o‘simlik oilalarining vakillari o‘z tarkibida antratsen unumlarining ayrim guruxlarini to‘plash xossasiga ega. Antratsen unumlari yukori o‘simliklardan tashkari, oz mikdorda bo‘lsa xam, mikroorganizmlar va xashoratlarda uchraydi. Gelmintospor zamburugi yashash davrida antratsen pigmentlarini sintez kilib turadi. Janubiy Ovrupada o‘sadigan dub daraxtining ba’zi turlarida va Meksikada o‘sadigan kaktuslarda yashaydigan xashoratlarning urgochisida karmin kislota bo‘ladi. Antratsen unumlarining fizik va kimyoviy xossalari Antratsen unumlari sarik, to‘k sarik, to‘k sarik-pushti rangli kristall modda bo‘lib, ularning glikozidlari suvda yaxshi, spirtda yomon eriydi, efir, xloroform va boshka organik erituvchilarda juda yomon eriydi yoki butunlay erimaydi, aglikonlari esa aksincha organik erituvchilarda yaxshi erib, suvda erimaydi. Antratsen unumlarining kizdirilganda uchuvchanlik xossasi bor. Bu guruxga kiruvchi birikmalarning ko‘pchiligi optik faol moddalar bo‘lib, kutblantirilgan yoruglik tekisligini o‘ngga yoki chapga buradi. UF-va ko‘k-binafsha nur ta’sirida antratsen unumlari turli rang bilan tovlanadi. Bu tovlanish ularning molekulasidagi asosiy yadrosi oksidlanish darajasiga va yadrosiga joylashgan funksional guruxlarning soni va turi joyiga boglik. Masalan, antraxinon unumlari to‘k sarik, pushti, kizil va olov-kizil, antron va antranol unumlari — sarik, zangori, binafsha rang bilan tovlanadi.

Ishkor eritmasi ta’sirida anratsen unumlarining glikozidlari parchalanib, sof xolda ajralib chikkan aglikonlar suvda yaxshi eriydigan fenolyat tipidagi birikmalar — antraxinolyatlar xosil kiladi. Antraxinolyatlarning suvdagi eritmasi to‘k kizil bo‘lib, kislotalar ta’sirida (kislotali sharoitda) parchalanadi va kaytadan suvda erimaydigan sarik rangli sof xoldagi aglikonga aylanadi. Antratsen unumlarining tasnifi. Antratsen yadrosining oksidlangan darajasiga karab uning unumlari 2 guruxga bo‘linadi: I. Oksidlangan turi (anraxinon unumlari). Bu guruxga, xrizatsin va alizarin unumlari kiradi. 1. Xrizatsin (1,8 dioksi antroxinon) unumlari: rein, xrizofanol va boshkalar. 2. Emodinlar — xrizatsinning metil va oksi unumlari. Ular antraxinon unumlarining eng muxim birikmalari bo‘lib, ko‘p dorivor o‘simliklarda sof va glikozidlar xolatida uchraydi va ularning surgi sifatida ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy kismi xisoblanadi. Emodinlarga aloy-emodin (1,8-oksi-3-oksimetilantraxinon) frangula-emodin (3-metil-1, 6, 8-trioksiantraxinon), fission (3-metil-6-metoksi-1, 8- dioksiantraxinon) va boshkalar kiradi. 3. Alizarin (1, 2-dioksiantraxinon) unumlari. Bu guruxga ro‘yandoshlar oilalarining vakillarida ko‘p uchraydigan alizarin (1, 2-dioksiantraxinon) va uning glikozidi ruberitrin kislota, purpurin (1,2,4-trioksiantraxinon) va boshkalar kiradi. II. Kaytarilgan shakli (antron, antranol va boshkalarning unumlari). Bu guruxga kiradigan birikmalarni o‘simlik organlaridan ajratib olish jarayoni ancha kiyin bo‘lgani uchun ular yaxshi o‘rganilmagan. Antratsenning kaytarilgan shakli antraxinon unumlari bilan birgalikda dorivor o‘simliklar tarkibida uchraydi. Masalan: glikozid josterin (3-metil-1,6,8-trioksiantranol); frangula-emodin- antranol (3-metil-1,6, 8trioksiantron), barbaloin A va V (3-oksimetil- 1,8- dioksiantron-glikozid yoki aloy - emodin antron-glikozid) va boshkalar. Antratsenning kaytarilgan unumlari ba’zi o‘simliklar to‘kimasida yana xam murakkab xolda diantrol va diantrolning bimolekulyar shaklida uchraydi. Bularga

frangula o‘simligining po‘stlogi tarkibida uchraydigan frangulyarozid A va V, sano o‘simligining bargi va mevasi tarkibidagi sennozid A, V, S va D glikozidlari, ravoch ildizida uchraydigan direin va boshka birikmalar kiradi. Antratsen unumlari o‘simliklar tarkibida ko‘pincha glikozidlar (antraglikozid) xolida uchraydi. Antraglikozidlar tarkibida kand sifatida ko‘pincha glyukoza, ramnoza, galaktoza, arabinoza, ba’zan disaxarid primveroza (ksiloglyukoza) va boshka kandlar uchraydi. O‘simliklarning tarkibida antratsen unumlarining glikozidlari sifatida aglikonning kand kismi bilan glikozidlarga xos efir tipida (masalan: O- glikozidlarga o‘xshash) boglanmasdan, balki oddiy S-S tipida boglangan S- glikozidlar birikmalari xam uchraydi. S-glikozidlar O-glikozidlarga nisbatan ko‘prok turgun bo‘lib, kiyinchilik bilan, fakat kislotalarning kuchli konsentratsiyali eritmalari ta’sirida xamda kizdirilgandagina gidrolizlanadi. Antratsen unumlari saklagan o‘simliklar o‘simlikning o‘zbekcha va lotincha nomi o‘simlikning oilasi o‘simlikning ishlatiladigan organi o‘tkir (nayza) bargli sano - Cassia acutifolia Del., tor barg sano - Sassia angustifolia Vahl.; sezalpiniyadoshlar - Caesalpiniaceae. Sano bargi va mevasi - Folia et fructus sennae. Aloyning xar xil turlari: xakikiy Aloy - Aloyo vera L., tikanli aloy - Aloyo ferox Mill., sukkotrina aloy - Aloyo succotrina Lam., yo‘l- yo‘l aloy – Aloyo striatula Haw., daraxtsimon aloy - Aloyo arborescens Mill.; lolaguldoshlar - Liliaceae. Aloy bargi va sabur - Aloyo et folium aloyos.

Olxasimon frangula - Frangula alnus Mill. (Rhamnus frangula L.); jumrutdoshlar (chilonjiydadoshlar) - Rhamnaceae. Frangula o‘simligining po‘stloo‘i - Cortex frangulae Tog jumrut (itjumrut) – Rhamnus Cathortica L. jumrutdoshlar - Rhamnaceae. Itjumrut o‘simligining mevasi – Fructus rhamni cfrthaticae (baccae spinae cervinae) Tangut rovochi - Rheum palmatum L., var. Tanguticum Maxim.; torondoshlar - Polygonaceae. Rovoch o‘simligining ildizi - Radix rhei Dorivor otkulok – Rumex confertus Willd., torondoshlar - Polygonaceae. Otkulok o‘simligining ildizi - Radix rumicis Ro‘yan turlari: bo‘yokdor ro‘yan - Rubia tinctorum L. va Gruziya ro‘yani - Rubia iberica C. Koch. (Rubia tictorum L. var. iberica Fisch. ex DC.); ro‘yandoshlar - Rubiaceae. Ro‘yan o‘simligining ildizpoyasi - Rhizoma rubiae Antratsen unumlari saklovchi maxsulotlarning kimyoviy taxlili Antratsen unumlariga sifat reaksiyalar. Sano barglarining tarkibida antratsen unumlari borligini uning sarik va kizgish-sarik tusiga karab bilish mumkin. Bu birikmalarning tabiiy rangi sano barglarini aniklovchi muxim belgilaridandir ammo, ko‘p xollarda bu rang xlorofill va boshka bo‘yovchi moddalar bilan nikoblangan bo‘ladi. Sano barglarining suvli ajratmasiga bir necha tomchi konsentrlangan sulfat kislotasi yoki sulfat kislota va borat kislota aralashmasidan tomizilsa kizil rang xosil bo‘ladi. Magniy atsetatning metanoldagi 1 % li eritmasi bilan, gidroksil gruppasining joylashagan o‘rniga karab, kizil, zargaldok, binafsha, xamda pushti rang beradi. Antratsen unumlarining ishkor bilan reaksiyasi. Bu reaksiya ularni ishkor bilan birikib rangli birikmalar - antraxinolyatlar xosil kilishiga asoslangan.

0,5 g sano barglarini 5 ml 5% li ishkor eritmasi bilan kaynatilganda fenol gidroksilining joylashgan o‘rniga karab turli rang xosil bo‘ladi. Sano barglarida antratsen unumlari bo‘lganda va gidroksil gruppasi 1-8 vaziyatda joylashganda kizil va pushti rang, 1-2 vaziyatda - binafsha rang xosil kiladi. Bu reaksiyani antratsen unumlarining oksidlangan turlari beradi, kaytarilganlari esa oksidlangandan so‘ng reaksiyaga kirishadi (kaynatilib yoki perekis vodorod ko‘shish bilan oksidlanadi). YUkorida keltirilgan reaksiyaga asoslanib klassik reaksiya - Borntreger reaksiyasi tavsiya etilgan. 0,5 g maydalangan sano barglarini konus shaklidagi kolbaga solinadi va 10 ml 10% li ishkor eritmasi bilan bir necha minut kaynatiladi, sovitilgandan so‘ng filtr orkali bo‘luvchi voronkaga filtrlanadi. Filtratga kuchsiz kislotali sharoit xosil bo‘lgunga kadar (kizil rang sarikka o‘tadi) suyultirilgan xlorid kislotasi solinadi va 10 ml efir bilan chaykatiladi. Bunda efir sarik rangga bo‘yaladi. Efir kavatini ajratib olib, uning 5 ml ni 5 ml 10% li ammiak bilan chaykatilganda ammiak kavati to‘k kizil rangga bo‘yaladi. Antratsen unumlarini Xalkaro farmakopeya usuli bilan aniklash. 0,1 g maydalangan sano barglarini 100 ml xajmi 10 ml suyultirilgan sulfat kislotasi bilan 2 minut davomida kaynatiladi. Issik xolda filtrlanadi, sovigandan so‘ng filtratni bo‘luvchi voronkada baravar xajmdagi benzol bilan bir minut davomida chaykatiladi. Benzol kavati ajratib olinadi, uni yarim xajmdagi suyultirilgan ammiak bilan chaykatiladi va 15 minutga koldiriladi. Ammiakli kavat kizil-binafsha rangga bo‘yaladi. Mikrosublimatsiya. Antratsen unumlarining borligini mikrosublimatsiya metodi bilan tasdiklash mumkin. Buning uchun buyum oynachasiga maydalangan sano barglaridan solinadi, boshka buyum oynachasi bilan ustki burchak xosil kilib yopiladi (2 ta buyum oynachasi orasiga probka bo‘lagi ko‘yiladi) va asbest setkasi ustiga kuyib kizdiriladi. Bunda sarik yoki zargaldok rangli bug xosil bo‘ladi va u yukori buyum oynachasida kristallanadi va unga ishkor eritmasi tomizilganda kizil-binafsha rangga bo‘yaladi.

Antratsen unumlarini xromatografiya usuli bilan xam aniklash mumkin. Buning uchun 0,3 g sano barglarini 3 ml spirt bilan 5 minut davomida kizdiriladi. Sovigandan so‘ng filtrlanadi. So‘ngra filtratdan kapillyar yordamida, yupka qavatli xromatografiya plastinkasining (silufol) start chizigiga tomiziladi va etilatsetat- chumoli kislota-suv (10:2:3) aralashmasi solingan xromatografiya idishiga joylashtiriladi. Xromatografiya vakti 30-40 minut. Xromatogrammani xavoda kuritiladi va ultrabinafsha nurda ko‘rib, xosil bo‘lgan doglar belgilanadi. So‘ngra xromatogrammada natriy ishkorini 5% li spirtdagi eritmasi bilan yoki ammiak bugi bilan ishlov beriladi va yana ultrabinafsha nurlarida ko‘riladi. Ayni bir vaktda xromatografiya kilinadi. Xosil bo‘lgan doglarning rangi aniklanadi va R f ni xisoblab chikiladi. Antratsen unumlarining mikdoriy analizi. 0,05 g anik o‘lchab olingan maydalangan sano barglarini 100 ml xajmli konussimon kolbaga solinadi va 7,5 ml konsentrlangan sirka kislotasi solinadi. Kolbaga kaytarma sovutkich bilan biriktiriladi va kaynab turgan suv xammomida 30 minut davomida kizdiriladi. So‘ngra kolbadagi aralashma sovutilib, unga sovutkich orkali 30 ml efir kuyiladi va aralashma yana 15 minut kaynatiladi (sovitilgan suv xammomida) va aralashma paxta-filtr orkali xajmi 250 ml bo‘lgan bo‘luvchi voronkaga filtrlanadi. Kolbadagi sano barglariga yana efir solinib, 15 minut kaynatiladi. Efirli ajratmani birlamchi ajratma ustiga paxta filtr orkali filtrlanadi. Sano barglari solingan kolbani va voronkani paxta-filtr bilan 2 marta 10 ml efir bilan yuviladi. Bo‘luvchi voronkadagi ajratmaga 100 ml ishkor aralashmasi (2% ammiak saklagan 5 % li natriy ishkori) solinadi va 3 minut davomida chaykatiladi. Bo‘luvchi voronkadagi aralashma tindiriladi va ajralgan ishkor kavati xajmi 250 ml li o‘lchov kolbasiga solinadi, bo‘luvchi voronkadagi efirli ekstraktni esa to pushti rang xosil bo‘lishi to‘xtamaguncha 25 ml dan ishkor aralashmasi bilan chaykatiladi. O‘lchov kolbasidagi suyuklik ishkor aralashmasi bilan kolbaning belgisigacha etkaziladi. Olingan ajratmaning 25 ml xajmi 100 ml bo‘lgan kolbaga solinib,

kaytaruvchi sovutkich bilan birlashtiriladi va suv xammomida aralashtirib turgan xolda 15 minut davomida kizdiriladi. So‘ngra ajratma sovitiladi va xajmi 25 ml bo‘lgan o‘lchov kolbasiga mikdoriy o‘tkaziladi xamda xajmi belgisigacha etkaziladi. Ajratmaning optik zichligi fotoelektrokolorimetrda yashil nurli filtr yordamida, kalinligi 10 mm bo‘lgan kyuvetada o‘lchanadi. Nol nuktasi distillangan suv bo‘yicha o‘rnatiladi. Juda to‘k rangli ajratma olingan xolda o‘lchashdan avval ajratmani ma’lum mikdori ishkor aralashmasi bilan ma’lum xajmga kadar suyultiriladi. Analiz kilingan ajratma tarkibidagi antratsen unumlarining konsentratsiyasi kobalt xlorid eritmasi yoki toza xoldagi antratsen unumlarining eritmasi yordamida tuzilgan kalibrovkali grafik bo‘yicha topiladi. Antratsen unumlarining kuruk sano barglariga nisbatan olingan protsent mikdori kuyidagi formula bo‘yicha xisoblanadi: s V k X ---------- a 10 (100 - h) Bu erda s - kalibrovkali grafikdan topilgan antratsen unumlarining 100 ml dagi mg mikdori; V - ishkorli ajaratmaning boshlangich xajmi; a - olingan sano barglarining gramm mikdori; h - namlik, protsent xisobida; k - kizdirilgandan so‘nggi kuyultirish koeffitsienti.

Adabiyotlar: 1.Muraveva D.A., - Farmakognoziya, M.1961, 2.Xolmatov X.X., U.A.Axmedov – Farmakognoziya, Toshkent,1995. 3.Gosudarstvennaya farmakopeya X izdaniya M. 1968. Str. 4.V.N.Zaxarova, N.I.Libizova, X.A.Aslanov «Lekarstvenn ы e ve щ estva iz rasteniy i sposob ы ix proizvodstva» M.1986g.

Похожие

Saponinlar kimyosi va texnologiyasi

Kumarinlar kimyosi va texnologiyasi

Oshlovchi moddalar kimyosi va texnologiyasi

Bo‘yokdor ro‘yan, sano quruq ekstraktini olish texnologiyasi

Suv kimyosi