Bog‘langan azot birikmalari texnologiyasi. Elementar azotning asosiy xususisiyatlari va bog‘lash usullari

Bog‘langan azot birikmalari texnologiyasi. Elementar azotning asosiy xususisiyatlari va bog‘lash usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Bog‘langan azot birikmalari texnologiyasi. Elementar azotning asosiy xususisiyatlari va bog‘lash usullari Reja: 1. Azot birikmalarining ahamiyati. 2. Azot sanoati xom ash’yolari. 3. Azotning aylanishi. 4. Azotning fizik-kimyoviy xususiyatlari. 5. Elementar azotning bog‘lash usullari. 6. Kalsiy sianamidi olishning ToshKTI usuli haqida. Tayanch iboralar: gidrozin, Kevindish usuli, Elektron bulutlar, kalsiy sianamidi, karbamid.

AZOT BIRIKMALARINING AXAMIYATI. Ular xalq xo‘jaligida keng qo‘llaniladi. Qishloq xo‘jaligida suyuq ammiak, karbamid va boshqalar mineral o‘g‘it sifatida nitrat kislotasi, gaz holidagi ammiak, mudofaada, meditsinada, neft sanoatida, metallurgiya sanoatida ishlatiladi. Azotning birikmalari uch xil shaklda bo‘lishi mumkin: 1.Ammoniy formasida-ammoniy sulfati (NH 4 ) 2 SO 4 , ammoniy nitrati NH 4 NO 3 va x.k. 2. Амид формасида-калций цианамиди СаС N 2 , карбамид СО( NH 2 ) 2 va x.k. Nitrat formasida-natriy nitrati NaNO 3 , kaliy nitrati К NO 3 va x.k. Qishloq xo‘jaligi uchun azot o‘g‘itlarining, kaliyli va fosforli o‘g‘itlarning ahamiyati katta. Ayniqsa, kartoshka, kand lavlagi, paxta hosildorligini oshiradi. 1 kg bog‘langan azot birikmasi paxta hosildorligini 12 kg ga, qand lavlagini 160 kg ga, kartoshkani 120 kg gacha oshiradi. 1990 yilda 80 mln. tonna atrofida bog‘langan azot ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 2000 yilda 120 ming tonna ishlab chiqarilishi mumkin. 0 AZOT SANOATI XOM ASHELARI. Azotning xom ashyolari sifatida avvalombor atmosfera havosini ko‘rsatish mumkindir. Atmosfera havosi asosan azot va kisloroddan iboratdir. Quruq havo tarkibi: N 2 - 78,09 %, O 2 - 20,95 %, Ar - 0,93 %, CO 2 - 0,03 %. Qolganlari neon, geliy, kripton, N2, azonlardan iboratdir. Bu quruq havoning tarkibi. Tabiatda esa har qaysi geologik yerda yilning fasliga qarab, ma’lum miqdorda suv bug‘i bo‘ladi. Elementar azotning dunyodagi havo tarkibidagi zahirasi 4,10 15 t ga teng; 1 gektar yer yuziga esa o‘rtacha 80 ming tonna bog‘lanmagan holdagi elementar azot to‘g‘ri kelar ekan. Bu yerda azot bog‘lanmagan holdadir. Ammo azot tabiatda qisman bog‘langan ham uchraydi: NaNO 3 -chili selitrasi, К NO 3 -hindiston selitrasi. Chaqmoq natijasida yuqori

temperaturada N 2 Q O 2 = 2NO - Q ga o‘tadi. Keyinchalik azot monoksidi N 2 ga, yomir suvlari bilan HNO 3 ga, yerga tushgach Са (NO 3 ) 2 ga aylanadi. AZOTNING AYLANISHI. Insoniyat elementar azotni o‘zlashtira olmaydi, chunki azot inertdir. Shuning uchun tabiatda har xil usullar bilan elementar azot bog‘langan azot holatga aylantiriladi. Ularni o‘simlik dunyosi iste’mol qiladi, ularni esa hayvonat dunyosi iste’mol qiladi, natijada insonlar uchun kerak bo‘lgan oqsil paydo bo‘ladi. Ma’lum bo‘lishicha, inson kuniga 100 g cha oqsil iste’mol qilmog‘i kerak. Uning tarkibida 16 g azot bo‘ladi. Tabiatda bu oqsil moddalar ham vaqti kelganda chirib, yana elementar azotga o‘tishi mumkin ekan. Shunday qilib, azot tabiatda yo‘qolmay doimo aylanib yurar ekan. AZOTNING FIZIK-KIMYOVIY XUSUSIYATLARI. Azot D. I. Mendeleyev jadvalida 5-guruh, 2-qatorda, 7-o‘rinda joylashgan bo‘lib, N2 ning molekulyar massasi 28,013 u.b. ga tengdir. Azot atomi 7 elektrondan iborat bo‘lib, undan 5 tasi tashqi qobiqdadir. Elektron bulutlar tuzilishi: 1S 2 2S 2 3 Р 3 Azot atomi ikkita izotopdan iborat. 14 7 N - 99,63 % 15 7 N - 0,37% 15 7 N da 1 neytroni ko‘p. Oddiy sharoitda inert holatdagi azot faqat litiy bilan birikishi mumkin. Azotning О 2 bilan quyidagi birikmalari bor: N 2 Q1 O-N(1) oksid, N Q2 0, N 2 Q3 O 3 , N 2 Q4 O 4 , N 2 Q5 O 5 . HNO 2 - nitrit kislotasi. HNO 3 - nitrat kislotasi. Azotning vodorod bilan ham bir qator birikmalari bordir:

N Н 3 - ammiak, NH 2 -NH 2 gidrozin (reaktiv yoqilg‘i sifatida ishlatiladi), N 3 H azot vodorodli kislota, NH = NH diimid, NH 2 ОН gidroksilamin va boshqalar. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, N Q5 dan N -3 gacha valentligi o‘zgarishi mumkin ekan. N Q5 dan N -3 gacha 8 elektron qabul qilyapti va N qaytarilayapti. Elementar azotning kritik temperaturasi minus 147,16 0 С . Qattiq azot ikki xil - kubik va geksagonal shaklda bo‘lishi mumkin. Kritik bosimi 33,5 atmosferaga teng, uch xil holatdagisi bir muvozanat holatdagi holidir. Atmosfera bosimida suyuq azotning qaynash temperaturasi minus 195,8 0 С . Qattiq holatdagi azotni erish temperaturasi minus 209,9 0 С . Tabiatda eng past harorat minus 273,16 0 С . Azotning radioaktiv izotoplari 13 7 N va 16 7 N ham bordir. Normal sharoitda 1 gғmol azot gazi 22,404 l hajmni egallaydi. Ma’lumki, normal sharoitda esa 1 atm. va 0 0 С . ELEMENTAR AZOTNING BOG‘LASH USULLARI. Ular 2 xildir. 1) Biologik usul. 2) Texnik usul. Biologik usulga asosan dukkakli o‘simliklar (no‘hat, mosh, loviya)ning ildizlarida joylashgan mikroorganizm yoki azot bakteriyalari orqali elementar azotni bog‘langan azotga o‘tkazish jarayoniga aytiladi. Biologik usul bilan juda kam mikdorda boglangan azot birikmalari xosil buladi.Masalan: 1 gektar joyda 50 kg atrofida biologik usul bilan bog‘langan azot xosil bo‘ladi. Ammo bu juda xam kam mikdorda bo‘lib, o‘sib borayotgan xalq xo‘jaligini bog‘langan azot birikmalarida bo‘lgan talabini kondira olmaydi. Shuning uchun amaliyotda asosan texnik usul keng qo‘llaniladi. Ular asosan 3 xildir: 0 1) Yoy usuli - Kevindish usuli. Bunda elementar azot havodagi O2 bilan birikib azot monooksidini hosil qiladi: 0

N 2 Q O 2 = 2NO - 180,6 кЖ ғ мол (1.) Bu endotermik reaksiya bo‘lib, issiqlik yutish bilan ketadi va yuqori haroratda 1300 - 1500 о С da ketadi. Bu vaqtda NO ning chiqishi juda past bo‘lib, 3 - 4 % ni tashkil qiladi xolos. Bunday yuqori haroratni hosil qilish uchun 2000 v kuchlanish, 0,75 amper tok kuchi kerak. Bundan ko‘rinib turibdiki, bu ko‘p energiya talab qiladi, iqtisodiy jihatdan qimmatdir. Bu yerda optimal sharoitlardan biri N 2 : О 2 = 1:1, bu usul hozir bizda ham va qo‘shni respublikalarda ham ishlatilmaydi. 2). Sianamid usuli. Bu usulda 2 xil usul bilan kalsiy sianamidi ishlab chiqiladi. а ) Klassik usul ya’ni karbidli usul. Bu usul Meyyer tomonidan 1878 yilda topilgan. b)Karbidsiz usul. Bu usul yangi zamonaviy usuldir. Karbidli usulga muvofiq СаС N 2 kuyidagi 3 xil reaksiya orqali ishlab chiqariladi: 1000 о С 1) C аСО 3 = СаО Q СО 2 - Q 1 (2.) 2200 о С 1) СаО Q 3С = СаС 2 Q СО - Q 2 (3.) 1100 о С 3) C аС 2 Q N 2 = СаС N 2 Q С Q Q 3 (4.) Umuman olganda СаС N 2 ni bu usul bilan olish katta energiya sarfi bilan ketadi. Bu esa СаС N 2 ni sifatini pasaytiradi. Toza СаС N 2 tarkibida 34,99 % azot bor, bu ammoniy selitradagi azot miqdoriga tengdir. Kalsiy sianamidining molekulyar og‘irligi 80,01 uglerod birligiga tengdir. Struktura tuzilishi: 3 xil kurinishga egadir: N Са = С (5.) N

Са = N-C N (6.) N Са С (7.) N Karbid usuli bilan olingan SaSN2 da tarkibida ko‘mir qurimi bilan chiqqanligi uchun nazariy jihatdan bog‘langan azotni miqdori 27% bo‘lishi mumkin, ammo amaliyotda 18-20% dan oshmaydi, chunki reaksiyaga kirishmay qolgan kalsiy karbidi, koks, mexanik aralashmalar (qum, tuzlar) va hokazolar bo‘lishi mumkin: bu yerda 5-12% СаС 2 bordir, chunki havodagi suv bug‘i bilan reaksiyaga kirishib, atsitelenni hosil qilishi mumkin, bu modda havodagi О 2 bilan portlovchi aralashma hosil qilishi mumkin: СаС 2 Q 2Н 2 О = С 2 Н 2 Q Са(ОН) 2 Q Q (8) 0 Ammiakli usul. Geber va Nernest tomonidan 1904-1907 yillarda nazariy jihatdan topilgan: N 2 Q 3H 2 = 2NH 3 Q Q (9) Ammiak ko‘p moddalar olish uchun xom ashyodir. Ammiak tarkibida bog‘langan azot eng yuqori bo‘lib 82,3% ni tashkil etadi. Yuqorida ko‘rilgan uchala usuldan yoy va karbidli sianamid usul mahsulotning chiqish past, ko‘p energiya talab qilgani va iqtisodiy jihatdan qimmat bo‘lgani uchun hozirgi davrda derli qo‘llanilmaydi. Shu munosabat bilan elementar azotni bog‘lashning ammiakli usuli hozir va kelajakda ham eng qulay va ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib qoladi. Ammo, shuni ta’kidlash kerakki, ammiakni (9) reaksiyasi buyicha ishlab chiqarish uchun ko‘p miqdorda toza holdagi elementar ozot va vodorod kerakdir.

Biz yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, elementar azotning asosiy xom ashyosi- bitmas tuganmas atmosfera havosidir. Shu munosabat bilan biz sizlar bilan bundan buyon atmosfera havosidan qanday qilib elementar azot va kislorod ishlab chiqarish masalalarini o‘rganamiz. Buning uchun amaliyotda atmosfera havosini azot, kislorod va boshqa komponentlarga ajratish usullari qo‘llaniladi. Toshkent Kimyo-texnologiya institutida NMET kafedrasida professor Sigov S.A., dotsentlar Leykin Z.M., Daychi R.I., Yakubov Sh.A., assistent Pimenova A.A., katta o‘qituvchi Terexin YE.L., dots.Mirzayev I.T. lar ishtirokida karbidsiz usullardan biri - ToshKTI usuli bo‘yicha kalsiy sianamida olish texnologiyasi yaratilgan. Bu usulga muvofiq kalsiy sianamidini quyidagi reaksiyalar bo‘yicha olish mumkin: СаО Q 2 СО Q 2NH 3 = C аС N 2 Q CO 2 Q 2H 2 Q H 2 O Q Q (10) Bu reaksiya geterogen, qaytar, ekzotermikdir. СаСО 3 Q2 СО Q 2NH 3 = C аС N 2 Q 2CO 2 Q 2H 2 Q H 2 O - Q (11) 0 Bu reaksiya ham geterogen, qaytar, ammo endotermikdir. 0 Bu reaksiyalarda toza SO o‘rniga azot o‘g‘itlari zavodlarida hosil bo‘layotgan chiqindi gazlar: 1 SO - fraksiya (30-35% SO, qolgani azot va vodoroddan iboratdir); 2 Retur gazlari - bu qaytarma gaz bo‘lib, uning tarkibida 60-65% SO, 5-7% ammiak, qolganlari metan, vodorod, azot, argon, uglerod dioksidilardir. Kelajakda shunday gazlarni qo‘llash ko‘zda tutilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, bu ikkala chiqindi aralashma hozirgi vaqtda zavodlarda yoqib yuborilayapti; buni yoqish uchun esa tabiiy gaz, doimo yekib turiladi. Bu bilan atrof-muhit zararlanadi, issiqlik energiyasi isrof bo‘ladi. Bu reaksiyalar bo‘yicha 800 о С da bir bosqichda energiyani kam sarf qilgan holatda СаС N 2 olinadi. Olingan mahsulot oq va dona- donadir. Olingan mahsulot tarkibida СаС 2 bo‘lmaganligi uchun portlash xavfi

yo‘qoladi, defolitsiya sifatida ishlatilganda paxta tolasi ifloslanmaydi. Karbidsiz usulni kelajagi porloqdir . СаС N 2 xalq xo‘jaligida keng qo‘llaniladi. U tilla sanoati uchun eng zarur bulgan tiomochevina-(N Н 2 ) 2 С S ishlab chiqarishda, meditsinada dorilar ishlashda, metallurgiyada, keng miqyosda ishqoriy o‘g‘it sifatida ishlatilishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI 1.Мухленов И.П. Практикум по обќей химической технологии. М:Вўсшая школа, 1973. 2. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 3. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 4. Позин М.Е. Руководство к практическим занятиям по технологии неоргонические вешеств. Л.: Химия 1980. 5. Позин М.Е. Технология минералнœх удобрений и солей. М.: Госхимиздат 1957. 6. Позин М.Е. Технология минералнœх солей. М.: Госхимиздат 1961. 7. Мухленов И.П. Практикум по общей химической технологии. М:Высшая школа, 1973. 8. Атрошенко В.И. Курс технологии связанного азота М:Л: Химия 1968. 9. Атрошенко В.И. Технология связанного азота М-Л. Госхим изд. 10. Амелин А.Г. Производство серной кислотœ.М.Л. химия.1967. 11. Вольфкович С.И. Общая химическая технология М.Л.Госхимиздательство. 1963. 12. Фейхсфель В.О. Рубан В.Л. Лабораторный практикум по технологии основного органического синтеза М:Л. Химия. 1966. 13. Ю. М. Бутт, В.В. Тимашев и другие «Практикум по химической технологии вяжуќих материалов»

Похожие

Elementar azot ishlab chiqarish texnologiyasi

Neftning azot saqlovchi birikmalari

O`simliklarda azot almashinishi. O`simliklarda nitratlarni va molekulyar azotning assimilyatsiyalanishi (biokimyo)

Azot va fosfor. Mineral o’gitlar

Fosfor va uning birikmalari. Mishyak, surma, vismut birikmalari