Абдулла Султонович Султонов (1913-1983) - Химия - Рефераты

Абдулла Султонович Султонов (1913-1983)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.7373046875 KB

Абдулла Султонович Султонов (1913-1983) Москвадаги А.В.Топчиев номидаги Нефть кимёси синтези институти мажлислар зали саҳнаси турли графиклар, реакциялар ва уларнинг механизми ёзилган ватман қогозлари билан тўла. Йирик олимлар, илмий ходимлар ва саноат корхоналарининг вакиллари тошкентлик кимёгар Абдулла Султонович Султоновиинг катализаторлар кимёси ҳамда технологиясига бағишланган докторлик диссертациясини тингламоқда. Диссертант маърузани тугатгач, ҳамма ёкдан саволлар ёғила бошлади. Саволларни катализ фани соҳасида кўп йиллардан бери ишлаб келаётган таниқли академиклар, профессор ва илмий ходимлар беришарди. Абдулла ака ҳар бир саволга равон, чукур жавоб қайтарар эди. Тажрибада олинган маълумотларга асосланиб, у баъзи бир олимларнинг реакция йўнапишлари бундай бориши мумкин эмас, деган фикрларини чиппакка чиқарди. Абдулла ака принципиал тарзда ўз фикрларини ёқлади, исботлади. Илмий тортишувлар ватандошимиз фойдасига ҳал бўлди. Ўз даврининг йирик илмий марказларидан бўлган А. В. Топчиев номидаги Нефть кимёси синтези институти илмий кенгаши А. С. Султоновга кимё фанлари доктори илмий даражасини беришга қарор килди. Залда ўтирган тошкентлик ё*ш аспирантлар Абдулла Султоновичнинг илм соҳасидаги принципиаллигига, ўз фикрларини ёрқин мисол ва далилларда исбот килиб бериши ҳамда катализ соҳасида йирик олим бўлиб етишганига яна бир бор ишонч ҳосил килишган эди. Бундан эллик йил бурун бўлиб ўтган бу воқеа Абдулла ака ҳае'тидан бир лавҳа, холос. Бундай қизиқарли лавҳалар олим ҳае'тида сероб. Келинг, бу ажойиб инсон ва йирик олимнинг ҳаёт йўли ҳамда илмий фаолияти билан танишайлик. Абдулла Султонов 1913 йил 17 мартда Тошкентда хизмагчи оиласида

дунёга келди. 1924 йили бошлангич мактабни, 1929 йили эса педагогика техникумини битирди. 1935 йили А.Султонов Урта Осиё Давлат университетииинг кимё факультетини тамомлади. 1940 йили иомзодлик диссертациясини ёклади ва университетнинг органик кимё кафедрасига доцент килиб тайинланди. Иккинчи жаҳон урушида қатнашди. 1947 йилдан бошлаб Узбекистан Фанлар академияси Кимё институтида ташкил этилган органик катализ лабораториясига раҳбарлик килди. 1964 йили докторлик диссертациясини ёклади. Орадан кўп ўтмай профессорлик унвонини ҳам олди. А.Султонов 1966 йили Ўзбекистон Фанлар акадсмиясининг мухбир аъзоси қилиб сайланди. У бир меча йил Ўрта Осиё нефтни кайта ишлаш илмий - тадкиқот институтининг директори бўлиб ишлади. Олим институтнииг гидрогенлаш жараёнлари катализаторларини синтез қилиш ва тскшириш лабораториясида илмий раҳбар ҳам эди. Абдулла ака 60-йиллар охирида Тошкент Политехника институтида асосий органик синтез технологияси кафедрасини ташкил этиб, сермазмун маърузалар ўқиди, талабалар билан мулоқотда бўлди. А. Султоновиинг илмий ишлари асосан катализ фанини ривожлантиришга каратилди. Унинг дастлабки ишлари олектролитик диссоциация константаси ўзгариши билан карбон кислоталарни декарбоксиллаш реакцияларида рўй берувчи қонуниятларни топиш, декарбоксилловчи катализаторлар роли ва механизмини аниқлашга бағишланган. Олимнинг крекинг, гидрирлаш. фурфуролни кайтариш, углеводород хом ашёсини олтингугуртсизлангириш, фуран ядросининг полимерланиши каби реакциялар учун самарали катализаторлар тайёрлаш соҳасидаги ишларининг саноат учун аҳамияти катта бўлди. Абдулла Султонович оддий фуран ҳалқаси (фуран ва сильван)нинг полимерланиши мумкинлигини биринчи бўлиб кўрсатди ҳамда бир қатор ион катализаторларини таклиф қилди. Никел катализа-торларинииг фаолиятини никел билан водород бирикмаларининг ҳосиласи бўлган гидрид комплекслари орқали тушунтирди. Қотишма ва котишма - скелет ҳолидаги никел катализаторлари орасидаги тафовутларни биринчи бўлиб аниклади.

А. Султонов органик катализ соҳасида ўзининг мактабини яратди. Унинг илмий раҳбарлигида алюминий - никел - молибден ва алюминий - рух - молибден катализаторларини тайёрлаш рецептураси берилди. Бу катапизаторлар Азот саноати Давлат институти (ГИАП), Бошқирдистон нефтни қайта ишлаш илмий- тадқиқот институти ва бошқа ташкилотларда саноат-тажриба синовларидан муваффақиятли ўтди. Абдулла ака яратган бир неча катализатор ҳозирда саноатда қўлланилмокда. У ташкил этган бир қатор катализаторлар синтези ва лабораторияси фан ЕЭ саноат учун муҳим бўлган муаммоларни ҳозир хам ҳал қилмокда. А. Султонов ўз илмий ишлари бўйича 300 дан ортиқ илмий мақола эълон қилган, кўпгина муаллифлик гувоҳномаларига эга бўлган. «Республикада хизмат кўрсатган рационализатор» деган фахрий унвон олган. А. Султонов «Д. И. Менделеев кимёвий ката лиз назариясн ва унинг ривожланиши» номли монография чоп эт ган ҳамда ўрта мактаб ўқувчилари ва олий ўкув юртлари талабалари учун мўлжалланган кимё дарсликларини таржима килган. У йирик олим бўлиши билан бир қаторда ажойиб педагог ҳамда устоз эди. Абдулла ака бир неча йиллар давомида Тошкент Политехника институтида даре бериб, аспирантлар илмий ншларига раҳбарлик қилди, илмий ходимларга консультациялар берди. Унинг илмий раҳбарлигида 20 дан ортиқ фан номзоди ва 4 киши докторлик диссертациясини ёқлади. А. Султонов йирик раҳбар бўлиши билан бирга катга жамоат арбоби ҳам эди. У ўз вақтида Тошкент ва унинг атрофидаги туманларда саводсизликни тугатиш ишига муҳим ҳисса қўшди. Олим Д. И. Менделеев номли кимёгарлар жамияти ишида фаол қатнашди. Россия илмий-техника Давлат қўмитасининг олтингугурт бирикмалари кимёси ва технологияси бўйича доимий илмий-техника комиссияси аъзоси бўлди. А. Султонов бир неча илмий кенгашлар аъзоси, нефть ва газ саноати ходимлари касаба уюшмаси вилоят қўмитаси пленуми, Россия нефть кимёси ва нефтни қайта ишлаш вазирлиги ва нефтни қайта ишлаш секцияси илмий кенгаши аъзоси эди. А. С. Султоновнинг илмий ва педагогик иш соҳасидаги улкан меқнати

муносиб тақдирланди. У иккинчи даражали Ватан уруши ордени, кўпгина медаллар ҳамда фахрий ёрлиқлар соҳибидир. Абдулла Султонов чинакам меҳнат синовларидан ўтди, катта ижодий фикр ва интилишлар эвазига халқимиз орасида обрў- эътиборга сазовор бo'лди. Бу эъзозли инсоннинг умри, босиб o'тган илмий йўли, фанда қолдирган с&™окли изи диққатга сазовордир. Олим яшаб ўтган умр, ярим аерлик илмий фаолияти кўпчилик учун ибрат бўла олади. 90-йиллар ўрталарида Абдулла Султонович ишлаган қозирги Узбекистан Кимё-фармацевтика илмий- текшириш институтига унинг номи берилди. Халқимизда «Зар қадрини заргар билади» деган мақол бор. Ватанимизда фан қадрда, эъзозда. Демак, уни ривожлантирган. юксак чўққиларга кўтарган олимларимиз ҳам кадрда, эъзозда. Ана шундай олимлардан бири бўлмиш Абдулла Султонович Султоновнинг ижодий меҳнати ҳурматда, ардоқда, дея оламиз. Ватан равнақи, халқ бахт-саодати йўлида яшаб o’тган инсон умри боқийлиги ҳам шундадир.

Адабиётлар: 1.Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид ва барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.”Т. 1997 105-128 бетлар. 2.Тўхтаев А. “Экология” Т. Ўқитувчи-1998. 3.Ғуломов М. Жўраев Й. “Экология. Жиноят ва жазо” Т. 1991 4.Алимов Т.А. Рафиқов А.А. “Экология хатолик сабоқлари” Т. “Ўзбекистон”1991

Похожие

Малик Набиев (1913-1992)

Абдулла Муродович Насимов

Абдуҳамид Ғофурович Маҳсумов

Неъматжон Мадихонов

Кимё тарихи предмети. Кимёвий тушунчаларнинг вужудга келиши