Малик Набиев (1913-1992) - Химия - Рефераты

Малик Набиев (1913-1992)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

20.1474609375 KB

Малик Набиев (1913-1992) Малик Набиев - узбек халқининг ажойиб фарзанди, етук олим, моҳир педагог, И фаол жамоат арбоби, ўғитлар, дефолиантлар, қишлоқ хўжалигида қўлланиладиган кимёвий бирикмалар кимёси ва технологияси соҳасидаги олимларнинг меҳрибон устози. Абу Райҳон Беруний номидаги Давлат мукофоти лаурияти, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан ва техника арбоби, техника фанлари доктори, профессор, Узбекистон ФА академиги. М. Набиев 1913 йилнинг январь ойида Тошкентда камбағал дехқон оиласида дунёга келди. Ўрта Осиё Политехника институтининг иккинчи босқичини тугатган ёш Малик мухандие-кимёгар мутахассислиги бўйича Тошкентда ўқитувчилар етишмаслиги туфайли, Иваново шаҳрига йўл олади. У ерда қўшимча имтиҳонлар топшириб, учинчи босқичга қабул қилинади. Аъло ўқиб диплом олган М. Набиев йулланма билан Чирчиқ кимё комбинатига ишга келади. Лекин етук муҳандис- кимёгар бўлиши учун билими стишмаслигини сезган ёш мутахассис Москвага йўл олади. Бир неча кун вокзапларда ётиб юриб оғир саноат наркоми (С. Оржоникидзе) кабулига кириб. ҳакиқий муҳандис тайёрлайдиган корхонага юборишини сўрайди. Нарком унинг қатьиятлилигини сезиб Донбасдаги Горловка «Азотли ўғитлар ишлаб чиқариш» заводига ишга йўллайди. У 1935 - 1940 йиллар давомида катга муҳандис лавозимида ишлади. М. Набиев 1938 йили биринчилардан бўлиб «Кимё саноати халқ комитети аълочиси» нишони билан тақдирланди. Ушбу завод ишчи жамоасидаги беш йиллик фаолият М. Набиевнпнг келажакда етук мутахассис бўлиб етишишида муҳим асос бўлди. 1940 йил январида 27 ёшида М. Набиев «Чирчиқ электрокимё комбинати» нинг ишга туширилиши муносабати билан Тошкентга юборилди ва ушбу комбинатда бош муқандис сифатида иш бошлади. Бу ерда у асосий эътиборини малакали ишчи мутахас сислар тайёрлашга қаратди.

Иккинчи жаҳон уруши йилларпда фронтга кетган ишчилар ўрпига ёш мутахассисларни тайёрлашда, шу билан бир қаторда комбинатнинг биринчи ва иккинчи босқичларини ишга туширишда фаоллик кўрсатди. Бу вақтга келиб, комбинат жамоаси Тошкент шаҳридаги олий ўкув юртлари ва илмий- текшириш институтлари, колаверса, кўчириб келинган Харьков Политехника институти, ГИАП ва бошқа кўпгина бирлашмалар жамоаси билан қамкорлакда хамда Украина ФА академиги В.И.Атрощенно, Педагогика фанлари Академияси академиги Д.А. Эпшгейн, ФА мухбир аъзолари И.А. Казарновский ва Н.А. Изгаришев иштирокида фронт учун керакли маҳсулотлар ишлаб чиқариш борасида изланишлар олиб борди. М. Набиев 1944 - 1945 йилларда 31 ёшида ўриндошлик асосида Ўрта Осиё Индустриал институти (ҳозир ТДУ) «Иоорганик моддалар технологияси» кафедрасини бошқарди, кейинчалик ушбу кафедрада доцент лавозимида ишлади. Ушбу даврда олим томонидан аммиакли селитра қовушқоқлигига қўшимчаларнинг таъсир этиш механизмининг назарий асослари ишлаб чикилди. Қаратау фосфоритларини ва апатит концентратами азот кислотаси билан ишлов бериш оркали олингаи 1'АП ва РФМ моддаларини аммиакли селитранинг физик - кимёвий ва механик хоссаларига таъсирини ўрганиш натижалари 1949 йилда Чирчиқ Электрокимё комбинатида ишлаб чиқаришга жорий қилинди. Кўрсатилган ишланма М.Н.Набиевнинг номзодлик диссертацияси мавзуси бўлди ва уни 1951 йилда ҳимоя қилди. Шу йили Ўзбекистон ФА Киме институтида ўғитлар кимёси ва технологияси лабораторияси ташкил этилди, унинг асосида 1966 йилда институт таркибида 12 та лаборатория, жумладан, Чирчиқда, Самарқандда ва Олмалиқда синов-тажриба ишлаб чиқариш базасига эга бўлган Ўғитлар кимёси ва технологияси бўлими ташкил этилиб, уни М. Набиев бошқарди. М. Набиев фосфатларни азот кислотаси билан қайта ишлаш кимёси ва технологияси муаммоларини ўрганишга асосий эътиборини қаратди. Бунга сабаб щуки, фосфатларни сульфат кислота билан қайта ишлаш жараёнида, жумладан оддий, қўш суперфосфат ва аммофос олиш жараёнида кўп

мивдорда сульфат кислотаси сарфланади, колаверса, кальций сульфат- фосфогипс балласт сифатида ҳосил бўлади. Фосфатларни азот кислотаси билан қайта ишлаш бир қатор афзалликларга эга. Булар, бириичидан, фосфатларни яхши парчалайди, иккинчидан, азот кислотасининг аниони ўғит таркибида колиб, ўғит таркибидаги мураккаб азотли компонентни ҳосил қилади. М.Набиев ўтказган илмий тадқиқотлар унинг докторлик диссертацияси асосини ташкил қилди ва у Харьков Политехника института Илмий кенгашида докторлик диссертациясини муваффа- қиятли ҳимоя қилди. Фосфатларни азот кислотаси билан кайта ишлаш кимёси ва технологияси борасида олиб борилгаи илмий изланишлар натижалари М.Н.Набиевнинг 1957 йилда «Фосфатларни азот кислотаси билан қайта ишлаш», 1965 йилда «Фосфатларни азот кислотаси билан қайта ишлаш асосида олинган суюқ мураккаб ўғитлар» ва 1976 йилда икки жилдли «Фосфатларни азот кислотаси билан қайта ишлаш» номли монографияларида ўз аксини топган. Азот кислотаси билан фосфатларни кайта ишлаш жараёнини ўрганишни ривожлантириб бориш натижасида М.Набиев раҳбар-лиги остида Қаратау фосфатитларини азот - сульфат кислоталари билан қайта ишловчи янги технологиялар яратилди. М.Набиевнинг ишларида асосий эътибор оддий ва қўш суперфосфатларнинг хоссаларини аммиак ва аммиакатлар билан аммоиизация қилиб яхшилашга қаратилган. Ушбу изланишлар натижалари 1952 - 1967 йилларда Қўқон, Самарканд, Жамбул ва бошка кўплаб суперфосфат заводларида амалиётга жорий қилинди. Илмий изланишларнинг натижалари М. Набиев ва А.А. Вишняковаларнинг 1960 йили нашр қилинган «Қаратау фосфарит-ларидан ам ионизация қилинган суперфосфат» номли монографияда умумлашган. 1968 йилда аммонизация усулини яратганлиги ва ишлаб чиқаришга жорий қилганлиги муносабати билан муаллифлар Абу Райҳон Беруний номидаги Давлат мукофоти билан тақдирланди.

М.Набиев раҳбарлигида 9 та докторлик, 100 дан ортик номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди. Меҳридарё' устоз яратган мактабда тарбияланган шогирдлар ҳозирги кунда Россия, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон, Озарбай-жон, Греция, Исроил, Вьетнам ва бошқа катор давлатларда муваффақиятли ишлаб, олган билимларидан бахраманд бўлмокдалар. М.Набиев 1966 - 1985 йилларда Ўзбекистон ФА биосфера муаммолари бўйича илмий кенгаш раисининг ўриибосари бўлиши билан бир қаторда, атроф-муҳитни мухофаза қилиш масаласига дойр катта ишларни амалга оширди. Унинг улкан хизматлари туфайли бутун ўлкада кенг миқёсда ишлатилаётган заҳарли ДЦТни ва 1987 йилдан бошлаб ўта заҳарли пахта дефолианти - «Бутифос» ни ишлатиш ман этилди. М. Набиев микроэлементли ва физиологик фаол моддалар тутган ўғитлар яратиш соҳасида ҳам илмий изланишлар олиб борган. Самарканд кимё заводида таркибида мис ва молибден тутган аммонизацияланган суперфосфат, Чирчиқ «Электро- кимёсаноат» ишлаб чиқариш бирлашмасида таркибида мис ва рух тутган карбамид, Олмалиқ кимё заводида таркибида мис, рух ва янтар кислотаси тутган аммофос ўғитлари ишлаб чиқарилган. М. Набиев раҳбарлигида Ўрта Осиё конларидаги калийнинг табиий бирикмалари таркиби ва хоссалари ўрганилган. Тюбегатан, Хўжаикон, Қарлюқ, Карабил, Лалимкон ва бошқа туз конларидаги моддаларнинг таркиби аникланган ва калий рудаларни технологик қайта ишлаш юзасидан изланишлар олиб борилган. Илмий изланиш натижалари М. Набиев, Р.Г.Осичкина ва бошқа- ларнинг «Тюбегатан калийли тузлари» (1972 Йил), М.Н.Набиев, Р.Г.Осичкина, С.Т.Тўхтаевларнинг «Микроэлементли сульфат калий» (1988 йил) номли монографияларида ўз аксини топган. М. Набиев раҳбарлигида калий хлоридини фосфар кислотаси ва полифосфор кислотаси билан парчалашга асосланган чиқиндисиз, хлорсиз комплекс азотли - фосфорли - калийли ўгитлар ва фосфорли ўғит ҳамда преципитатлар олиш технологияси ишлаб чиқилган. Академик Малик Набиевнинг ҳаётига назар солар эканмиз, унинг

халқпарварлиги, мардлигини тасдикловчи фаолиятларини алоҳида'эслаш лозим. 1960 йиллардан бошлаб кенг миқёсда ишлатиб келинган, юзлаб кишиларнинг саломатлигига путур етказиб, умрига завол бўлган ДЦТ, «Бутифос»дек захарли кимёвий моддаларнинг 1987 йилларга келиб ишлаб чиқариш ва кишлоқ хўжалигида хамда бошқа соҳаларда ишлатиш бутунлай ман қилиниши Малик Набиевнинг жасорати туфайли амалга оширилди. Малик Набиев «Бутифос»нинг инсонларни саломатлигига зиён етказишини исбот қилибгина қолмай, унинг ўрнини қоплайдиган заҳарсиз кимёвий модда «ЦАКС», «УДМ», «Сиҳат», «Садаф», «Сардор», «Супер ХМД», «ЎзДБФ» дефолиантларини кашф этиб, пахта баргини тўктиришда кўллаш услубларини ишлаб чиқиб, кишлок хўжалигида катта ижобий Йўналишни таъминлаб берди. 1991 йилдан бошлаб, ҳар йили 2 минг тоннадан 8 минг тоннагача «Сиҳат» дефолиапти ишлаб чиқарилиб, республиканинг барча пахта экинзорларида кенг қўлланилган. Янги синтез қилинган мураккаб таркибли «ЎзДЕФ» дефолиапти (Узбекистон дефолиакти) кўп тарафлама таъсир этиш хусусиятига эга бўлиб, 2009 йилдан бошлаб «Фаргонаазот» ОАЖда йилига 1,5 минг тоннадан ишлаб чиқарилмоқда. Ишлаб чиқарилган маҳсулот ғўза дефолнацияси учун ишлатилмоқда. «ЎзДЕФ» дефолиапти ўзига хос таркибга эга бўлганлнги сабабли умумий пахта ҳосилдорлигини ҳар 1 гекгар майдонда 1,5 - 2,0 центнерга оширди. Илмий изланишлар натижасида М.Набиевнинг олдиндан кўра билган йўлланмалари асосида хозирги вақтда дунё амалиётида биринчи маротаба кўп томоилама таъсир этувчи (учтаси бирга: дефолиацияловчи - стимуляторловчи - инсектицид хусусиятга эга бўлган) дефолиантларни ишлаб чикариш ва кишлок хўжалигида татбиқ этиш учун тавсиялар бсрилди. Ушбу дефолиантлар пахта далаларида кўлланилганда пахта баргларининг самарали тўкилишини ва ҳосилиинг пишиб етилишини тезлащтиради ҳамда шира, клоп, ўргамчаккана каби сўрувчи зараркунандаларни ва уларнинг қишлаш учун қўйган тухумларини бутунлай йўкотади, толанинг ёпишкоқ

масса билам ифлосланишининг олди олинади Дунё олимлари тан олган, қишлоқ хўжалигида ўта зарур бўлган бевосита ўгитлар, дефолиантлар тайёрлаш кимё'сининг Урта Осиёда ягона мактабини яратган академик Малик Набиев жонбозлиги туфайли янги-янги кимёвий минералларга бой моддалар кашф қилинди, уларнинг ишлаб чиқариш технологияси яратилди ва амалиётда кенг қўллаб келинмоқда. М. Набиев раҳбарлигида олиб борилган илмий ишлар ўзининг ҳар томонлама чуқур ўрганилганлиги ва тугалланганлиги билан ажралиб туради. 1956 йили у Узбекистон ФАнинг академиги унвонига сазовор бўлди. М. Набиев 13 та монография, 500 дан ортиқ илмий мақолалар, пахта дефолиантлари ва десикантлари номли ахборотномалар муаллифидир. Унинг муҳаррирлиги остида ноорганик модда ларнинг кимёси ва технологияси бўйича 10 дан ортиқ тематик тўпламлар босмадан чиқкан. Илмий изланишлар 129 та муаллиф-лик гувоҳномаси билан ҳимоя қилинган. М. Набиев илмий фаолиятини партиявий ва давлат ишлари билан бирга олиб борди. У 1943 йили Чирчиқ шаҳар партия комитетининг секретари, 1943 - 1948 йилларда Узбекистон саноат кооперацияси бош бошқармасининг раиси, 1956 - 1960 йилларда Узбекистан Марказий Комитетида фан, олий ўқув юртлари ва мактаб ҳамда саноат, транспорт ва алоқа бўлимларининг бошлиғи бўлиб ишлади. 1948 Йили Тошкент шаҳар советига, 1959 йили Узбекистон Олий Советига депутат қилиб сайланади. М. Набиевнинг меҳнатлари юксак баҳоланиб «Октябрь револю- цияси», «Ҳурмат белгиси» орденлари, уч марта «Меҳнат Қизил байроқ» ордени, «Улуг Ватан уруши йилларидаги меҳнати учун» медаллари билан тақдирланди. 1963 йили унга «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан ва техника арбоби», 1968 йилда Беруний номидаги Давлат мукофоти деган юксак унвонлар берилган. М. Набиев юртимизда ва чет элларда тан олинган ҳамда минерал ўғитлар кимёси ва технологияси соҳаси бўйича илмий мактаб яратган йирик олимдир. Унинг кимё, физик - кимё ва минерал ўғитлар технологияси соҳасидаги меҳнатлари юкори самарали, кам харажатли ўғитлар, камзаҳарли

дефолиантлар, уругни дориловчи воситалар, ўсимликларни ўстирувчи стимуляторлар ва қишлоқ хўжалиги учун бошқа кимёвий препаратларнинг янги технологик жараёнларини ва ишлаб чиқариш усулларини яратиш имкониятларини берди. М. Набиев Йирик олим бўлиш билан бирга катта жамоат арбоби, ажойиб ташкнлотчи ҳамдир. У 1957 йилдан 1987 йилгача «Узбекистан кимё журнали»га бош муҳаррирлик килди. 1966 Йилдан 1986 йилгача «Узбекистан ФА кимё-технология фанлари бўлимида «академик - секретарь» бўлиб меҳнат қилди ва шу Йиллар давомида Узбекистан ФА Президиумининг аъзоси бўлди. 1966 -1987 йилларда Узбекистан ФА нинг кимё ва кимёвий технология фанлари мутахассислиги бўйича бирлашган илмий кенгаш раисининг ўринбосари, 1976 - 1987 йилларда эса Узбекистан ФА Кимё института кошидаги докторлик ҳимояси бўйича ташкил этилган давлатлараро илмий кенгашнинг раиси бўлди. М. Набиев бутун кучи ва билимини, тажрибасини фани-мизнинг ривожланишига, юқори малакали илмий кадрлар тайёр-лашдек муҳим ишга бағишлаган. Виждон амрига итоат килиб ижод қилган Малик Набиевдек миллат ғурурига айланган аллома кўп йиллар давомида авлодлар хотирасида абадул-абад бўлиб қолади.

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид ва барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.”Т. 1997 105-128 бетлар. 2.Тўхтаев А. “Экология” Т. Ўқитувчи-1998. 3.Ғуломов М. Жўраев Й. “Экология. Жиноят ва жазо” Т. 1991 4.Алимов Т.А. Рафиқов А.А. “Экология хатолик сабоқлари” Т. “Ўзбекистон”1991

Похожие

Абдулла Султонович Султонов (1913-1983)

Сайдиахрал Тўхтаевич Тўхтаев

Кимё фани янгиликларини укув жараёнига тадбик этиш

Kimyoviy muvozanatlar

Коллоид эритмаларни тозалаш