Kvant kimyosining asosiy tushunchalari - Химия - Рефераты

Kvant kimyosining asosiy tushunchalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

Kvant kimyosining asosiy tushunchalari Reja 1. Atom yadrosining zaryadi. 2. Nurlanishning kvant nazariyasi. 3. Bor nazariyasi. Elektronlarning kvant sonlari. 5. Atom orbitallarining elektronlar bilan izma – iz to’lish printsiplari.

Tayanch iboralar va tushunchalar: Izotoplar, izobarlar, kimyoviy element, nurlanishning kvant nazariyasi, Bor nazariyasi, elektronlarning normal vaziyati, atomning hayajonlangan holati, bosh kvant son, orbital kvant son, magnit kvant son, Pauli printsipi, energiyaning minimumga intilish printsipi, Xund qoidasi. 1. ATOM YADROSINING ZARYADI. Yuqorida aytib o’tilganidek, atom, umuman olganda, elektr jihatidan neytral. Shu sababli yadrodagi protonlarning umumiy zaryadi elektronlarning umumiy zaryadiga teng. Protonning zaryadi bilan elektronning zaryadi qarama – qarshi ishorali, ammo miqdor jihatidan o’zaro teng bo’lganligi uchun atomda protonlarning soni elektronning soniga baravar bo’lishi kerak. Odatda, yadro zaryadi aniqlanib, undan elektronlar soni topiladi. Biror element atomi  - zarrachalar bilan bombardimon qilinganda o’z yo’lini o’zgartirgan  - zarrachalar soni va burilish burchagi yadroning zaryadiga proportsional bo’ladi; ana shundan foydalanib, yadro zaryadini aniqlash mumkin. Rezerford ana shu usulni tadbiq etib, yadro zaryadi atom og’irligining taxminan yarmiga tengligini ko’rsatdi. Ikkinchi tomondan, elementning davriy jadvaldagi tartib raqami ham element atom og’irligining taxminan yarmiga teng (engil atomlar uchun). Demak, atomdagi elektronlar soni elementning davriy jadvaldagi tartib raqamiga, elementlarning tartib raqami esa shu elementlar atomi yadrosining zaryadiga teng. Keyichalik Mozli va Chedvik yadroning zaryadi va, demak, elektronlarning soni ham elementning tartib raqamiga tengligini elementlarning rentgen spektrlarini taqqoslash yo’li bilan tajribada tasdiqladilar. Bu xol elementning davriy jadvaldagi tartib nomeri elementning jadvalda joylashish tartibinigina bildirib qolmasdan, balki uning ichki tuzilishini ham aks ettirishini ko’rsatadi. Elementning tuzilishini o’rganishda uning tartib raqamini aniq bilish alohida ahamiyatga ega.

1913 yilda ingliz olimi G. Mozli 38 ta elementning rentgen spektrini tekshirdi, jumladan, kaltsiydan (Z = 20) ruxgacha (Z = 30) bo’lgan 11ta elementning rentgen spektrlarini sistemali ravishda tekshirib, bu elementlardan har birining rentgen spektridagi K – seriyasi bir – biriga yaqin joylashgan ikkita chiziq К va К  dan iborat ekanligini kuzatdi. Hosil qilingan rentgen spekrlarining rasmlarini esa elementlarning tartib raqamlari usish tartibida yuqoridan pastga qaratib joylashtirdi. VI.1– rasmda Ti dan Zn gacha bo’lgan elementlar uchun K– seriyadagi К  va К  chiziqlarning joylanishi ko’rsatilgan. Rasmdan ko’rinadiki, bir elementdan ikkinchi elnmentga o’tganda elementlarning tartib raqamlari ortib borganida К  va К  chiziqlari chap tomonga qarab, ya‘ni tulqin uzunlikning kamayish tomoniga qarab siljiydi. Z Ý ë å ì å í ò 2 2 2 3 2 4 2 5 2 6 2 7 2 8 2 9 3 0 T i V C r M n F e C O N i C u Z n 0 , 1 í ì 0 , 2 í ì 0 , 3 í ì IV. 1-rasm. Ti dan Zn gacha bo’lgan elementlarning К  v а К  rentgen spektrlaridagi seriya chiziqlarining joylanishi. Siljish kattaligi Ti dan V ga o’tganda qancha bo’lsa V dan Cr ga o’tganda xuddi shuncha bo’ladi, demak, tartib raqami bitta ortsa, har safar bir xilda siljish ruy beradi; tartib raqami ikkita ortsa, siljish ham ikki xissa ortiq bo’ladi. Bu tekshirishlarga asoslanib Mozli quyidagi qonunni ta‘rifladi: elementlarning rentgen spektrlaridagi harakterli chiziqlarga to’g’ri keladigan

tebranish chastotalarining kvadrat ildizlari elementlarning D. I. Mendeleev sistemasidagi tartib raqamiga bog’lik bo’ladi: Bu qonunning matematikaviy ifodasi: ɣ = (z - в ) bunda z – elementning tartib raqami, А , в – har xil seriya chiziqlar uchun har xil bo’lgan o’zgarmas sonlar. Abstsissalar o’qiga elementlarning tartib raqami va ordinatalar o’qiga ɣ qiymatlari quyilsa, to’g’ri chiziq hosil bo’ladi ( IV. 2- rasm). Mozlining bu qonuni, bir tomondan, elementning tartib raqamini aniq topishga imkon bersa, ikkinchi tomondan, yadro zaryadi elementning tartib raqamiga tengligini ko’rsatadi. D.I.Mendeleevning davriy jadvalida elementlar atom yadrolari zaryadlarining ortib borishi tirtibida joylashtirilgan. Bu jadvalga qarab,0 , 5 0 1 0 2 0 3 0 4 0 5 0 6 0 À ò î ì í î ì å ð è 1 0 1 5 IV. 2– rasm. Mozli qonunining grafik ifodasi. элементлар атом ядроларининг заряди š ийматини , заряди š ийматига š араб esa eletronlar sonini bilish mumkin. Masalan, kislorodning jadvaldagi tartib raqami 8ga teng, demak, uning yadrosida 8ta musbat zaryad bor. Yadro atrofida esa 8ta elektron aylanadi. Element atomi yadrosining musbat zaryadlari soni ham elektronlar soni ham bir elementdan navbatdagi elementga o’tishda bir birlik ortadi. Demak, bu yerda miqdor o’zgarishlari sifat o’zgarishlarga olib boradi.

D.I.Mendeleevning elementlar davriy qonuni hozirgi vaqtda quyidagicha ta‘riflanadi: elementlarning xossalari ular atom yadrosi zaryadlarining kattaligiga davriy ravishda bog’liqdir. 2. NURLANISHNING KVANT NAZARIYASI. 1900 yili nemis fizigi Plank kvantlar nazariyasini maydonga tashladi. Bu nazariyaga muvofiq energiya uzluksiz ravishda ajralib chiqmaydi, balki u mayda – mayda bo’laklar yoki portsiya – portsiya holida ajralib chiqadi va kvantlardan iborat bo’ladi. Har qaysi kvantning qiymati shu nur to’lqinlarining bir sekundda tebranish soniga bog’liq. Har qanday tebranma sistema energiyani faqat kvantlar holida yutadi yoki o’zidan kvantlar holida chiqaradi. Har qaysi kvant kattaligiga quyidagi Plank tenglamasi bilan hisoblanadi: E = hy  C Y  Bu yerda E – energiya kvanti; h – Plank doimiysi; h – 6,624 · 10 – 34 joul /sek; y – tebranish chastotasi; C – yorug’lik tezligi;  - to’lqin uzunligi. Plank nazariyasidan kelib chiqadigan xulosalar tajribada topilgan natijalarga to’la muvofiq keldi. Yorug’lik kvantlarining haqiqiy mavjudligini boshqa xil tajribalar ham isbotladi. Endilikda Plank tenglamasi tabiat haqidagi asosiy qonunlardan biri deb topildi.

3. BOR NAZARIYASI. Nels Bor 1913 yilda vodorod atomining tuzilish nazariyasini taklif qildi. N.Bor o’zining nazariyasini yaratishda E.Rezerford modeliga va Plankning kvantlar nazariyasiga asoslandi. U Rezerford nazariyasiga energiyaning ayrim kvantlaridan iborat ekanligi haqidagi Plank g’oyasini kiritib, o’zining muhim postulatlarini ta‘rifladi. N.Borning 1 postulatiga muvofiq, elektron atomda faqat kvant nazariyasi ruxsat etadigan orbitalar bo’ylab harakat qiladi. Elektron kvantlangan turg’un orbitalar bo’ylab harakat qilganida o’z energiyasini o’zgartirmaydi, atrofga energiya sochmaydi va tashqi muhitdan energiya yutmaydi. II postulatga ko’ra, elektron yadrodan uzoq orbitadan yadroga yaqin orbitalarning biriga o’tganida o’zidan energiya chiqaradi. Aksincha yo’nalishda harakat qilinganida esa, atom energiya yutadi. N.Bor bu ikki postulat asosida vodorod atomning tuzilishini tushuntirdi, u spektroskopik tekshirishlar asosida olingan xulosalardan va E.Rezerford formulasir mv r е 2 2 2  dan foydalanib, vodorod atomining radiusini, elektronning turli orbitalardagi energiya qiymatlarini hisoblay oldi. N.Bor hisoblar natijasida elektron energiyasi ℇ 1 bo’lgan orbitadan energiyasi ℇ 2 bo’lgan orbitaga o’tganida atom tomonidan yutiladigan yoki ℇ 2 dan ℇ 1 ga o’tganda chiqariladigan nurining chastotasi:  = nh 1 2    formulaga muvofiq hisoblanishi mumkin ekanligini ko’rsatdi. Masalan, elektron yadrodan uzoqroq orbitadan ikkinchi orbitaga o’tganda, ajralib chiqadigan nurining takrorligi:  Б =       2 2 3 4 2 1 2 1 2 n h me 

bu yerda, n = 3, 4, 5 va hokazo bo’lishi mumkin. Bunday takrorlikka ega bo’lgan spektral chiziqlar vodorod spektrining ko’zga ko’rinuvchan sohasiga ta‘luqli bo’lib, Balmer seriyasi deb ataladi. Agar elektron to’rtinchi, beshinchi va hokazo orbitallardan uchinchi orbitaga o’tsa, vodorod spektrining infraqizil sohasiga muvofiq keladigan nurlar ajralib chiqadi. Lekin N.Bor nazariyasi spektr chiziqlarining magnit va elektr maydonida tarkibiy qismlarga parchalanish hodisasini va ko’p elektronli zarrachalarning tuzilishini tushuntira olmadi. N.Bor nazariyasiga ko’ra atomda elektron harakat qiladigan har qaysi orbita radiusi o’zgarmas qiymatga ega bo’lishi, elektron ayni orbitada aniq tezlik bilan harakat qilishi, elektronning o’zi aniq o’lchamli zarracha bo’lishi kerak edi. Lekin haqiqatda shunday emas. Zommerfeld va boshqa olimlar N. Bor nazariyasini rivojlantirib, vodorod atomining magnit va elektr maydonidagi harakatini tushuntira oladigan, boshqa elementlar atomlarining tuzilishini bayon etadigan nazariya yaratdilar. Bu nazariyaga ko’ra, atomda elektron orbitallar faqat doira shaklidagina emas, balki Ellips shaklida ham bo’lishi mumkin. Lekin Bor-Zommerfeld nazariyasi ham ko’p elektronli atomlarning spektrlarini izoh qila olmadi. Bu nazariyada aniqlangan kamchilliklarning asosiy sababi «mikroolam» ob‘ektlariga «makroolam» fizikasini qo’llanilishi bo’ldi. Bu ishda izchillik yo’q edi. Tez orada ma‘lum bo’ldiki, elektron aniq o’lchamli, aniq tezlik bilan harakat qiluvchi, fazoda aniq o’rinni egallovchi zarracha emas, u ham zarracha, ham to’lqin xossalarini namoyon qiladi. 1927 yildan boshlab atom tuzilishi haqida zamonaviy ta‘limotga poydevor qurildi. ELEKTRONLARNING KVANT SONLARI. Mikroob‘ektlarning holatini to’liq funktsiya (Ψ funktsiya ) bilan harakterlash mumkin, chunki Ψ - funktsiya mutlaq qiymatlarining [ya‘ni moduli kvadratining ( | Ψ | ) 2 ning ] hajm elementlariga ko’paytmasi | Ψ | 2 dτ ayni hajm zarracha bo’la olishining ehtimolligini ko’rsatadi. Ψ - funktsiya tushunchasi fanga 1926 yilda Ervin Shryodinger tomonidan kiritilgan. Klassik mexanikada I.

Nyutonning harakat qonunlari qanday rol uynaydigan bo’lsa, to’lqin mexanikada E.SHryodinger tenglamasi ham xuddi ana shunday rol o’ynaydi. SHryodinger elektronning atomdagi harakatini turg’un to’lqin deb tasavvur qildi va bu harakat tenglamasiga de Broyl printsipini kiritib amplitudasining kvadratga ko’tarilgan qiymati fazoning ayni nuqtasida elektronning bo’lib turish ehtimolligini tavsiflaydigan to’lqin funktsiya Ψ uchun tenglama tuzdi: τ 2 Ψ + 2 2 8 h m  (τ - U) Ψ = 0. Fazoning qaysi qismida mikrozarracha bo’lib turish ehtimolligini topish uchun Shryodinger tenglamasini yechib Ψ -ning qiymatini topish kerak, chunki mikrozarrachaning dτ hajmda bo’lish ehtimolligi |Ψ| 2 dτ ga tengdir. Ψ - funktsiyasi atomdagi biror elektronning xususiy to’lqin funktsiyasi bo’la olishi uchun bu elektronning ma‘lum holatlarini ifodalash kerak. Bu holatlar kvant sonlar nomini olgan butun sonlarning turlicha to’plami orqali ifodalanadi: 1) bosh kvant son (n); 2) orbital kvant son (ℓ); 3) magnit kvant son (m). Bosh kvant son tushunchasi fanga dastlab 1913 yilda N.Bor tomonidan kiritilgan. Bosh kvant son ayni orbitaning energiyasi uning yadrodan uzoq va yaqinligiga qay tarzda bog’liq ekanligini tavsiflaydi va elektron energiyasining kattaligini ko’rsatadi. n ning son qiymati 1, 2, 3, …  ga teng butun sonlar bo’la oladi. Bosh kvant sonlari o’zaro teng bo’lgan bir necha elektron atomda elektron kavatlarni yoki ma‘lum energetik pog’onani hosil qiladi. Atomning energetik pog’onalarini K, L, M, N, O, P, Q harflari bilan tasvirlanadi. К kavat yadroga eng yaqin joylashgan kavat bo’lib, uning uchun n = 1 dir; L – qavat ikkinchi (n=2); N – qavat uchinchi (n=3); М – qavat to’rtinchi (n = 4) uzoqliklarda turadi. Ayni qavat elektronlari (n = 4) uzoqliklarda turadi. Ayni qavat elektronlari bir-biridan o’zlarining energiyalari bilan farq qilib, bir yoki bir necha orbitallarni yoki qobiqchalarni hosil qilishi mumkin, bu orbitallar o’z shakllari bilan bir-biridan farq qiladi. Orbital kvant son tushunchasi fanga 1916 yilda A.I.Zommerfeld tomonidan kiritilgan. Orbital kvant soni (ℓ) elektron orbitalning shaklini

tasvirlaydi. ℓ ning qiymati 0 dan ( n = 1) ga qadar bo’lishi mumkin. Uning qiymatlari lotin alfavitining kichik harflari bilan ko’rsatiladi: ℓ ning qiymatlari 0, 1, 2, 3, 4, 5… bo’lganda harf belgisi, mos ravishda, s, p, d, f, g … h bo’ladi. Orbital kvant sonlari bilan farq qiladigan elektronlar energiyalari bilan ham o’zaro farqlanadi, chunki elektronning energiyasi n va ℓ qiymatlariga bog’liqdir. Ayni qavatdagi elektronning orbital kvant soni qanchalik katta bo’lsa, uning energiyasi shunchalik katta qiymatga ega bo’ladi. Elektron orbitallarning fazodagi vaziyatini harakterlash uchun magnit kvant son (m) kiritilgan; uning qiymatlari - ℓ dan + ℓ gacha bo’la oladi; nol xam bulishi mumkin, m ayni energetik kobikda necha xil orbital bor ekanligini orbitallarning shaklini ko’rsatadi, masalan, birinchi kavatda faqat bir hil s orbital bo’ladi (m = 0), ikkinchi qavatda bitta s orbital (m = 0), uchta р orbital (m = -1; 0; +1; ) bordir. Uchinchi qavatda bitta S orbital uchta р orbital (m = -0; -1; +1) va beshta d orbital (m = -2; 0; -1; +1 ; +2; ) bordir. To’rtinchi kvant son – spin kvant son m s harflari bilan belgilanadi. Ilgari vaqtlarda uni elektronning o’z o’qi atrofida aylanishini harakterlovchi kvant son deb aytilar edi, endilikda ms ni mahsus kvant – mexanik miqdor deb qaraladi. Uning son qiymatlari + 2 1 va - 2 1 bo’lishi mumkin. Bu ikki qiymat orasidagi ayirma 2 h ga teng. Musbat yoki manfiy spin son qiymati spinning harakat yo’nalishiga bog’lik. Spin tufayli ayni qobiqchaga joylashishi mumkin bo’lgan elektronlarning maksimal soni orbitallarning sonidan 2 marta ko’p bo’ladi. 5. ATOM ORBITALLARINING ELEKTRONLAR BILAN IZMA – IZ TO’LISH PRINTSIPLARI. Pauli printsipi. 1925 yilda Pauli printsipi ta‘riflandi: bir atomda to’rtala kvant sonlari bir-birinikiga teng bo’lgan ikkita elektron bo’la olmaydi. SHunga

ko’ra bir orbitalda parallel spinli ikki elektron birgaliqda mavjud bo’la olmaydi. Bunday elektronlarni juftlashmagan yoki yakka elektronlar deyiladi. Antiparallel spinli ikkita elektron bitta orbitalda bo’la oladi: Bunday elektronlarni juftlashgan elektronlar yoki elektron juftlar deb ataladi. Bitta orbitalga ikkitadan ortiq elektron joylasha olmasligi sababli atomda elektronlarning orbitallarda maqsimal joylashishi quyidagi holatlar bilan tavsiflanadi: s - holat: bir orbitalda 2 ta elektron bo’ladi (ya‘ni s 2 - ), р – holat: uchta orbitalda 6 ta elektron bo’ladi (ya‘ni р 6 ), d – holat: beshta orbitalda 10 ta elektron bo’ladi (ya‘ni d 10 – f – holat: yettita orbitalda 14 ta elektron bo’ladi (ya‘ni f 14 – Elektronlarning qobiqchalarda joylashishini tavsiflash uchun energetik qobiq tartib raqami bosh kvant son bilan ko’rsatiladi, uning keyinidan ayni qobiqchaning harf belgisi yoziladi, uning ustiga (ung tomoniga ) elektronlar soni arab raqamlari bilan yoziladi. Bunday ifoda atomning elektron konfiguratsiyasi deb yuritiladi. Masalan, vodorod atomi uchun 1s 1 , geliy atomi uchun 1s 2 ko’rinishida yoziladi. Atomda elektron qobiqlarining tuzilishi. Atomda elektronlarning joylashishi Pauli printsipidan tashqari, yana quyidagi ikkita printsipga muvofiq kelishi kerak. 1. Energiyaning minimumga intilish printsipiga binoan, qobiqchalarning elektronlar bilan to’lib borishi qobiqcha energiyasining kattalashib borishi tartibida amalga oshadi. Avval 1s = (n+l =1+0=1 bo’ladi). Keyin 2s =(n+l = 2), 2p=(2+l=3), 3s=(3+0=3), 3p(3+1=4) va hokazo qobiqchalar to’lib boradi, ya‘ni qobiqcha energiyasining o’sib borishi tartibini keyingi amallarda V.M. Klekovskiy qoidasiga asoslanib topiladi. 2. Elektronlarning qobiqchalarni egallash tartibini V.M. Klyuchkovskiy qoidasi asosida aniqlash qulay: elektronlarning qobiqchalarni egallash ketma-ketligi

ayni qobiqchaning bosh va orbital kvant sonlar yig’indilari ortib borish tartibida bo’ladi. Ya‘ni ikki qobiqchaning qaysi biri uchun ℓ + n yig’indisi kichik bo’lsa, shu holatda turgan elektronning energiyasi minimum qiymatga ega bo’ladi; agar bir necha qobiqchalar uchun ℓ + n yig’indisi bir xil bo’lsa, bosh kvant soni kichik bo’lgan qobiqcha minimal energiya qiymatga ega bo’ladi. 3. Xund qoidasi. Unga ko’ra, ayni pog’onachada turgan elektronlar mumkin qadar juftlashmaslikka, ya‘ni spinlarning yig’indisini mumkin qadar kattalashtirishga intiladi. Masalan, р – qobiqchaga uch elektronni 2 usul bilan joylash mumkin: albatta birinchi usul amalga oshadi, chunki birinchi usulda spinlar yig’indisi5,1 2 3 2 1 2 1 2 1     ikkinchi usulda esa 2 1 2 1 2 1 2 1    ga teng. ADABIYOTLAR

1. K. Axmerov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’qituvchi», 1988 yil. 2. K. Axmerov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O’zbekiston», 2003 yil. 3. N.A. Parpiev va boshqalar. «Anorganik kimyo nazariy asoslari» Toshkent, «O’zbekiston», 2000yil. Maksudov N. X. Umumiy ximiya. K.x. injenerlik fakulteti stundentlari uchun darslik. Toshkent.; «O’qituvchi», 1977 yil. 5. Obshaya ximiya; Uchebnik (Pod red. Ye.M. Sokolovskiy i L.S. Guzeya -3– e iz d. prerab. i dop. – M.: Izd – vo Moskva un.ta, 1989. – 640s. 6. Rustamov X.R. Fizik kimyo: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T. «O’zbekiston», 2000. – 487 b. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Organik kimyoning asosiy tushunchalari

Kimyoviy texnologiya fani, vazifalari, asosiy tushunchalari va ko‘rsatkichlari

Kvant sonlari haqida tushuncha

Kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o’zbek kimyogarlarining xizmatlari

Tabiiy birikmalar kimyosining maqsadi va vazifalari. Geterohalqali birikmalar