Modda va energiya almashinuvining umumiy tavsifi. Katabolizm va anabolizm - Химия - Рефераты

Modda va energiya almashinuvining umumiy tavsifi. Katabolizm va anabolizm

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Modda va energiya almashinuvining umumiy tavsifi. Katabolizm va anabolizm. Mitoxondriyaning tuzilishi Reja: 1. Moddalar almashinuvi va uning asosiy bosqichlari. 2.Biokimyoviy reaktsiyalar energetikasi (organizmda energiya almashinuvi). 3. Yuqori energiyali birikmalar. 4. Oziq moddalardan energiya ajralish bosqichlari. 5. Biologik oksidlanish. 6. Mitoxondriyaning tuzilishi.

1. Moddalar almashinuvi va uning asosiy bosqichlari. Tiriklikning asosiy xususiyatlaridan biri – tashqi muhit bilan modda almashinuvidir. Biologik kimyo esa buning negizida yotuvchi kimyoviy jarayonlarni o’rganadi. Organizmning tashqi muhit bilan modda almashinuvida murakkab biokimyoviy jarayonlar kechadi va buning natijasida ozuqa mahsulotlari – oqsillar, uglevodlar va yog’larga kimyoviy ishlov berilib, organizmning energetik va plastik ehtiyojlarini qoplashga ishlatiladi. Organizmda asosiy ozuqa mahsulotlarining o’zgarishi 4 bosqichda boradi: 1. Ovqatlanish va ovqat mahsulotlarining hazm bo’lishi. 2. Hazm bo’lgan mahsulotlarning so’rilishi. 3. To’qima metabolizmi yoki ozuqa mahsulotlarining hujayradagi o’zgarishlari. 4. Metabolizmning oxirgi mahsulotlari (suv, karbonat angidridi, ammiak, siydikchil, kreatinin, siydik kislotasi) ning ajratilishi. Organizmning moddalar almashinuvi ikki xil bo’ladi: 1) tashqi almashinuv – hujayradan tashqaridagi moddalarning kirishi va chiqishi yo’llaridagi almashinuv; 2) oraliq almashinuv – hujayra ichida boradigan jarayonlarga bo’linadi. Oraliq moddalar almashinuvi yoki metabolizm deganda tirik hujayraning hamma kimyoviy reaktsiyalari yig’indisi tushuniladi. Metabolizmning quyidagi asosiy vazifalari mavjud:  kimyoviy moddalarning parchalanishidan hosil bo’lgan energiyani to’plash yoki yorug’lik yutish;  zarur molekulyar komponentlar (monomerlar, makromolekulalar) sintezi uchun energiyadan foydalanish va osmotik, elektr, mexanik ishlarni amalga oshirish;  hujayraning yangilanadigan komponentlarining parchalanishi;  maxsus ahamiyatga ega bo’lgan biomolekulalar (gormonlar, mediatorlar, gormonoidlar, kofaktorlar) ning sintezi va parchalanishi. Kimyoviy reaktsiyalar zanjiri metabolik yo’llar yoki sikllarni hosil qiladi va ularning har biri ma’lum bir vazifani bajaradi. Metabolik yo’llarni markaziy va maxsus metabolik yo’llarga ajratish mumkin. Asosiy makromolekulalarning

parchalanishi va sintezi uchun umumiy bo’lgan yo’llar markaziy metabolik yo’llar hisoblanadi. Ular tiriklik dunyosining istalgan bir vakili uchun juda o’xshash bo’ladi. Maxsus yo’l, ya’ni sikl esa individual monomerlar, makromolekulalar, kofaktorlar sintezi va parchalanishi uchun xos. Moddalar almashinuvi bir-biriga uzviy bog’liq va qarama-qarshi ikkita katta jarayonni o’z ichiga oladi. Bu katabolizm va anabolizm. Katabolizm – yirik organik molekulalarning mayda molekulalarga parchalanishi va ularning oxirgi mahsulotlari: suv, karbonat angidridi, ammiak, siydikchil, kreatinin, siydik kislotasi va boshqalarga aylanishi. Anabolizm – oddiy molekulalardan murakkablarining sintezi, ya’ni bu jarayon murakkab kimyoviy jarayon bo’lib, buning natijasida tashqi muhitdan kirgan organik va anorganik moddalardan organizmning o’ziga xos bo’lgan oqsillar, nuklein kislotalar, yog’lar, uglevodlar va boshqa moddalar hosil bo’lishidir. Bu jarayon organizmning o’sishini, rivojlanishini, yangilanishini ta’minlaydi. Katabolizm energiya ajralishi bilan boradigan jarayon bo’lib, undan ajralgan energiya ATF ko’rinishida to’planishi mumkin. Anabolik jarayonlarda esa ATF sarflanib, undan ADF va H 3 PO 4 hosil bo’ladi. Aytish mumkinki, ATF metabolizmning ikkita yo’lini bog’lovchi energetik bo’g’indir. Lekin ATF 2 ta yo’lni tutashtiruvchi yagona komponent emas, undan tashqari boshqa makromolekulalar va monomerlar katabolizmida oddiyroq metabolitlar hosil bo’lib, ular anabolizm, ya’ni moddalar sintezi uchun boshlang’ich material sifatida ishlatiladi. Moddalarning parchalanishi va sintetik yo’llarini birlashtiruvchi bu bog’lovchi yo’l yoki siklga amfibolik yoki ikki tomonlama deb aytiladi. Demak, katabolik va anabolik yo’llar faqat ATF-ADF energetik sistemasi bilan emas, balki umumiy metabolitlar orqali ham bog’langan. Biosintez uchun kerak bo’lganda oddiy oraliq moddalardan foydalaniladi va bunday holatlarda ularning tashqaridan kirishiga zarurat qolmaydi. Amfibolik yo’l moddalarning terminal yoki oxirgi oksidlanish sistemasi bilan bog’liq bo’lib, unda bu moddalar ko’p miqdorda energiya hosil qilgan holda oxirgi mahsulotlar – karbonat angidrid va suvgacha

parchalanadi. Bulardan tashqari aminokislotalar va nukleotidlar almashinuvining maxsus reaktsiyalarida hosil bo’ladigan siydikchil va siydik kislotasi ham metabolizmning oxirgi mahsulotlari hisoblanadi. Katabolik va anabolik jarayonlar borishi natijasida hujayraning molekulyar komponentlari yangilanib boradi. Shuningdek, katabolizm va anabolizm yo’llarining mustaqilligini ham ta’kidlash lozim. Agar bu yo’llar faqatgina yo’nalishi bilangina farq qilganda edi, unda moddalar almashinuvida foydasiz sikllar yuzaga kelgan bo’lar edi. Bunday sikllar patologiyada mavjud bo’lib, unda metabolitlarning foydasiz aylanishi amalga oshishi mumkin. Bunday holatlar bo’lmasligi uchun hujayradagi moddalarning sintezi va parchalanishi avvalo chegaralar bilan ajratilgan. Masalan, yog’ kislotalarning oksidlanishi mitoxondriyalarda, ularning sintezi esa mitoxondriyadan tashqarida, ya’ni mikrosomalarda amalga oshadi. 2. Biokimyoviy reaktsiyalar energetikasi (organizmda energiya almashinuvi). Moddalar almashinuvi doimo energiya almashinuvi bilan birga sodir bo’ladi. Kimyoviy reaktsiyalar bilan energiyaning o’zaro munosabatini tekshirish biokimyo uchun muhim ahamiyatga ega, chunki hujayraning hayoti doimo ozuqadagi kimyoviy moddalarning potentsial energiyaning fiziologik funktsiyalar (muskulning qisqarishi, nerv impulslarining o’tkazilishi, turli sintetik jarayonlar va hokazolar) ni bajarish uchun foydalaniladigan shaklga aylanishiga bog’liq. Tirik sistemalarda energiya almashinuvini termodinamikaning biologiyaga tadbig’i bilan shug’ullanadigan bioenergetika fani o’rganadi. Bu soha biofizikaning bir bo’limi bo’lganidan bu yerda biz faqat biokimyo uchun zarur bo’lgan bir qator asosiy tushunchalar haqida to’xtalamiz. Jarayonlarning umumiy energetik balansini tuzishda Gess qonuni muhim ahamiyatga ega. Bu qonunga ko’ra, kimyoviy jarayonning issiqlik effekti oraliq bosqichlarga bog’liq bo’lmay, u faqat sistemaning dastlabki va oxirgi holati bilan belgilanadi. Masalan, yog’ yoki uglevod kalorimetrik bombada yonganida ham, organizmda asta-sekin oksidlanganida ham oxirgi mahsulot suv va karbonat

angidriddir. 1 g yog’dan 9300 kaloriya va 1 g uglevoddan 4200 kaloriya issiqlik ajraladi. Ammo oqsillarning yonishi va organizmda oksidlanishidan ajraladigan energiya miqdori bir xil emas. 1 g oqsil kalorimetrik bombada 5700 kaloriya bersa, organizmda oksidlanganida 4300 kaloriya issiqlik ajratadi. Buning sababi shundaki, oqsillarning organizmda parchalanishining asosiy mahsuloti – siydikchil kalorimetrik bombada hosil bo’ladigan mahsulotlardan o’zida ortiqcha energiya saqlashi bilan farqlanadi. Energiyaning hamma turlari bir-biriga ekvivalent nisbatda o’ta oladi, lekin energiya turlaridan biri bo’lgan issiqlik boshqa shakllarga to’la o’ta olmaydi. Ma’lumki, har qanday energiyaning bir shakldan ikkinchi shaklga o’tishi ba’zi behuda yo’qotishlar bilan kuzatiladi. Energiyaning bir qismi issiqlikka aylanib tarqalib ketadi va undan foydalanib bo’lmaydi. Bu hodisani tahlil qilish quyidagi muhim xulosaga olib keldi: sistemaning umumiy energiyasi bir xil emas, uning bir qismi foydali ish qilishi mumkin, u erkin energiya deb atalib, G harfi bilan ifodalanadi. Ikkinchi qismi esa ayni sharoitda ishga va energiyaning boshqa shakllariga o’ta olmaydi, u bog’langan energiya deb ataladi.Yopiq sistemalarda erkin energiya o’z-o’zicha minimumga intiladi, ya’ni issiqlik issiqroq jismdan sovuqrog’iga o’tadi. Binobarin, issiqlikning ishga aylanishi ikki jism orasidagi haroratning farqiga bog’liq. Lekin issiqlikning bir qismigina ishga aylanadi. Har bir sistema uchun harorat farqi qancha kichik bo’lsa, bog’langan energiya shu qadar katta bo’ladi. Issiqlikning bu qimmatini yo’qotgan qismi entropiya deb ataladi va u S harfi bilan ifodalanadi. Erkin energiyaning o’zgarishi sistemaning umumiy energiyasi (H) va entropiya o’zgarishidan kelib chiqadi: ∆G = ∆H - T∆S T- mutlaq harorat. Bu formulada entalpiya o’zgarishining simvoli ∆H erkin va bog’langan energiya yig’indisini, T∆S esa bog’langan energiyaning o’zgarishini ifodalaydi.

Kimyoviy reaktsiyalar odatda, issiqlik effektlari bilan birga kuzatiladi, ko’pincha ∆G manfiy, demak erkin energiyaning kamayishi bilan kechadi, reaktsiya ekzergonik bo’ladi. Agar ∆G musbat bo’lsa, reaktsiya sistema ichki energiyasining ortishi bilan boradi, u endergonik. Ammo ekzergonik reaktsiya davomida ajralib chiqadigan issiqlik erkin energiyaning o’zgarishini aks ettirmaydi, chunki entropiya o’zgarishini ham hisobga olish kerak. Organizmda biokimyoviy jarayonlar odatda, 7,0 ga yaqin pH qiymatida (neytral sharoitda) kechadi va ko’pincha H + ionlarining hosil bo’lishi va iste’mol qilinishi bilan kuzatiladi. Shuning uchun energiya o’zgarishining standart sharoiti deb pH=7,0 (25˚C da) qabul qilingan va ∆G˚ ramzi bilan ko’rsatiladi. U boshlang’ich moddalarning erkin energiyasi bilan reaktsiya mahsulotlarining erkin energiyasi orasidagi farq. Moddalar almashinuvining tavsifi uchun erkin energiyadan foydalangan holda katabolik reaktsiyalar energiya ajratish bilan, anabolik reaktsiyalar esa energiya yutishi bilan boradi, deb aytish mumkin. Yuqori energetik yoki makroergik moddalar ular orasidagi energetik vositachilar vazifasini bajaradi. 3. Yuqori energiyali birikmalar. Organizmda energiya almashinuvi moddalar almashinuvi bilan bog’liq ravishda hujayradagi energetik sikllar shaklida o’tadi. Geterotrof hujayralar uchun kimyoviy shaklda qabul qilinadigan erkin energiya manbai sifatida oziqa moddalar, asosan yog’lar va uglevodlar kabi molekulalarning parchalanishi va katabolizmida xizmat qiladi. Bu energiya murakkab biomolekulalarni sintez qilish, hujayraning harakati, tonusini saqlanishi, moddalarni membrana orqali komsentratsiya gradiyentiga qarshi tashilishi, genetik axborotning tashilishi uchun sarflanadi. Hujayrada energiyaning ajratilishi va uni iste’mol qilinishi bilan kechadigan jarayonlarning o’zaro ulanishi yuksak energiyali fosfat birikmalar orqali bajariladi. Bu sistemada markaziy o’rinda adenozintrifosfat – ATF turadi. Hujayrada katabolik jarayonlar natijasida ajraladigan energiyaning bir qismi erkin energiyaning sarflanishini talab qiladigan reaktsiya adenozindifosfat (ADF) va anorganik fosfatdan ATF sintezlanishi uchun ushlab qolinadi. Energiya ATF ning energiyaga boy (makroergik) bog’larida

saqlanadi. So’ngra ATF→ADF va anorganik fosfatga parchalanib, o’zidagi energiyaning ko’p qismini energiya talab etiladigan jarayonlarga uzatadi. Demak, ATF energiyani saqlovchi va tashuvchi molekula sifatida hujayra energetikasida o’ziga xos funktsiyani bajaradi. Fosfat birikmalarning yuksak energiyali va past energiyali turlari tafovut etiladi. Bu ikki guruhga kiradigan birikmalar orasidagi farq faqat fosfat bog’i gidrolizi erkin energiyasining kattaligidadir. Energiyaga boy (makroergik) bog’ to’g’risida gapirilganda uni ayni kimyoviy bog’ni tutuvchi birikmalarning erkin energiyasi bilan ular uzilgandan keyin hosil bo’lgan birikmalar erkin energiyasi orasidagi farq sifatida qaraladi. Faqat gidrolizlanganda sistema erkin energiyasining o’zgarishi(∆G) 21 kJ/mol dan kam bo’lmasa, u makroergik bog’ qatoriga kiradi. Energiyaga boy birikmalar qatoriga yana boshqa nukleotidtrifosfatlar: UTF, GTF, STF, TTF, kreatinfosfat, pirofosfat, ba’zi tioefirlar (masalan, atsetil-KoA), fosfoenolpiruvat, 1,3-bifosfogliserat, karbomoilfosfat va boshqa bir qator birikmalar kiradi. ATF standart sharoitda (pH -7,0, harorat 37˚C va ortiqcha magniy ionlari bo’lganda) gidrolizlanganda (ATF + H 2 O → ADF + anorganik fosfat) erkin energiyani o’zgarishi (-∆G) 30,4 kJ/mol ga teng. Fiziologik sharoit esa bunday sharoitdan farq qiladi, shuning uchun ∆G 50 ga yaqin bo’ladi. ATF molekulasida 2 ta fosfat bog’i – oxirgi (terminal) va o’rtadagi pirofosfat bog’lar makroergik, ribozaning 5΄ uglerodi bilan qo’shilgan birinchi bog’ oddiy bog’. Shuning uchun ATF ning fosfat bog’laridan energiya ajralishining ikki usuli mavjud: asosiy usul – oxirgi fosfatning ajralishi (ATF + H 2 O → ADF + H 3 PO 4 ) va boshqa usuli ATF dan pirofosfatning ajralishi (ATF + H 2 O → AMF + H 4 P 2 O 7 ), bu reaktsiyadan hujayra biokimyoviy jarayonlarda kamroq foydalanadi. Energiyaning biokimyoviy jarayonlarga o’tkazilishi. Hayot faoliyati natijasida hujayraga kiradigan kimyoviy moddalar energiyasining uzluksiz taqsimlanishi amalga oshib turadi. ATF ning maxsus fosfat bog’larida

energiyaning to’planishi energiyaning tirik hujayraga o’tkazilishi mexanizmi asosida yotadi. Tirik hujayra – muvozanatlashmagan kimyoviy sistema bo’lib, undagi ATFda to’planadigan kimyoviy energiya oziq moddalarning parchalanishi hisobiga ajralgan energiyadan hosil bo’ladi. Hujayrada ATF energiyasi o’tkazilishining 3 ta turi mavjud: kimyoviy bog’lar energiyasi, issiqlik energiyasi va ish bajarish uchun sarflanadigan energiya. 4. Oziq moddalardan energiya ajralish bosqichlari. Hujayra ixtiyoridagi energetik zahiralar uning energetik talabini qondirish uchun ishlatiladi. Energetik zahiralarga monosaxaridlar, aminokislotalar, glisterin va yog’ kislotalari kirib, ular hujayraning plazmatik membranasi orqali o’ta oladilar va to’g’ridan-to’g’ri energiya manbai sifatida sarflanadilar yoki biopolimerlar (polisaxaridlar, lipidlar, oqsillar tarkibiga kirgan holda hujayra ichki energetik deposini tashkil etishi mumkin. Ehtiyojga qarab hujayra ichki biopolimerlari energiya hosil qilish uchun sarflanadi. Umuman, hayvon hujayrasi, qorong’ilikdagi o’simlik hujayralari va ko’plab mikroorganizmlar katabolizmida oziq moddalardan ajralgan energiya hisobiga o’z energetik ehtiyojlarini qoplaydilar. Turli xil substratlardan energiya ajralishini shartli ravishda 3 ta bosqichga bo’lish mumkin. Birinchi bosqich – tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichda ovqat bilan birga kirgan yoki hujayraning ichida bo’lgan biopolimerlar energiya ajralishi uchun qulay bo’lgan monomer shakliga o’tishi kerak. Bu bosqich ichaklarda yoki hujayra ichida gidrolaza fermentlari ishtirokida amalga oshadi. Hujayra ichidagi gidroliz sitoplazma yoki lizosomada boradi. Bosqich energetik jihatdan qimmatga ega emas, chunki bunda substrat energiyasining atigi 1% i ajraladi va u issiqlik shaklida tarqalib ketadi. Ikkinchi bosqich – monomerlarning asosiy oraliq mahsulotlari – atsetil-KoA va Krebs siklining bir nechta kislotalari, masalan, oksaloatsetat va 2- oksoglutaratga qisman parchalanishidan iborat. 2-bosqichda boshlang’ich substratlarning soni 3 martaga qisqaradi. Bu bosqich anaerob sharoitda substratda mavjud bo’lgan energiyaning 20% i ajralib chiqishi kuzatiladi. Bu energiyaning bir qismi ATF ning fosfat bog’larida to’planadi, bir qismi esa issiqlik shaklida

tarqaladi. Monomerlarning parchalanishi gialoplazmada, yakunlovchi reaktsiyalar esa mitoxondriyalarda boradi. Uchinchi bosqich – moddalarning kislorod ishtirokida oxirgi mahsulotlar CO 2 va H 2 O gacha parchalanishi. Bu bosqich – moddalarning aerob biologik oksidlanishi bo’lib, energiyaning to’liq ajralishi bilan o’tadi. Moddalarning o’ziga xos tomoni shundaki, bunda oldingi bosqichdagi 3 ta metabolitdan Krebs siklidan keyin faqat NAD yoki FAD bilan bog’langan vodorod qoladi. Vodorod – universal enenrgetik yoqilg’i bo’lib, nafas olish zanjirida ATF va suv hosil qilish uchun sarflanadi. Moddalardagi kimyoviy bog’larning 80% energiyasi shu bosqichda ajraladi. Bu bosqichning hamma reaktsiyalari mitoxondriyalarda amalga oshadi. Substratlarning keyingi parchalanishlari biologik oksidlanish jarayonlari bilan bog’liq. 5. Biologik oksidlanish. Barcha tirik organizmlarning hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan energiya ularning tanalarida murakkab birikmalar kimyoviy bog’larining uzilishi natijasida hosil bo’ladi. Energiya ajratish bilan boradigan bu reaktsiya biologik sistemalarning yuksak shakllarida, asosan to’qima va hujayralarda kechadigan oksidlanish hodisalaridan iborat. Murakkab birikmalarning organizmda kislorod biriktirib parchalanishi natijasida hosil bo’ladigan oxirgi mahsulotlar tashqi muhitda yonishi jarayonida hosil bo’ladigan CO 2 va H 2 O ning o’zi ekanligi aniqlangan. Lavuazye davridan boshlab bu jarayon sekinlik bilan yonish deb tushuntirilgan. Ko’pgina mikroorganizmlar energiyani molekulyar kislorod ishtirokisiz boradigan kimyoviy reaktsiyalar orqali olishi mumkin, hayvon organizmi hujayralari ham kislorod yetishmaganda murakkab birikmalarning anaerob parchalanishi jarayonidan energiya manbai sifatida foydalanadi. Lekin bir hujayrali aerob organizmlar va ko’p hujayrali turlarda kimyoviy energiyaning asosiy qismi oziq moddalarning molekulyar kislorod bilan oksidlanishi natijasida hosil bo’ladi. Bu jarayonlar to’qima va hujayralarda kechganidan organizmdagi biologik oksidlanish to’qimaning nafas olishi yoki hujayraning nafas olishi deb aytiladi.

Biologik oksidlanish reaktsiyalari fermentlar ishtirokida boradi. Oksidlanish jarayonlari quyidagilarga bog’liq bo’ladi: 1) oksidlanadigan substratdan vodorodning ajralib chiqishi – degidrirlanish; 2) elektron yo’qotish; 3) kislorod birikishi. 3 ta tur reaktsiya ham bir xil ahamiyatga va tirik hujayrada oz o’rniga ega deb hisoblanadi. Oksidlanish jarayoni alohidalashgan holda bormasdan qaytarilish reaktsiyasi bilan tutashadi, ya’ni vodorodning yoki elektronning birikishi yuz beradi. Ikkala - oksidlanuvchi va qaytariluvchi moddalar oksidlanish-qaytarilish jufti yoki redoks- juftni hosil qiladi. Turli xil moddalarning oksidlanish va qaytarilish xossalari ularning elektronga moyilligiga bog’liq. Substrat o’zining elektronini qancha osonlik bilan bersa, uning qaytarilish xossasi shunchalik kuchli bo’ladi. Aksincha elektronga juda moyillik uning oksidlanish xossasini yuqori ekanligini namoyon qiladi. Istalgan oksidlanish-qaytarilish juftining qaytarilish reaktsiyasiga qobiliyati standart oksidlanish-qaytarilish potentsiali yoki redoks potentsial bilan belgilanadi. U oksidlovchi yoki qaytariluvchi 1,0 mol/l kontsentratsiyada 25˚C va pH 7,0 bo’lgan sharoitda yarim o’tkazgichda yuzaga keladigan elektr harakatlantiruvchi kuchi (voltlarda) ifodalanadi hamda elektrod bilan muvozanatda bo’lib, qaytaruvchidan elektronni qaytadan qabul qilishi mumkin. Oksidlanish-qaytarilish juftining standart redoks potentsiali H 2 ↔ 2H + + 2e - tenglamasiga mos holda shartli ravishda 0 deb qabul qilingan. pH 7,0 ga teng bo’lgan fiziologik sharoitda, ya’ni hamma oksidlanish-qaytarilish juftlarining standart redoks potentsiallari o’lchanadigan sharoitda sistemaning redoks potentsiali H 2 / 2H + + 2e - -0,42 V ga teng bo’ladi. Uning manfiy qiymatga ega ekanligi qaytarilish xossasining kuchli ekanligini bildiradi. Redoks-potentsial qanchalik ko’p manfiy qiymatga ega bo’lsa, bu redoks juftning elektron berish xossasi, ya’ni qaytaruvchilik vazifasini bajarishi shuncha yuqori bo’ladi. Aksincha, redoks-potentsial qancha ko’p musbat bo’lsa, bu redoks-juftning elektron qabul qilishi, ya’ni oksidlovchilik xossasi shuncha yuqori bo’ladi. Masalan, NAD∙H+H + / NAD + juftining redoks potentsiali -0,32 V ga teng bo’lib, bu uning elektron berish

qobiliyati kuchli ekanligini bildiradi, ½ O 2 / H 2 O juftining redoks potentsiali esa yuqori musbat qiymatga + 0,81 V ga teng, shuning uchun kislorodning elektron qabul qilish xossasi kuchli bo’ladi. Redoks-potentsial qiymati biologik oksidlanishda elektronlar oqimining yo’nalishini oldindan aytib berish va bir redoks-juftdan boshqasiga elektronlarning o’tkazilishida energiyaning o’zgarishini hisoblash imkonini beradi. Oksidlanish substratlari oqsil, yog’ va lipidlarning katabolizmi borishi jarayonida hosil bo’ladi. Bu substratlar hujayrada joylashgan degidrogenazalar ishtirokida amalga oshadigan biologik oksidlanishning ko’p tarqalgan turi, ya’ni degidrirlanishga uchraydi. Bunday degidrirlanish reaktsiyalarida vodorodning aktseptori sifatida kislorod emas, boshqa substrat bo’lsa, bunday reaktsiyalar anaerob oksidlanish; agar vodorodning aktseptori kislorod bo’lsa va suv hosil qilsa, bunday biologik oksidlanish reaktsiyalari to’qima nafas olishi deb aytiladi. Anaerob oksidlanish reaktsiyalarida nikotinamidga bog’liq degidrogenazalar ishtirok etib, bunda organik substratdan ajralib chiqqan vodorodning aktseptori vazifasini NAD + va NADF + va flavinga bog’liq degidrogenazalar ishtirok etib, bunda vodorodning aktseptori vazifasini FMN va FAD bajaradi. Degidrirlanish substratlari mitoxondriyadan tashqarida hosil bo’ladi va keyin mitoxondriya ichiga o’tkaziladi hamda u yerda moddalarning oksidlanish reaktsiyalari amalga oshadi. 6. Mitoxondriyaning tuzilishi. Mitoxondriyalarda hujayra energiyasining asosiy qismi hosil bo’ladi. Shuning uchun mitoxondriyani hujayraning energetik stantsiyalari deb atashadi. Mitoxondriyaning shakli ovalsimon shakldan tayoqcha yoki ipsimon shaklgacha turli xil ko’rinishlarda bo’ladi. Tekshirishlarning ko’rsatishicha, mitoxondriyalar qator bo’lib joylashgan holda mitoxondriyal to’rni hosil qiladi. Ular alohida organoid shaklida joylashmagan. Mitoxondriyalar 0,5x 3,0 nm o’lchamga ega bo’ladi. Ular ikki qavat – tashqi va ichki qavat membranalardan tashkil topgan bo’lib, suvli muhitga ega membrana oralig’i bilan ajratilgan. Tashqi membrananing yarmi oqsil va yarmi lipiddan tashkil topgan. Ichki membrananing esa ¾ qismi oqsillarga va ¼ qismi lipidlarga,

asosan kardiolipinga to’g’ri keladi. Ichki membrana burmalar, ya’ni kristalar hosil qiladi. Kristalar orasidagi bo’shliq suvli faza matriks bilan to’lgan bo’ladi. Kristalarning matriksga qaragan ichki yuzasida elementar bo’lakchalar joylashgan. Gipotonik eritma, masalan, suvga mitoxondriya solib qo’yilganda tashqi membrana yoriladi va ichki membranali qopcha qoladi. Ichki membrana mustahkam va osmotik bosim ta’siriga uchramaydi. Buning uchun ichki membranani buzadigan maxsus kimyoviy detergentlar (triton X-100, tvin, digitonin va boshqalar) kerak bo’ladi. Shuningdek, membranani ultratovush bilan ham buzish mumkin. Mitoxondriyaning asosiy strukturalarini ajratib olish undagi fermentlarning joylashishi va biokimyoviy sikllarni o’rganish imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Pl e shkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. L e b e dov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g. 6. www.ziyon e t.uz

Похожие

Modda almashinish jarayonining bir-biriga bog`liqligi. Hamma moddalar almashinishi birdamligi (biokimyo)

Oqsil, lipid va uglevodlar almashinuvining o’zaro bog’liqligi

Glikogеnning sintеzi va parchalanishi. Uglеvodlar almashinuvining boshqarilishi

Organizmda modda va enyergiya almashinuvi

Metallarning umumiy tavsifi. Metall bo’glanish