Kimyoda atom molekulyar ta'limot - Химия - Рефераты

Kimyoda atom molekulyar ta'limot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Kimyoda atom-malekulyar talimot Gaz qonunlari Atom-malekulyar talimotining asosiy qoidalari XVII asirning o’rtalariga kelib M.V.Lomanosov tomonidan ishlab chiqildi va igiliz kimyogari J.Daltonning XIX asirning o’rtalarida fanga elementlarning atom massalari xaqidagi tushunchani kirigandan keyingina umum tamonidan etirof etildi. Moddalar bilan bo’ladigan fizik xodisalarni molekulyar nazariyasini tushuntirib berdi. Kimyoviy xodisalarni tushunturishda molekulyar nazariyaga atomlar xaqidagi talimot yordam beradi. Bu nazariyaning ikkilasi - molekula nazariya bilan atomlar haqidagi nazariya birlashib atom molekulyar ta’limotni hosil qiladi. Bu ta’limotning mohiyatini quyidagi bir necha qoidalar tarzida ta’riflash mumkin: 1. Molekulalar to’xtovsiz harakatda bo’ladi. Molekulalarning harakatlanish tezligi temperaturaga bog’liq. Temperatura ko’tarilishi bilan molekulalarning harakarlanish tezligi ortadi. 2. Molekulalar atomlardan tarkib topadi, atomlar ham molekulalar kabi to’ztovsiz harakatda bo’ladi. 3. Bir turdagi atomlar boshqa turdagi atomlardan massasi va hossalari bilan farq qiladi. 4. Molekulalar orasida o’zaro tortilish va itarilish kuchlari ta’sir etadi. Bu kuchlar qattiq moddalarda eng ko’p, gazlarda esa, kam namoyon bo’ladi. 5. Molekulalar orasida oraliq masofa bo’lib, uning o’lchamlari moddaning agregat holatiga va temperaturaga bo’gliq. Gazlarning molekulalari orasidagi masofa eng katta bo’ladi. Ularning oson siqiluvchanligiga sabab ana shudir. Suyuqliklarni siqish qiyin, chunki ularni molekulalari orasidagi oraliq ancha kichik bo’ladi. Qattiq moddalarda molekulalar o’rtasidagi oraliq yanada kichik shu sababli ular deyarli siqilmaydi. 6. Molekulyarva nomolekulyar tuzilishli moddalar bor.

7. Molekulyar tuziolishli moddalarda qattiq holatda kristall panjaraning tugunlarida molekulalar bo’ladi. Kristall panjaraning tugunlarida joylashgan molekulalar orasidagi bog’lanish zaif bo’ladi va qizdirilganda uziladi. Shu sababli molekulyar tuzilishli moddalarning suyuqlanish temperaturalari odatda, ancha past bo’ladi. 8. Fizik hodisalarda molekulalar saqlanib qoladi. Kimyoviy hodisalarda esa parchalanadi. Bir hil moddalar tarkibi va hossalari jihatdan farq qiladigan boshqa modalarga aylanadigan va bunda atomalr yadrolarinign tarkibida o’zgaradigan hosisalar kimyoviy hodisalar deyiladi. Havoda oksidlanish, yonish, rudalardan metallaning olinisahi, temirning zanglashi – bularning hammasi kimyoviy hodisalardir. Bu hodisdalarni boshqacha qilib aytganda kimyoviy o’zgarishlar, kimyoviy reaksiyalar yoki kimyoviy o’zarota’sirlar deyiladi. Kimyoviy hodisalar bilan fizik hodisalarni bir biridan farq qilish lozim. Fizik hodisalarda moddalarning shakli yoki fizik holati o’zgaradi yoki atom yadrolarining tarkibi o’zgarishi hisobiga yangi moddalar hosil bo’ladi. Masalan gazsimon ammiak suyuq azot bilan o’zaro ta’sir ettirilganda ammiak dastlab suyuq, so’ng esa qattiq holatga o’tadi. Bu kimyoviy hodisa emas,balki fizik hodisadir. Chunki, moddaning tarkibi o’zgarmaydi. Yangi moddalar hosil bo’lishiga olib keladigan ba’zi hodisalar fizik hodisalar qatoriga kiradi. Masalan, bir hil elementlarning atomlarida boshqa hil elementlarning atomlari hosil bo’ladigan yadro reaksiyalari fizik hodisalardir. 9. Nomolekulyar tuzilishli moddalrda kristal panjaralarning tugunlarida atomlar va boshqa zarrachalar bo’ladi. Ana shu zarrachalar orasida kuchli kimyoviy bog’lanish bo’lib, uni uzish uchun ko’p energiy talab qilinadi. Shu sabapli, nomolekulyar tuzulishli moddalarning suyuqlanish xaroratlari ancha yuqori bo’ladi. Fizik va kimyoviy hodisalar atom moleekulyar ta’limot asisoda tushuttiriladi. Masalan, fizika kursida ma’lum bo’lgan diffuziya hodisasi bir

modda molekulalarining boshqa moddaning molekulalari orasiga kirib bora olishi bilan tishuntiriladi. Bunga sabab shuki, molekulalar doimo harakatda va ular orasida oraliqlar bo’ladi. Kimyoviy reaksiyalarning mohiyati bir moddaning atomlari orasidagi kimyoviy bog’lanishlarning uzilishidan va atomlarning qayta gruppalanib boshqa moddalar hosil bo’lishdan iborat. Atom va molekulalar. Qadimgi grek faylasufi Demokrat bundan 2500 yil oldin barcha jisimlar juda mayday, ko’zga ko’rinmaydigan, bo’linmaydigan, doimo xarakatdagi zarrachalardan atomlardan tashkil topgan, degan fikirni aytadi. “Atom” so’zi tarjima qilinganda “bo’limas” degan manoni bildiradi. Molekula va atomlar haqidagi talimotni asosan 17 asrning o’rtalarida rus olimi M.V.Lomonosov ishlab chiqqan. U tabiatdagi jismlar korpuskullardan Tarkib topgan korpuskullar tarkibiga elementlar kiradi, degan fikrni aytdi. Olim moddalarning turli tumanligini malekulalarda turli atomlarning bir kishi va ularda atomlar turlicha joylashganligi bilan tushuntirdi. Molikula va atomlar xaqidagi talumot faqat 1860-yilda kimyogarlarni Karlsrudagi butun jaxon sezdida uzil kesil etirof etildi. Atomlar xaqiqatdan xam mavjudligini ko’pgina kimyoviy reaksiyalar tasdiqlaydi. Molekulalar - ko ’ pchilik moddalarning eng mayda zarrachalari bo ’ lib , ularning tarkibi va kimyoviy xosslari berilgan maddaniki kabi bo ’ ladi . Molekulalar kimyoviy reaksiyalarda parchalanadi , ya ’ ni ular kimyoviy jihatdan bo ’ linadigan zarrachalardir . Atomlar-bular moddaning kimyoviy jihatdan bo’linmaydigan zarrachalaridir. Bu ta’rifdagi “Kimyoviy jihatdan bo’linmaydigan” degan iborani alohida ta’kidlash lozim, chunki atomlar parchalanadigan va atom energiyasi ajrali chiqadigan hodisalar ham ma’lum.Bunday hodislarda atomlar bir-biriga aylanadi.

Qattiq va gaz holatida molekulalardan tarkib topgan moddalar molekulayar tuzilgan moddalarga kiradi.Bunday modalarning tipik vakili suvdir. Moddaning alohida zarrachalari qattiq holatida muayyan izchillikda joylashib,panjarani eslatadiganstruktura hosil qiladi. Shu sababli “Moddaning kristall panjarasi” degan tushunchadan foydalaniladi. Suv qattiq holatda kristall tuzilishga ega bo’ladi.Suvning ristall panjarasining tugunlarida suv molekulalari bo’ladi.Demak, suv molekulayar kristall tuzilishga ega. Kristall panjarasining tugunlarida molekulalar emas, balki atomlar turadigan ko’pgina moddalar ma’lum (masalan, temir sulfid), bu holatda panjara tugunlarida temir va oltingugurt atomlari bo’ladi. Demak , temir sulfide nomolekulyar tuzilgan moddalar qatoriga kiradi. Kristall moddani suyuqlantirish uchun uning kristall panjarasini yemirish lozim.kristall panjarada molekulalar orasidagi bog’lanish atomlar orasidagi bog’lanishga qaraganda ancha bo’sh bo’lar ekan. Shu sababli, odatda, molekulyar tuzilishli moddalarning suyuqlanish harorati past, nomolekulyar tuzilishli moddalarning suyuqlanish harorati esa yuqori bo’ladi. Berilgan moddaning molekulyar yoki nomolekulyar tuzilganligini bilish uning fizik hossalariga qarab oldindan aytib berish mumkin. Molekulyar tuzilish moddalar odatdagi sharoitda – gazlar, suyuqliklar yoki oson suyuqlanadigan qattiqliklardir. Kimyoviy elementlar. Qadimgi mutafakkirlardan kimyogar “atom” so’zidan tashqari “element” so’zi ham kirib qoldi, bu tarkibiy qism degan ma’noni bildiradi. Kimyoviy element – bu atomlarning muayyan turidir. Kislorod atomlari atomlarning bitta turini, bitta kimyoviy element – kislorod elementini, simob atomlari – atomlarining boshqa turini, kimyoviy element simobni tashkil etadi va hokazo. “Kimyoviy element” va “oddiy modda” degan tushunchalarni bir biridan farq qilish lozim. Qandni qizdirganimizda reaksiyadan keyin qoladigan qattiq qoldiq ko’mir. Bundan qand tarkibiga uglerod atomlari kiradi degan hulosaga

kelamiz. Ammo qandda ko’mir bor deyish noto’gri bo’lar edi. Uglerod atomlari ko’mirga aylanishi uchun boshqa elementlarning atomlari bilan hosil qilgan bog’lardan uzilishi va bir biri bilan bog’lanishi kerak. Qandni qizdirish yo’li bilan parchalashda ana shunday xodisa bo’ladi. Olovga qo’yib, so’ng unitilgan idishdagi ovqatda xam ana shunday xodisa sodir bo’ladi. Ko’mir bilan uglerod – bitta narsa emas . Uglerod muayyan atomlar turi, yani kimyoviy elementdir. U birikmalar tarkibiga kirishi ham, erkin holda ajralib chiqishi ham mumkin. Bir-biri bilan bog`langan uglerod atomlari biz ko`mir deb ataydigan oddiy moddaning o`zidir. Biz ko`rib turgan misolda kimyoyoviy element (uglerod) va unga to`g`ri keladigan oddiy modda (ko`mir) turlicha ataladi. Qolgan elementlar esa ularga to`g`ri keladigan oddiy moddalar bilan bir xil nomlanadi.Shuning uchun “kislorod” , “temir ” so`zlari kimyoviy elementni ham , shu nomdagi oddiy moddani ham bildirishi mumkin , shu sababli har qaysi holda ularni farq qila bilishga lozim. “Kislorod bilan nafas olamiz”, “Kislorod – gaz” deyilsa, gap oddiy modda holidagi kislorod haqida (boshqacha aytganda, kislorod molekulalari haqida) boradi. “Simob (II) oksidi”da kislorod bor deyilganda esa kimyoviy element haqidagi kislorod (boshqacha aytganda? Kislorod atomlari haqida) gap boradi. “Temir magnitga tortiladi”, “temirda mix yasaladi” deyilganda moda sifatidagi temir nazarda tutiladi, “temir zang tarkibiga kiradi” degan iborada esa “temir” so’zi kimyoviy elementning nomidir. Kim y oviy elementlarning belgilari. Kimyoda moddalarning tarkibini va ular orasidagi kimyoviy reyaksiyalarni bayon qilishni osonlashtiradigan til —kimyo tlii bor. Endi shu tilning “Alifbosi”—elementlarning kimyoviy belgilari tanishib chiqamiz. Xar bir kimyoviy element o’zing mahsus belgisi bilan ifodalanadi. Kimyoviy belgi, element lotincha nomning bosh harifi bosh harifi bilan keyingi xariflaridan biri orqali ifodalanadi . Masalan , lotincha HIdragenium -( gidrogenyum ) Hg harifi bilan kislarod- (oxigenium) O xarf bilan belgilanadi va xakozo.

Bunda H belgi vodorod elementini xam, vadorodning bitta atomini xam bildirida. O xarfi kislarod elementini xam, kislorodning bitta atomini xam, C belgi uglerod elementini xam, uglerodning bitta atomini bildiradi. Kimyoviy formulalar. Moddaning tarkibini kimyoviy belgilar bilan ifodalash moddaning kimyoviy formulasi deyiladi. Oddiy moddaning kimyoviy formulasini yozish uchun avval elementning kimyoviy belgisi yoziladi va uning o’ng tamonini pastiga moddalar molekulasidagi atomlar sonini ko’rsatuvchi indeks deb ataladigan raqam yozib qo’yiladi. Masalan, kislorod va vadorod molekulalari ikki atomdan iborat, shu sabapli ularning tarkibi O 2 , H 2 formulalari bilan ifodalanadi (o-ikki, ash-ikki deb o’qiladi). Murakkab moddaning formulasini yozish uchun modda qanday kimyoviy elimentlardan tuzilganligini va uning molekulasida har qaysi elementning nechtadan atomi borligini bilish lozim. Avval kimyoviy elementlarning belgilari, so‘ngra belgining o‘ng tomoni pastiga indekslar yozildi. Masalan, ikki atom vodorod va bir atom kisloroddan suv molekulasi H 2 O formula bilan ifodalanadi va ash ikki o deb o‘qiladi.

Похожие

Atom molekulyar ta'limot

Kimyoda miqdoriy nisbatlar

Organik kimyo kursini o‘qitish metodikasi

Polimerlarning molekulyar massasi

Molekulyar orbitallar metodi