logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Molekulalar

Molekulalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

410.5 KB
Скачать
Molekulalar REJA 1. Molekulalarning elektron spektrlari. 2. Frank va Kondon usullari. 3. K о ‘p atomli molekulalarning elektron spektrlari t о ‘g‘risida umumiy tushuncha. 4. Rentgen nurlari va ularning spektrlari. MOLEKULALARNING ELEKTRON SPEKTRLARI Molekulalar bu bir-biriga bog‘langan atomlarning kimyoviy sistemasidir. Ximiyaviy bog‘ hosil qilish uchun atomlarning tashqi valent elektronlari ishtirok etadi. Bu elektronlar umumiy elektron molekulyar elektron deyiladi. Molekulyar elektronlar muayyan energetik sohaga joylashgan. Elektronning energetika sohadan о ‘tishi amalga oshsa, natijada elektron spektrlar paydo b о ‘ladi. Elektronning energiyasi nihoyat katta va tebranish energiyasidan bir necha marta ortadi. Shuning uchun elektron о ‘tishda bir vaqtda ham tebranma-aylanma harakatlar о ‘zgaradi. Molekulaning elektron spektrlari nihoyat murakkab spektrlardir. Chunki spektrda elektron tebranish va aylanish о ‘tishlariga taalluqli chiziqning paydo b о ‘ladi. Shuning uchun elektron spektrlarni y о ‘l-y о ‘l spektrlar. Molekulaning strukturasini о ‘rganish uchun spektral faqat yupqa chiziqlarni k о ‘rib о ‘tish kerak. Bu holatda tebranish elektron strukturasi chiziqlari t о ‘g‘risida s о ‘zlash mumkin. Bizga ma’lum ediki, har bir molekulani tebranma holatini muayyan potensial egri chiziq bilan k о ‘rish kerak. Demak, molekulaning tebranma harakati muayyan potensial egri chiziqga t о ‘g‘ri keladi. FRANK VA KONDON USULLARI Bizga ma’lumki, har bir molekulaning tebranma holatiga aniq potensial egri chiziq mos tushadi. Elektron о ‘tishlarda valent elektronlar energiyalarining о ‘zgarishi kuzatiladi, qaysiki bog‘ barqarorligining о ‘zgarishiga olib keladi, shuningdek molekuladagi atomlar tebranish chastotalarining о ‘zgarishi sodir b о ‘ladi. Elektronning о ‘yg‘ongan holatining potensial egriligini k о ‘rib, elektron о ‘tishda molekula bilan nima yuz beradi degan savolga javobni Kondon va Frank prinsipi berdi. Frank va Kondon prinsipi elektron о‘tishlar juda tez yuz beradi va bu vaqt oralig‘ida atomlararo masofa о‘zgarishga ulgurmaydi. Shuning uchun elektronlarning uyg‘ongan holatlaridagi atomlararo masofasi xuddi uyg‘onmagan holatidagidek b о ‘ladi. K О ‘P ATOMLI MOLEKULALARNING ELEKTRON SPEKTRLARI T О ‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA. Oddiy ikki atomli va k о ‘p atomli molekulalarda elektron о ‘tishda ye - spektri paydo b о ‘ladi. Oddiy ikki atomli molekulalarning elektron spektrlari murakkab k о ‘p atomlarning ye - spektrlariga nisbatan soddaroq va k о ‘p о ‘rganilgan. Oddiy ikki atomli molekulalarning spektri quyidagi informatsiya beradi. 1. Molekulaning dissotsiatsiya energiyasi t о ‘g‘risidagi xabarni beradi. 2. Ajratilgan ximiyaviy bog‘ning xarakteristikasini beradi. Murakkab k о ‘p atomli elektron spektrlari quyidagi informatsiyani beradi. 1. Molekulyar ionlarning xossasini va molekulaning xarakatini k о ‘rsatadi. 2. Ximiyaviy bog‘larning bir-biriga о ‘zaro ta’sirini k о ‘rsatadi. 3. Moddalarning reaksion qobiliyatini k о ‘rsatadi. Ammo bu molekulalarning spektrlari nihoyat murakkab va k о ‘p atomli molekulaning elektron spektrini о ‘rganishda organik moddalarning turli rangda ekamligini aniqlash mumkin. Aniqlangan-ki muayyan  -elektronlar struktura birligidan tarkib topgan elektronlar turli rang paydo qiladi. Rang paydo b о ‘lishining sababi bu  -elektronlar harakatiga bog‘liq.  -elektronlar ximiyaviy bog‘lanishda ishtirok etadi, ya’ni bular molekulyar elektronlardir.  elektronning energiyasi о ‘zining atom yadrosi va boshqa atomlarning yadrosi bilan bog‘lanadi. Bundan tashqari  bog‘lanish energetik jihatidan beqaror. Demak,  bog‘lanish bir-biri bilan mustahkam bog‘lanmagan. Shunday ekan, modda foton bilan biriksa,  -bog‘lanishning harakatlari о ‘zgaradi.  -bog‘langan birikmalarni fizik ximiyaviy bog‘lanishlarni tekshirishda aniqlangan-ki,  -elektronlar S-S zanjir ostida harakatlanadi.  -elektron harakati metalning kristall pajarasida elektronning harakati о‘xshaydi. Shuning uchun  - elektronlar harakatini aniqlash uchun metaldagi erkin elektron holatini potensial usuli orqali aniqlash mumkin. RENTGEN NURLARI VA ULARNING XUSUSIYATLARI Rentgen nurlari atomni о‘rganishda muhim rol о‘ynaydi. Masalan, rentgen nurlarining spektrlari barcha elementlarning atom nomerlarini aniq belgilashga, ya’ni ular yadrolarining zaryadlarini aniklashga imkon beradi. Undan tashqari, rentgen spektroskopiyasining metodlari Avogadro doimiysining, elektron zaryadi ye, shuningdek, elektronning solishtirma zaryadi ye /m ning ancha aniq qiymatlarini topishda samarali ravishda tatbiq etiladi. Bundan keyingi boblarda k о ‘pincha rentgen nurlariga aloqador b о ‘lgan har xil hodisalarni tekshiramiz. Shuning uchun avval rent gen nurlarining tabiati va xossalari bilan tanishib chiqishimiz lozim. Rentgen nurlari tez elektronlar ta’sirida paydo b о ‘ladi. Rentgen trubkalari deb ataladigan trubkalarda katodning qarshisida metall plastinka (meditsina va texnikada ishlatiladigan trubkalarda volfram plastinka) joylashgan b о ‘ladi. Elektronlarning bu plastinkalarni bombardimon qilganida rentgen nurlari chiqadi. Odatdagi texnik qu-rilmalarda uygotuvchi elektronlarning energiyasi 100000 eV tartibida b о ‘ladi. Elektronlarning energiyasi million elek tronvolt b о ‘lganida rentgen nurlarini xosil qiladigan qurilmalar xam mavjud. Keyingi yillarda yadro fizikasi maksadlarida 100 million elektronvoltgacha energiyaga ega b о ‘lgan elektronlar tormozlanganda rentgen nurlarini ho sil qiladigan maxsus elektron tezlatkichlar k о ‘rildi. K о ‘zga k о ‘rinmaydigan rentgen nurlari ba’zi tabiiy kris tall moddalarda (bariy platinotsianid. aldama rux va hokazo) va sun’iy ravishda tayyorlangan kukunlarda (lyuminoforda) k о ‘zga kurinadigan yorug‘ fluoressensiya hosil qiladi. Rent gen nurlari fotoplastinkaga ta’sir qiladi va gazlarni ionlashtiradi. Rentgen nurlarini payqash va tadqiq qilishda usha hodisalarning hammasidan foydalaniladi. Rentgen nurlari о ‘z tabiatiga k о ‘ra yorug‘likka о ‘xshaydi va undan t о ‘lqin uzunligi kichik b о ‘lishi bilan farq qiladi. Xuddi yorug‘lik kabi rentgen nurlari interferensiya va difraksiya bilan о ‘tkaziladigan tajribalardan payqaladigan t о ‘lqin xossalariga ega. Frenel kuzgulari bilan о ‘tkaziladigan tajribalarga о ‘xshash interferension tajribani rentgen nurla ri ustida birinchi b о ‘lib sovet fizigi V.P.Linnik qilgan. Rentgen nurlarining tor tirkishdan о ‘tishida hosil b о ‘lgan difraksion manzaraning fotografiyasi 62-rasmda kelgirilgan. Bu tajribalar juda murakkabdir, chunki tulqin uzunligining juda kichik b о ‘lishi tufayli tirqish juda tor b о ‘ lishi va undan tashqari yorug‘ va qorong‘i y о ‘llar aniq k о ‘rinishi uchun fotografiyani juda k о ‘p marta kattalashtirib olish kerak. 62-rasmda keltirilgan fotografiya tirqish kengligi 6 b о ‘lganda olingan, keyin 26 marta kattalashtirilgan. Tajribaning geometrik shartlarini (tirqishdan fotoplastinkagacha b о ‘lgan masofani) bilgan holda va ketma-ket kelgan yorug‘ y о ‘llar orasidagi masofani о ‘lchab, rentgen nurla rining t о ‘lqin uzunligini xuddi optikada qilinadigandek y о ‘l bilan hisoblab topish mumkin. Ushbu rasmda keltirilgan fotografiyadan tо‘lqin uzunlik 0,5% aniqligida 8,ZZ А bо‘lib chiqqan (kо‘zga kо‘rinadigan eng chetki binafsha nurlarining tulqin uzunligi 4000  А ). Bu uzun tо‘lqinli rentgen nurlanishi ekan. Meditsinada ishlatiladigan rentgen nurlarining tо‘lqin uzunligi bir angstrem chamasida bо‘ladi. Rentgen nurlarining tor tirqishdan О ‘tishidagi difraksiyasi (tir q ishning eni 0,006 mm; rasm 26 marta kattalashtirilgan). Rentgen nurlari ikki xil b о ‘ladi. Agar antikatodda tormozlanadigan elektronlarning energiyasi antikatod moddasi uchun xarakterli b о ‘lgan muayyan kattalikdan ortmasa, hosil b о ‘ladigan nurlanish tormozlanish nurlanishi deb ataladi. Bu nurlanish ok yorug‘lik kabi tutash spektrga ajraladi, shuning uchun tormozlanish nurlanishi ba’zan «oq» rentgen-nurlanishi deb ataladi. Tormozlanish nurlanishining tutash spektri kuyidagi xarakterli xususiyaglarga ega. Bu spektrda intensivlikning tulqin uzunligiga karab taksimoti muayyan bir t о ‘lqin uzunlikda maksimumga ega b о ‘ladigan egri chiziq bilan tasvirlanadi. Inten sivlikning uzun va kiska t о ‘lqinlar tomoniga karab bu maksimumdan kamayishi xar xil pul bilan boradi: uzun t о ‘lqin lar tomonida egri chiziq yotigrok pasayib, t о ‘lqin uzunlik ortgani sari nolga asimptotik yakinlashadi, aksincha, qisqa t о ‘lqinlar tomonida egri chiziq tikro q pasayib, muayyan bir t о ‘lqin uzunlikda spektr birdaniga uziladi. Bu kritik t о ‘lqin uzunlik, ya’ni tutash spektrning kiska t о ‘lqinli chegarasi elektronlarni tezlatuvchi potensialga bog‘liq b о ‘ladi. Agar bu potensial V kilovolt b о ‘lsa, chegaraning angstrem birliklarida ifodalangan t о ‘lqin uzunligi  :  А V 345, 12  (1) Shunday qilib, V = 100 kV b о ‘lganda tutash spektrdagi eng qisqa t о ‘lqin uzunlik 0,123  А b о ‘ladi. Shunisi mu h imki, tutash spektrning xarakteri antikatodning tabiatiga bogliq b о ‘lmay, tezlatuvchi potensialga bog‘liq b о ‘ladi. Yuqorida aytib о ‘tganimizdek, о ‘yg‘otuvchi elektronlarning energiyasi biror kritik kattalikdan ortiq b о ‘lmagan hollardagina tutash cpektr hosil b о ‘ladi. Agar elektronlarning energiyasi bu kritik kattalikka teng yoki undan katta b о ‘lsa, xarakteristik nurlanish deb ataladigan nurlanish xosil b о ‘ladi, chunki gaz yoki bug‘ning optik chiqarish spektri moddani qay darajada xarakterlasa, bu nurlanish xam antikatod moddasini shu darajada xarakterlaydi. Xarakteristik nurlanishning spektri chiziqli spektrdir. Bu yerda shunisi ajoyibki, rentgen nurlanishi berishida xar bir element erkin xolatda yoki ximiyaviy birikma xolida b о ‘lishidan kat’i nazar fakat uzigagina xos b о ‘lgan spektr beradi. Rentgen spektrlari op tik spektrlardan bu bilan muhim farq qiladi, chunki ayni bir modda atom xolatida b о ‘lganda boshqa va molekulyar ho latda b о ‘lganda boshqa optik spektrlar beradi (masalan, O atomning, O 2 molekulaning va N 2 O molekulaning optik spek trlari mutlako xar xil b о ‘ladi va molekula tarkibiga kiruvchi atomlarning spektrlaridan additiv q о ‘shilib hosil b о ‘lmaydi). Ushbu rasmda xarakteristik nurlanish paydo b о ‘lganda rent gen spektri о ‘zgarishiga doir qiziq misol keltirilgan. Bu yerda abssissalar о ‘qiga t о ‘lqin uzunliklar, ordinatalar о ‘qiga intensivlik q о ‘yilgan; о ‘yg‘otuvchi elektronlarning ener giyasi xar xil b о ‘lgan xollarda xar xil egri chiziqlar odingan. Xamma xollarda antikatodning moddasi rodiydir. K о ‘rinib turibdiki, tezlatuvchi potensial 23,2 kV b о ‘lganda spektr hali tutash, ammo 31,8 k V b о ‘lganda tutash spektr ustiga aniq k о ‘rinib turgan spektral chiziqlardan iborat chiziqli spektr tushadi; tezlatuvchi potensial 40,0 kV b о ‘lganda spektrning xarakteri uzgarmaydi, lekin chiziqlarning intensivligi shunchalik ortadiki, ularning eng yorug‘i qabul qilingan masshtabda chizmaga sig‘may qoladi. Bu chiziqli spektr antikatod moddasining, bu holda rodiy (Rh) ning xarakteristik nurlanishiga tegishlidir. Rodiydan yasalgan antikatod xarakteristik nurlanishi K- seriyasining hosil b о ‘lishi. Abssissalar о ‘qida rentgen nurlanishning t о ‘lqin uzunliklari q о ‘yilgan va har bir spektr qisqa t о ‘lqinli chegarasining t о ‘lqin uzunliklari k о ‘rsatilgan. (Ru  chiziq rodiy namunasida aralashma sifatida katnashgan ruteniynikidir.) Xarakteristik nurlanishning spektral chiziqlari rentgen spektrining xar xil kismlariga joylashgan va muayyan bir qonunga buysunadigan ketma-ketlik yoki seriyalar hosil qiladi. Tarixiy sabablarga kura, bu seriyalar K, L, M, N xarflari bilan belgilanadi. K seriya eng kiska t о ‘lqinli seriya b о ‘lib, uzun t о ‘lqinlar tomonidagi navbatdagi seriya L seriyalir. Ulardan keyin faqat og‘ir elementlarda k о ‘rinadigan M va N seriyalar keladi. Rentgen nurlarining yutilishi Rentgen nurlarining ajoyib xususiyatlari katoriga ularning о ‘ziga xos yutilish qonuni kiradi. Avvalo, rentgen nurlarini moddaning yutishi moddaning optik xususiyatlariga borliq b о ‘lmas ekan. Masalan, yorug‘lik uchun rangsiz va shaffof b о ‘lgan qurg‘oshinli shisha rentgen nurlarini butunlay yutadi va shuning uchun rentgen qurilmalarida ishlovchi xodimlarni muxofaza qilishda ishlatiladi. Aksincha, yorug‘lik uchun shaffof b о ‘lmagan yupqa alyuminiy varag‘i rentgen nurlarini juda oz yutadi, texnik rentgen naylari (potensial 100 kV chamasida b о ‘lganda) chiqaradigan nurlar uchun mutlaqo shaffofdir. Rentgen nurlarining meditsina va texnikada yoritib k о ‘rishda ishlatilishi rentgen nurlarining quyida k о ‘riladigan yutilish konunlarida asoslanadi. Agar rentgen nurlarining parallel dastasi modda qatlamidan о ‘tsa, u xolda dasta kuchsizlanadi, ya’ni intensivligi kamayadi. Bu kuchsizlanishga ikkita protsess: 1) sochilish va 2) yutilish sabab b о ‘ladi. Bu ikkita protsess bir-biridan jiddiy farq qiladi: 1) Sochilish natijasida nurlar dastasining kuchsizlanishiga nurlarning bir qismi chetga og‘ishi va shuning uchun parallel dastadan chiqib ketishi sabab b о ‘ladi. Bu hodisa yorug‘likning xira muhitdan о ‘tishidagi sochilishiga mut laqo о ‘xshaydi. Bu yerdagi farq faqat shundaki, muhitning yorug‘likka shaffof b о ‘lmasligi unda sindirish k о ‘rsatkichi muhitning sindirish k о ‘rsatkichidan farq qiladigan ancha yirik zarrachalarning muallaq holda b о ‘lishidadir. Rentgen nur - larining t о ‘lqin uzunliklari juda qisqa b о ‘lganligi sababli yorug‘likka shaffof b о ‘lgan har qanday muhit rentgen nurlari uchun «xira» hisoblanadi. Bu holda sochuvchi markazlar modda atomi yoki molekulasining о ‘zi b о ‘ladi. Bunga о ‘xshagan molekulyar sochilish yorug‘likda ham kuzatiladi. Ammo yorug‘likda bu effekt juda kuchsiz b о ‘ladi. Taqqoslash uchun quyidagi raqamlarni keltiramiz. Yorug‘lik ning parallel dastasi qalinligi 1 km b о ‘lgan toza suv qatlamida v (%2,7) marta kuchsizlanadi; rentgen nurlari dastasi esa qalinligi 5 sm b о ‘lgan suv qatlamida faqat sochilish xisobiga (yutilishni hisobga olmaganda) xuddi shuncha marta kuchsizlanadi. Yorug‘likning molekulyar sochilishi oson sezilarli b о ‘lishi uchun muhitda juda k о ‘p miqdorda mahalliy zichlanish va siyraklanishlar (zichlik fluktuatsiyalari) sodir b о ‘lishi kerak. Masalan, har qanday moddaning kritik temperaturasi yaqinida zichlik fluk tuatsiyalari («kritik opalessensiya» deb ataluvchi holat) ruy beradi. 2) Yutilish yoki absorbsiya natijasida kuchsizlanish sababi shundaki, rentgen nurlari energiyasining bir qismi moddada haqiqatan xam yutiladi, ya’ni natijada issiqlikka aylanadi. ADABIYOTLAR 1. Tatevskiy V.M. Stroyeniye molekul. M., 1977. 2. Krasnov K.S. Molekuli i ximicheskaya svyaz. M., 1977 3. Jdanov Y.A. Teoriya stroyeniya organicheskix soyedineniy. M., 1981. 4. Gillespi R. Geometriya molekul. M., 1975.

Похожие

Kо‘p atomli molekulalar tо‘g‘risida. Kо‘p atomli molekulalar normal tebranishining umumiy xarakteristikasi
Kimyoviy bog'lanish va molekulalar tuzilishi
Kvant-kimyo uslublari yordamida molekulyar srukturalarni ifodalash, Z-matrisani aniqlash, molekulalar sistemalarni elektron
Kimyoda atom molekulyar ta'limot
O‘zaro molekulalararo ta’sirlanish