Neftning azot saqlovchi birikmalari

Neftning azot saqlovchi birikmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

261 KB

Neftning azot saqlovchi birikmalari Reja:  Neftning neytral azot – organik birikmalari  Neftning oltingugurt saqlovchi birikmalari  Neftning oltingugurt bo`yicha tasniflanishi  Kerosin va moy fraksiyalaridagi yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar  Merkaptanlar  Elementar oltingugurt, vodorod sulfid  Sulfidlar  Alifatik sulfidlar.  Tiofenlar  Disulfidlar  Neftdagi sulfidlarning termokimyoviy o`zgarishlari, oksidlanishi  Neftning kislorod saqlovchi birikmalari  Neft kislotalari  Fenollar  Efirlar

Neft tarkibida azot birikmalari kislorodli va oltingugurtli birikmalarga nisbatan anchagina kam miqdorda bo`lib, odatda 0,02 0,56% (massaviy) miqdorda bo`ladi. Ular boshqa geteroatomli birikmalar kabi fraksiyalarda notekis taqsimlangan bo`lib, ko`pincha ularning yarmidan ko`pi smola - asfalten qismida mavjud. Neftning azotli birikmalari o`zlarining kimyoviy xossalariga asosan azotli asoslarga va ajratish hamda identifikatsiya qilish og`ir muammo bo`lgan azot saqlovchi neytral birikmalarga bo`linadi. Azotli asos birikmalar kislotalar yordamida neft tarkibidan osongina ajratib olinadi. Neytral azot saqlovchi birikmalarni esa ajratib olish va ularni identifikatsiya qilish og`ir muammodir. Quyida eng ko`p o`rganilgan azotli asoslar haqida ma'lumot keltirilgan. Ko`rsatilgan azotli birikmalarning alkilli hosilalari (asosan metil- va etilli hosilalar), hamda ularning alisiklik va aromatikli (neytral) gomologlari bo`lishi mumkin: R - C  N Nitrillar Ayrim neftlarda, hatto tiniq fraksiyalarda ham molekulasida azot va oltingugurt atomi bo`lgan tioxinolinlar yoki azot va kislorod atomi bo`lgan gidroksipiridin, gidroksixinolin birikmalar ham uchratiladi. NH 2А nili n R | R x А romatik aminlar NH 2А kridi n N Piridi n N Xinoli n N Fenantri din N Piperidin NН Izoxinoli n N Benzxinoli n N Ar (CH 2 ) x N C = O R А romatik amidlar (а sos ) NH Pirrollar R

Molekulasida indol- va karbazolxinolinlar - ikki azoti bo`lgan birikmalar ham aniqlangan. Neftning neytral azot – organik birikmalari Azot saqlovchi neytral birikmalar asosan pirrol, indol va karbazol hosilalari, hamda kislota amidlaridan iborat. Pirrolning alifatik qator hosilalari neftdan ajratib olinmagan, biroq, ularning mavjudligi haqida fikr - gumonlar ham yo`q emas. Pirrolning aromatik hosilalari bo`lmish indol, karbazol va ularning gomologlari topilgan va neftdan ajratib olingan. Masalan, AQSh neftlarida quyidagi birikmalar va ularning hosilalari borligi aniqlangan: Karbazol, benzokarbazol hosilalarining miqdori yuqori qaynaydigan fraksiyalar (450-540 0 C) da ortib borib, azotli birikmalarning asosiy qismini tashkil qiladi. Undan tashqari, og`ir neft qoldiqlarida porfirinlar (metin ko`prigi orqali bog`langan 4 pirrol halqasi) va kislota amidlari mavjuddir. Benzin fraksiyalarida azot amalda aniqlanmaydi. Azotli birikmalar azotli asoslarining ko`pchilik qismi dizel va keng gazoyl fraksiyalarida yig`ilgan. Azotli birikmalarning asosiy massasi 500 0 C gacha haydaluvchi fraksiyadan so`ng qolgan qoldiqda kuzatilib, asosan karbazol va pirrol hosilalaridan, ya'ni, neytral azotli birikmalardan iborat bo`ladi. Azotli asoslarga esa qoldiqdagi azotning 1/3 qismi to`g`ri keladi. Neftning oltingugurt saqlovchi birikmalari Hozirda neft zaxiralarining dunyo bo`yicha ko`pchilik qismi oltingugurtli yoki yuqori oltingugurtli hisoblanadi. Ushbu neftlarni qayta ishlash va neft mahsulotlarini yoqilg`i sifatida ishlatish qo`shimcha xarajatlar bilan bog`liq. Benzin tarkibida oltingugurt miqdorining 0,033% dan 0,15% (massaviy) ga ko`tarilishi motorlar quvvatini 10,5% ga pasaytiradi, yoqilg`i sarfini 12% ga, dvigatellarning kapital ta'mirlanishini 2 martaga, o`rtacha ta'mirlash muddatini esa 2,1 martaga oshiradi. Ushbu holatlarda ta'mirlash davridagi to`xtashlarni kompensatsiyalash uchun mavjud mashinalar parkini 1,7 martaga oshirish lozim. Xuddi shunday zarar oltingugurtli dizel yoqilg`ilarini ishlatilganda ham kuzatiladi. Ekspluatatsiya zararidan tashqari, oltingugurtli yoqilg`ilarni ishlatish atmosfera - muhitiga katta zarar yetkazadi; dvigatellarda ularning yonishi oqibatida oltingugurt N HIndol ( Benzopirr ol ) N HКа rbaz ol N HBenzokarbaz ol

oksidlari hosil bo`lib, o`simliklarga va odam organizmiga o`ta ziyon keltiradi. Shu bois 50 - yillardan boshlab bizda va chet elda juda yuqori sur'at bilan neft mahsulotlarini oltingugurtli birikmalardan tozalash jarayonlari rivojlana boshladi. Volga - Ural, G`arbiy Sibir , , Janubiy O`zbekiston va Qozog`istonning ayrim neftlari tarkibida 1 - 2% (mass.) oltingugurt mavjud. Yuqoridagi natijalarga binoan neftning oltingugurtli birikmalari tarkibini chuqur o`rganish va ularning xossalarini, ularni yo`qotish usullarini va ishlatilishini o`rganish va bilish talab qilinadi. Xuddi kislorodli birikmalar kabi neftning oltingugurtli birikmalari ham fraksiyalarga notekis tarqalgan. qaynash haroratining oshishi bilan oltingugurtli birikmalar ham tarkibda oshadi. Oltingugurtli birikmalarning 70 - 90% i og`ir neft qoldiqlarida mujassamlangan bo`lib, ayniqsa, asfaltenli - smolali qismida ko`proq kuzatiladi. Neftning oltingugurtli birikmalarining kimyoviy tarkibi bo`yicha o`ta turli- tumandir. Neftlarda erigan holda ham, kolloid holatda ham elementar oltingugurt uchratilishi mumkin. Shu bilan birgalikda erigan vodorod sulfid, merkaptanlar (tiospirtlar), polisulfidlar, siklik sulfidlar (tiofan tipidagi) va tiofen hosilalari kuzatiladi (jadvalga qarang). Bundan tashqari aralash oltingugurt - kislorod saqlovchi birikmalar - sulfonlar, sulfoksidlar va sulfon kislotalarda mavjuddir. Neftning smolali - asfaltenli qismida tarkibida bir vaqtda oltingugurt, azot va kislorod atomlari bo`lgan murakkabroq birikmalar ham kuzatiladi. Hozirda neftda 250 dan ortiq oltingugurt saqlovchi birikmalar topilgan. Ularning asosiy ko`pchiligi yengil va o`rta distillat fraksiyalaridan ajratib olingan. Neftning oltingugurtli birikmalarining asosiy qismi - yuqori molekulyar massa va qaynash haroratiga ega bo`lib, ularning ko`pchiligi (70-90%) mazut va gudron tarkibida kuzatiladi. 17-jadval Ayrim neftlardagi oltingugurt miqdori Kon Oltingugu rt miqdori, % Kon Oltingug urt miqdori, %

Surahan 0,02-0,08 Romashkin 1,62 Dossor 0,11-0,15 Т yumen ( Sibir ) 1,5-2,0 Grozniy 0,20-0,25 Bavlin (Та tariston ) 1,22-2,45 Ма ykop 0,18-0,28 Ishimboy 2,5-2,95 К rasnokams k 0,58-0,96 Stavropol 2,58 Ма rkov ( Sibir ) 0,46 А rlan 2,79 Saxalin 0,33-1,28 Buguruslan 2,92 Uxta 1,12-1,24 Ха u - Dog’ ( O’zbekiston ) 3,22 Т uymazin 1,47 Uch qizil ( O’zbekiston ) 1,82-6,32 18-jadval Neftning identifikatsiyalangan induvidual oltingugurtli birikmalari Uglevodorod sinfi, gomologik qatori Uglerod atomlari soni Identifikatsiyalang an birikmalar soni 1 2 3 Ме rkaptanlar А lifatik SHC n H 2n+1 C 1 – C 8 39 Siklik SHC n H 2n-1 C 6 8 Sul’fidlar А lifatik C n H 2n+2 S С 2 – С 8 46 Siklik C n H 2n S C 4 – C 14 48 Siklik C n H 2n-2 S C 7 – C 11 21 Tioadamantan C n H 2n- 4 S С 9 1 А romatik C n H 2n-6 S С 10 5 Т ioindanlar C n H 2n-8 S С 8 – С 12 21 Disulfidlar va tionilsulfidlar А lifatik C n H 2n+2 S С 2 – С 4 3 C n H 2n-4 S 2 С 8 1 Tiofenlar C n H 2n-4 S С 4 – С 9 19 Sikloalkanotiofenlar C n H 2n-2 S С 7 – С 8 3 Benzo –, dibenzo –, nafto –, benzonaftotiofenlar : C n H 2n-16 S С 8 – С 11 16

1 2 3 C n H 2n-16 S С 12 – С 16 10 C n H 2n-22 S С 12 – С 13 2 Turli siklik strukturalar Т ionotiofenlar C n H 2n-8 S 2 С 7 2 Benzoditiofenlar C n H 2n- 14 S 2 С 8 – С 9 2 А tsenaftenotiofenlar C n H 2n- 18 S С 14 2 19-jadval Yuqori oltingugurtli neftlarda oltingugurtli birikmalarning taqsimlanishi Region Oltingugur t miqdori , % (ма ss .) Oltingugurtning uning umumiy miqdoriga nisbatan taqsimlanishi Merka p- tanlar Sulfid- lar Tiofen gomologlari va yuqori molekulyar strukturalar Boshqirdisto n 1,9-4,0 0,10 6-40 50-94 Tatariston 0,9-4,0 0-2,6 11-36 61-89 Kuybishev obl. 2,0-3,7 0,09- 7,3 7,4- 24 69-92 Orenburg obl 2,6-3,2 0,72- 2,7 73,- 20 77-92 Perm obl. 1,0-3,1 0-7,2 7,6- 29 63-93 Sibir 0,9-3,0 0-74 0-28 26-92 Neftning oltingugurt bo`yicha tasniflanishi

a) Mavjud texnologik tasnif (Sergiyenko tomonidan taklif etilgan) bo`yicha neftlar, undagi oltingugurt miqdoriga qarab uch sinfga bo`linadi: 1. Kam oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 0,5 % dan kam, neftga nisbatan. 2. Oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 0,5-2,0 % (mass.). 3. Yuqori oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 2 % (mass.) dan ortiq. b) Amerika neft instituti taklifiga ko`ra neftlar oltingugurt miqdori bo`yicha [neftga nisbatan % (mass.)] 4 guruhga ajratilgan: 1. Oltingugurtsiz neft, oltingugurt miqdori (S)  0,2% (mass.). 2. Kam oltingugurtli neft, S miqdori 0,2-1 % (mass.). 3. Oltingugurtli neft, S miqdori 1-3 % (mass.). 4. Yuqori oltingugurtli neft, S miqdori 3 % (mass.)dan ortiq. 20-jadval Turli neftlarning 200-250 0 C fraksiyasidagi S miqdori Ко n Oltingugurt miqdori, % (mass.) umumiy (S um ) elementar (S el ) disulfid (S dis ) Sovet (Tomsk obl.) 0,22 0,0001 0,0034 Sovet (Tomsk obl.) 0,16 0 0,0022 Pravdin (Tyumen obl.) 0,02 0,0001 0,004 Ust-balik (Tyumen obl.) 0,12 0,0013 - Markov (Irkutsk obl.) 0,75 0,0017 - 21-jadval Po`lat korroziyasining intensivligi (Gidrotozalangan yoqilg`i + 0,01% merkaptanli oltingugurt, namlik) Qo`shimchasiz 1,6 г/м 2 Detsilmerkaptanli 2,5 г/м 2

Siklogeksilmerkaptanli 13,1 г/м 2 Benzilmerkaptanli 11,1 г/м 2 n - Tiokrezolli 10,4 г/м 2  - Tionaftolli 17,0 г/м 2 22-jadval Benzin fraksiyasidagi merkaptanlar Etil merkaptan С 2 Н 5 SH Ikkilamchi - propilmerkaptan СН 3 СH(SH)CH 3 Ikkilamchi - butilmerkaptan СН 3 СH(SH)C 2 H 5 Uchlamchi - butilmerkaptan (СН 3 ) 3 СSH  - Metil, propilmerkaptan С H 3 – CH 2 – CH(CH 3 )SH Butilmerkaptan С 4 H 9 SH  ,  - Dimetil,propilmerkaptan С H 3 CH(CH 3 )CH(CH 3 )S H  - Metil,butilmerkaptan С H 3 (CH 2 ) 2 CH(CH 3 )SH Amilmerkaptan C 5 H 11 SH 23-jadval Benzin fraksiyasidagi sulfidlar Sulfidlarning nomi Qaynash harorati, 0 C Dimetilsulfid 37,3 0 C Metil, etilsulfid 66,6 0 C Metil, izopropilsulfid 84,8 0 C Dietilsulfid 92,06 0 C Metil, propilsulfid 95,5 0 C Etil, izopropilsulfid 107,4 0 C Etil, propilsulfid 118,5 0 C

Diizopropilsulfid 120,0 0 C Propil, izopropilsulfid 132,0 0 C Etil, ikkilamchi - butilsulfid 135,65 0 C Dipropilsulfid 142,8 0 C Propil, izobutilsulfid - Butil, propilsulfid - Dimetilsulfid - CH 3 SCH 3 ; Metil, etilsulfid - CH 3 SC 2 H 5 va hokazo Kerosin va moy fraksiyalaridagi yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar 6,7 - kondensirlanmagan sistemalar va unga o`xshashlar Neft haydalganda hosil bo`ladigan kerosin va moy fraksiyalari tarkibida yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar bo`ladi. Ular asosan polisiklik tuzilishga egadir. Neftdan individual yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalarni ajratib olish o`ta qiyin vazifadir. Eng ehtimoli ko`p yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar tiplari quyidagilardan iborat bo`lib, ularning asosiy tuzilish elementlari: benztiofen (1), benztiofan (2), tionaften (3), dibenztiofen (4), naftotiofen (5), kondensirlanmagan S benztiofen1 . S2 . benztiofan S3 . tionaften S4 . dibenztiofen S naftotiof an5 . S(СН 2 ) n6 . S(СН 2 ) n7 .

sistemalar va unga o`xshashlar (6,7). Neft tarkibida tiofan yoki siklik sulfidlar (polimetilensulfidlar) topilgan bo`lib, to`yingan 5 yoki 6 a'zoli oltingugurt atomli geterosikllardir. Shu bilan birgalikda tiofen va uning gomologlari neftni yuqori haroratlarda qayta ishlash mahsulotlarida topilgan. Merkaptanlar Merkaptanlar yoki tiospirtlar, yangi nomenklatura bo`yicha esa tiollar, R - SH tuzilishga ega. Metilmerkaptan (yoki metantiol) – CH 3 SH 5,9 0 C qaynash haroratiga ega bo`lgan gaz. Etilmerkaptan va yuqoriroq molekuyar gomologlari suvda erimaydigan suyuqlik. C 2 -C 6 – merkaptanlarning qaynash harorati 35-140 0 C chegarasida. Merkaptanlar o`ta noxush hidga ega. Quyi namoyandalarida ushbu hid o`ta intensiv bo`lib, etilmerkaptan uchun ushbu ko`rsatkich 0,6  10 -4 –2  10 -6 % konsentratsiyalarda kuzatiladi. Merkaptanlarning ushbu xossasi shaharlarni gaz bilan ta'minlash amaliyotida gaz tizimidagi nosozliklardan ogohlantirish uchun qo`llaniladi. Ular maishiy gazga odorant sifatida qo`shiladi. Neft tarkibida merkaptanlar miqdori ko`p emas. Merkaptanlar 300 0 C gacha qizdirilganda H 2 S ajratib chiqaradi va disulfid hosil bo`ladi. Yuqoriroq haroratda esa u H 2 S ga va mos holdagi to`yinmagan uglevodorodga parchalanadi. 2С 5 Н 11 SH C 5 H 11 – S – C 5 H 11 + H 2 S  С 5 Н 11 SH C 5 H 10 + H 2 S  Yumshoq sharoitlarda (kuchsiz oksidlovchilar va havo yordamida) oksidlansa, merkaptanlar disulfidlarni hosil qiladi: 2C 3 H 7 SH C 3 H 7 SSC 3 H 7 + H 2 O Tabiiy oksidlovchi sifatida havo kislorodi, laboratoriya sharoitida esa - yod xizmat qiladi: 2C 3 H 7 SH + J 2  C 3 H 7 SSC 3 H 7 + 2HJ300 0 С 600 0 С O 2 , 25 0 С

Oksidlanish darajasi nafaqat molekulaning uglevodorod qismi tuzilishiga, C- H va S-H bog`larining mustahkamligiga ham bog`liqdir. Neft mahsulotlari muhitida merkaptanlar bilan gidroperoksidlar va erigan holdagi kislorod quyidagi sxemaga oid reaksiyalarga uchraydi: RSH + 3R | OOH  RSO 3 H + 3R | OH; 2RSH + 3O 2  2RSO 3 H RCH 2 SO 3 H + O 2  RCH(OOH)SO 3 H  RCHO + H 2 SO 4 Merkaptanlar oson oksidlanishlari evaziga gidroperoksidlarni parchalaydilar va uglevodorodlarning oksidlanishini tormozlaydilar. Kuchli kislota (HNO 3 ) esa merkaptanlarni sulfokislotalargacha oksidlaydi: С 3 H 7 SH C 3 H 7 SO 2 OH Og`ir sharoitlarda, yuqori haroratlarda katalitik aktiv metallar ishtirokida kuchli oksidlovchilar (KMnO 4 , H 2 O 2 ) ta'sirida tiollar sulfokislotalargacha, hattoki sulfat kislotagacha oksidlanishi mumkin. Kimyoviy xossalari bo`yicha merkaptanlar spirtlarni eslatadi. Ishqorlar va og`ir metall oksidlari bilan merkaptidlarni hosil qiladi. Merkaptanlarning og`irligi qanchalik yuqori bo`lsa, ularning merkaptidlari suv bilan shunchalik oson gidrolizlanadi va ishqor yordamida tozalab yo`qotishni qiyinlashtiradi. 2C 4 H 9 SH + HgO  C 4 H 9 S – Hg – SC 4 H 9 + H 2 O C 4 H 9 SH + NaOH C 4 H 9 SNa + H 2 O Reaksiyaga kirishish qobiliyati va metallarga korroziyaviy ta'siri merkaptanlardagi radikallarning tuzilishiga juda bog`liqdir. Merkaptanlar o`ta reaksion qobiliyatga ega birikmalar bo`lib, ularning ushbu xususiyatlaridan neft va neft mahsulotlarining kimyosi, texnologiyasi va ximmotologiyasida foydalanish mumkindir. Tovar neft mahsulotlarida merkaptanli oltingugurtning miqdori chegaralab qo`yilgan. Masalan: reaktiv yoqilg`ilarda 0,001 - 0,005%; dizel yoqilg`isida 0,01%. Yildan – yilga ushbu talablar yanada og`irlashib boradi. HNO 3

Merkaptanlar tovar mahsulotlarida o`ta zararli qo`shimcha bo`lib, korroziyani vujudga keltiradi (ayniqsa rangli metallarda); kreking benzinlarda smola hosil bo`lishiga yordam beradi va neft mahsulotlariga o`ta qo`lansa hid beradi. Merkaptanning ishqor va metall tuzlari (natriy sulfid) bilan o`zaro ta'sirlashuvi - ularni yengil va o`rta neft fraksiyalaridan ajratib olishda qo`llaniladi. Benzinlar demerkaptanizatsiya qilinganda ularga ishqor eritmasi bilan spirt va natriy sulfid qo`shiladi (Solyutayzer, Bender jarayonlari). Mis (I) xlorid yoki kobaltning ftalotsianinli sulfoxosilalari – oksidlash katalizatorlari sifatida ishlatiladi. Elementar oltingugurt, vodorod sulfid Ushbu birikmalar neft va neft mahsulotlari tarkibida kichik konsentratsiyalarda mavjud. Odatda elementar oltingugurt va H 2 S neft tarkibida bo`lmaydi. Ular asosan oltingugurt – organik birikmalarning parchalanish ikkilamchi mahsulotlari sifatida hosil bo`ladi (haydash jarayoniga termik ta'sir, destruktiv qayta ishlash, neft fraksiyalarini qayta tozalash). Merkaptanlarni oksidlash jarayonida esa disulfidlar hosil bo`ladi. Neft 180-260 0 C da qizdirilganda H 2 S hosil bo`lib, ajralib chiqadi. Bunda mavjud elementar oltingugurt miqdoriga qarab quyidagi reaksiyalar sababli hosil bo`ladigan H 2 S miqdori ortib boradi. RH + S  RSH; 2RSH  RSR + H 2 S Ushbu reaksiyalardan ko`rinib turibdiki, yuqori haroratlarda neft fraksiyalarida elementar oltingugurt, merkaptanlar va H 2 S lar orasida bir - biriga aylanish reaksiyalari mavjud ekan. 265-310 0 C ga uglevodorod fraksiyasini qizdirilganda (elementar oltingugurt ishtirokida) mahsulot tarkibi jarayon haroratiga bevosita bog`liq bo`lib qoladi. Ushbu jarayon konsentrlangan H 2 SO 4 (ilgaridan oltingugurtdan tozalangan) ishtirokida uch soat davomida azot muhitida olib borilgan. 24-jadval 265-310 0 C fraksiya tarkibining qizdirish haroratiga bog`liq holda o`zgarishi

Ko`rsatkich lar Qizdi rishsi z Harorat, 0 C 30 0 60 0 100 0 200 0 250 0 Oltingugurt miqdori, % da: elementar merkaptanli 0,44 0 0,44 0 0,44 0 0,44 0 0,36 0,007 0,005 0,024 H 2 S ajralib chiqishi, % da 0 0 0 0 0,012 0,274 Jadval ma'lumotlaridan ko`rinib turibdiki, 200 0 C harorat atrofida yuqorida keltirilgan reaksiyalar keta boshlar ekan. Hosil bo`layotgan merkaptanlar, elementar oltingugurt, H 2 S neft mahsulotlarini ishlab chiqarishda va qo`llashda ishlatiladigan rangli metallardan tayyorlangan yoqilg`i aparaturalari detallarini korroziyaga uchratadilar. Neft va neft mahsulotlari tarkibidagi elementar oltingugurt, H 2 S va disulfidlar, kichik konsentratsiyalari tufayli, kimyoviy xom ashyo manbai sifatida amaliy ahamiyatga ega emas. Sulfidlar Hozirgi vaqtda neft sulfidlari katta ahamiyatga ega. Ular distillatlardan ajratib olinib, maqsadga muvofiq mahsulot, sulfoksidlar olishda oraliq mahsulot va analitik reagentlar sifatida ishlatiladi. Neft va neft mahsulotlari tarkibida quyidagi asosiy tipdagi sulfidlar mavjud: alifatik (alkanli) - tiaalkanlar, tiaalkenlar, tiaalkinlar (I); arenli - diarilsulfidlar (II); sikloalkanli - tiatsikloalkanlar (III); aralash tuzilishli - alkilarilsulfidlar, ariltiaalkanlar (IV). R – S – R | Ar – S – Ar n  1 R – S – Ar (СН 2 ) nСН 2 S

(I) (II) Ar – C n H 2n – S – Ar (III) (IV) bu yerda: R, R | - to`yingan va to`yinmagan alifatik uglevodorod radikallari; Ar - benzol halqasi. I tip sulfidlarga – R va R | lari normal va tarmoqlangan alkil hosilalarini, II tipiga difenilsulfidni, III tipiga tiofan (tetragidrotiofen, tiotsiklopentan), tiotsiklogeksan, tiotsiklogeptan va boshqalar hamda ularning gomologlarini, IV tipiga turli tipdagi radikalli hosilalarini keltirish mumkin. Sulfidlar amalda hamma neftlar, hattoki kam oltingugurtli neft tarkibida ham mavjuddir. Eng yuqori sulfidli neftning o`rta distillatlarida sulfidlar resursi o`ta yuqori bo`lib, 1 mln. tonna neftga hisob qilinganda 80 - 100 ming tonna va undan ham mo`ldir. Yuqori olitingugurtli O`rta Osiyo neftlari fraksiyalarida juda ko`p miqdorda sulfidlar kuzatiladi. Izlanishlar shuni ko`rsatyaptiki, neftning o`rta distillatlarida asosan alkiltiasikloalkanlar, alkiltiabisikloalkanlar, alkiltiauchsikloal-kanlar mavjud bo`lib, kamroq miqdorda tiaalkanlar va alkilsikloalkilsulfidlar kuzatiladi. Sulfidlar – tuzilishi bo`yicha oddiy efirlarning analoglaridir. Sulfidlarning xarakterli kimyoviy o`zgarishlari geteroatom-larning elektron tuzilishi bilan belgilanadi. Oltita valent elektronlaridan 3p lari juftlashmagan bo`lib, qo`zg`atilgan holatda ular 3d - orbitalni egallaydi, gibridlangan [3p3d] - funksiyalar bilan ifodalanadi va  - elektronlar xususiyatlarini namoyon etadi. Ayrim neft sulfidlari haqida quyida to`laroq ma'lumot keltiramiz. Alifatik sulfidlar. Alifatik sulfidlar yoki tioefirlar, ya'ni, nomenklatura bo`yicha tioalkanlar R – S – R I tuzilishiga ega. Ushbu moddalar noxush hidga ega bo`lgan suyuq birikmalardir. C 2 -C 7 sulfidlar yuqori bo`lmagan qaynash haroratiga ega bo`lib, neftni haydaganda benzin distillatlari tarkibiga o`tadi. Alifatik sulfidlar (hammasi bo`lib 24 tasi aniqlangan) odatda benzin, kerosin, dizel yoqilg`isi tarkibida bo`lib, jami oltingugurt birikmalarining 50  80% gacha miqdorini tashkil qiladi. Sulfidlar

kimyoviy xossalari bo`yicha neytral moddalar bo`lib, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Sulfidlar H 2 SO 4 da yaxshi eriydi. Ularning xarakterli xususiyatlaridan biri – ko`pchilik birikmalar bilan turg`un kompleks birikmalar hosil qilishidir. Ushbu moddalarga vodorod ftorid, HBr, BF 3 , simob hloridi, AlBr 3 , SnCl 4 , TiCl 4 , RSO 2 va boshqalar misol bo`ladi. Kuchli oksidlovchi ta'sirida sulfidlar sulfoksid orqali sulfonlargacha oksidlanadilar. C 2 H 5 – S – C 2 H 5 (C 2 H 5 ) 2 SO  (C 2 H 5 ) 2 SO 2 400 0 C va undan yuqorida sulfidlar parchalanib, H 2 S va to`yinmagan uglevodorodlar hosil qiladi. CH 3 –CH 2 –S–CH 2 –CH 2 –CH 3 CH 2 =CH 2 +H 2 S+CH 2 =CH–CH 3 Etilpropilsulfid Etilen Propilen Ayrim neftlarda ko`p bo`lmagan miqdorda disulfidlar R - S - S - R ham mavjud bo`lib, ular qizdirilganda S, H 2 S va merkaptanlar hosil qiladi. Tiofanlar Tiofanlar yoki siklik sulfidlar (polimetilen sulfidlar) neft tarkibida topilgan bo`lib, to`yingan 5 - 6 a'zoli oltinggurt atomi bilan hosil qilingan geteroatomli sikllardir. Tiofan 121 0 C da qaynaydigan noxush hidli suyuqlik. Pentametilensulfid 141,8 0 C da qaynaydi. Siklik sulfidlar metallar bilan reaksiyaga kirishmaydilar, ochiq halqali sulfidlarga nisbatan ancha termik barqarordirlar. Turli neftlardan 20 ga yaqin monosiklik sulfidlar ajratib olingan. KMnO 4 400 0 S CH 2 CH 2 CH 2 S CH 2CH 2 Pentametilensu lfidH 2 C H 2 C CH 2 CH 2 S Т iofan ( tetragidrotifen, tetrametilensulfid )

HC HC CH CH S Tiofe nTiofan – halqani C-S bog`i bo`yicha parchalanishi orqali oksidlanadi: Tiofenlar 1883 yilda toshko`mir smolasida tiofen topilgan. Tiofen va uning hosilalari neftning yuqori qaynovchi fraksiyalarida (kerosin, dizel yoqilg`isi, moylarda) 50-80% gacha miqdorda mavjuddir. Keyinchalik ular neftni yuqori haroratli qayta ishlash mahsulotlarida ham mavjudligi ko`rsatilgan. Tiofenlarning termik o`ta barqarorligi bilan oltingugurtli neftlarning pirolizi mahsulotlarida mavjudligi tushuntiriladi. Tiofen va uning gomologlari aromatik hidli suyuqliklardir. Ular o`z fizik- kimyoviy xossalari bo'yicha benzol uglevodorodlariga yaqindir. Tiofen H 2 SO 4 da yaxshi eriydi va ushbu xossadan toshko`mir benzolini tiofendan tozalashda foydalaniladi. Neft fraksiyalarini konsentrlangan H 2 SO 4 bilan ishlov berilganda benzol halqasi kabi tiofen halqasi ham sulfurlanadi. Simob II xlorid (HgCl 2 ) bilan ishlov berilganda esa tiofenning simobli birikmasi hosil bo`ladi. Tiofen halqasi saqlovchi birikmalar konsentrlangan HNO 3 bilan o`zaro ta'sirlashganda tiofen halqasi nitrolanmay oksidlanib, H 2 O, CO 2 va H 2 SO 4 hosil qiladi. Kerosin fraksiyasi gidrotozalanganda sulfidlarni uglevodorodlarga to`la gidrogenolizi kuzatiladi va tiofen birikmalarning qisman quyidagi reaksiyalari ham ketadi: S [O ] S O [O ] [O ] OS O HO - S - CH 2 CH 2 CH = CH 2OO S + 2HgCl 2  ClHg HgCl + 2HCl S S HNO 3 H 2 O + 4CO 2 + H 2 SO 4 H 2 SH 2 CH 2 = CH - CH 2 CH 3 H 2 CH 3 CH 2 CH 2 C H 3H 2 H 2 CH 2 = CHCH 2 CH 2 SH S S

Tiofenlar oksidlovchilar ta'siriga o`ta barqarordir. Alkil tiofenlarni kimyoviy xomashyo sifatida ishlatilganda ular katalitik dealkillanishi, izomerlanishi va degidrirlanishi quyidagi sxema bo`yicha ketishi mumkin: Alifatik sulfidlardan farqli o`laroq termokatalitik jarayonlarda monosiklik sulfidlardan faqat vodorodsulfid hosil bo`ladi, merkaptanlar esa amalda kuzatilmaydi. Katalitik kreking sharoitlarida diaril sulfidlar aren va mos holdagi tiollarga aylanadilar: Kuchli oksidlovchilar (nitrat kislota, KMnO 4 , konsentrlangan vodorod peroksid) sulfidlarni avval sulfoksidlargacha, so`ng sulfonlargacha oksidlaydi: Disulfidlar Neft tarkibida ko`p bo`lmagan miqdorda uchraydilar. Ularning reaksion qobiliyati sulfidlarga nisbatan yuqoriroq bo`lib, kimyoviy xossalari bo`yicha ularga o`xshashdir. Ular qizdirilganda oson parchalanib merkaptanlar, H 2 S va uglevodorodlar hosil qiladi. Neftdagi sulfidlarning termokimyoviy o`zgarishlari, oksidlanishi Zamonaviy yoqilg`ilarning aksariyat qismi oltingugurtli xomashyodan olinadi. S CH 2 CH 2 R S + CH 2 = CHR S CH 2 R S CH 2 R S CH 2 CH 2 R S CH = CHR S + S H Difenilsul’fi d Tiofenol ( fenilsulfi d ) C 2 H 5 - S - C 2 H 5 H 2 O 2 О ОS = ОC 2 H 5C 2 H 5 H 2 O 2 C 2 H 5C 2 H 5 S Dietilsulfo n

Neft sulfidlari kimyoviy o`zgarishlarga uchrashi mumkin. Ushbuni hamma neft va neft mahsulotlarini qayta ishlash kimyoviy texnologiyasida va ximmotologiyasida hisobga olish lozimdir. Deyarli hamma zamonaviy yoqilg`ilar oltingugurtli xomashyodan tayyorlanadi. Oltingugurt - organik birikmalar yoqilg`i sig`imlari va baklari tubida cho`kma holida ko`rinib, ular yoqilg`i filtrlari va yoqilg`i agregatlari ichki sirtida kuzatiladi. Bir yil davomida samolyotning yoqilg`i agregatlari (issiqlik almashtirgichlar, filtrlar, nasoslar) oltingugurt – organik birikmalarning 240 tonnasi bilan kontaktda bo`ladi. Kislorodli birikmalar uchun ushbu raqam 2-3 marta, azotli birikmalar uchun esa taxminan 10 marta kamdir. Neft sulfidlari quyi haroratlarda termik barqaror birikmalardir. Ular yuqori haroratlarda erkin S R – radikallarini hosil qiladi. Ushbu radikallar uglevodorodlardan protonni olib – merkaptan, alkenlar va so`ngra H 2 S va elementar oltingugurtni quyidagi sxema bo`yicha hosil qiladi. 2 1 CH R RSH R SR RSR        H SR RCH    HS R RCH    S H H HS 2     HS R RCH   2 2 2   2 2S H HS HS     S HS S H S H SH      2 2 2 2 2 S S H SH S HS       Dekalindagi dioktilsulfid geliy atmosferasida 190 0 C da merkaptan hosil qilib, so`ng hosil bo`lgan merkaptan H 2 S va oltingugurtga aylanishi kuzatilgan. C- S bog`ining uzilish energiyasi 238 kdj/mol ni tashkil etgan. Inert muhitda Arlan va Tuymazin neftlaridan 100-120 0 C da merkaptanlar, 220 0 C da esa N 2 S ajralib chiqadi.

Kislorod ishtirokida 150 0 C da 0,5  10 soat davomida alifatik sulfidlar oksidlanib, chuqur oksidlanish mahsulotlarini hosil qiladi. Jarayon ko`p bosqichli bo`lib quyidagi reaksiyalar ketadi: Butil, ikkilamchi - oktilsulfidni oksidlanish mahsulotlari ichida sulfoksidlar, sulfonlar, sulfokislotalar, to`yinmagan birikmalar, aldegidlar va ketonlar kuzatiladi. Neftning kislorod saqlovchi birikmalari Kislorod saqlovchi birikmalar neft tarkibida juda kam holatda 10% (mass.) dan ortiq bo`lishi mumkin. Neftning ushbu komponentlari: kislotalar, fenollar, ketonlar va efirlar bo`lib, kamroq hollarda laktonlar, angidridlar, furan birikmalari bo`lishi mumkin. Ushbu moddalar kislorodli birikmalarning turli sinflariga mansub bo`lib, ularning tuzilishi neftning ushbu fraksiyasidagi uglevodorod tuzilishiga ham javob beradi. Kislorod saqlovchi birikmalarning asosiy qismi asosan yuqori qaynovchi fraksiyalarda bo`lib, kerosin fraksiyasidan boshlanadi. Dobryanskiy ma'lumotlariga ko`ra kislorod miqdorining 90-95% i smolalar va asfaltenlarga to`g`ri keladi. Bestujevning umumlashtirilgan ma'lumotlariga asosan neftning kislorod saqlovchi birikmalarida normal tuzilishga ega bo`lgan C 1 -C 24 kislotalar, izo tuzilishga ega bo`lgan C 4 -C 7 alifatik kislotalar (1-, 3- metil hosilali va 1-etil hosilali), C 11 -C 15 izoprenoid kislotalar, siklopentankarbon kislotalar va ularning mono-, di- va uchmetil hosilali gomologlari, siklogeksankarbon kislota va uning mono- va trimetil hosilali gomologlari hamda turli siklopentilsirka kislotalar va siklopentilpropion kislotalar, C 8 – ikki asosli alifatik va aromatik kislotalar, C 3 -C 6 alifatik va C 13 -C 15 siklik ketonlar, hamma (uch) krezollardan iborat, turli ksilenollar va  – naftol hamda boshqa murakkabroq tuzilishli birikmalardan iborat fenollar mavjuddir. Neft kislotalari Ushbu termin oxirgi vaqtda ko`p qo`llanilib, neft va uning fraksiyalariga kiruvchi hamma kislotalar tushuniladi. Ushbu terminni naften kislotalardan farqlash lozim. Siklopentan- va siklogeksankarbon kislotalari oxirgi terminga oiddir. Neftning o`rta va yuqori fraksiyalarida uchraydigan kislotalar asosan naften kislotalardan iboratdir.   2R - S - OH R - S - R [O ] R - S - R [O ] O R - S - R O O [O ] OO

Fenollar Fenollar - kislorod saqlovchi birikmalar ichida neftdagi miqdori bo`yicha kislotalardan so`ng ikkinchi o`rinda turadi. Neft tarkibida fenolning miqdori ko`p emas. Og`irroq mahsulotlar ichidan fraksiya holida polisiklik fenollar ajratib olingan. Efirlar Efirlarning asosiy massasi 370 0 C dan yuqorida qaynovchi fraksiyada mavjud bo`lib, og`ir qoldiqlarning 1,3% miqdorini tashkil qiladi. Efirlar to`yingan xarakterga ega. Ketonlar, laktonlar, furan birikmalar neft tarkibida juda oz bo`ladi.

Adabiyotlar 1. Бык С.Ш., Фомина В.И. Газовые гидраты. – М.: ВИНИТИ, 1970. 2. Добрянский А.Ф. Химия нефти. – Л.: Гостоптехиздат, 1961. 3. Иванова Л.В., Корнеев М.И., Юзбашев В.Н. Технология переработки нефти и газа. – М.: Химия, 1966. 4. Кожевников А.В. Химия нефти. – Л.: СЗПИ, 1974. 5. Мартыненко А.Г. Производство и применение жидких парафинов. – М.: Химия, 1978. 6. Петров А.А. Химия алканов. – М.: Наука, 1974. 7. Ходжаев Г.Х., Рябова Н.Д., Дмитриев П.П. – В кн.: Нефти Узбекистана. – Т.: Фан, 1958. 8. Черножуков Н.И. Технология переработки нефти и газа. Ч. З. – М.: Химия, 1966. 9. Эрих В.Н., Расина М.Г., Рудин М.Г. Химия и технология нефти и газа. – Л.: Химия, 1977. 10. Нефти СССР. Справочник. – М.: Химия. Т. 1, 1971; Т. 2, 1972; Т. 3, 1973; Т. 4, 1974; дополнит. том, 1975. 11. Петров А.А. Химия нафтенов. – М.: Наука. 1971. 12. Соколов В.А., Тихомолова Т.В. Химический состав нефтей и природных газов в связи с их происхождением. – М.: Недра, 1970.

Похожие

Azot saqlovchi organik birikmalar va oqsillar

Neftning smolali - asfaltenli moddalari

Bog‘langan azot birikmalari texnologiyasi. Elementar azotning asosiy xususisiyatlari va bog‘lash usullari

Uglevodorodlarni galoidli birikmalari

Fosfor va uning birikmalari. Mishyak, surma, vismut birikmalari